اختلالات ادراک: بررسی جامع انواع توهم و خطای ادراکی

اختلالات ادراک: دریچه‌ای به دنیای توهمات و خطاهای ادراکی

آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که چگونه ادراک حس‌های ما گاهی به توهماتی عجیب بدل می‌شود؟ در مقاله جدید «اختلالات ادراک»، با نگاهی جامع به انواع توهم‌های شنوایی، بینایی، بویایی، چشایی، لمسی و حتی پدیده‌های پیچیده‌ای مانند توهم آمرانه و توهم اکستراکامپین آشنا خواهید شد. این مطلب سئو شده، با بهره‌گیری از اصول روان‌شناسی عمومی و بررسی خطاهای ادراکی نظیر ادراک اشتباه عاطفی، کلامی و تصویری، به شما کمک می‌کند تا رازهای پشت پرده ادراک و اختلالات شناختی را درک کنید. اگر به دنیای عمیق روان‌شناسی و چگونگی تفسیر حواس خود علاقه‌مند هستید، این مقاله را از دست ندهید.

مقدمه

فرایند تبدیل محرک فیزیکی به اطلاعات روان‌شناختی؛ فرایند روانی که در آن محرک حسی به آگاهی آورده می‌شود، ادراک نام دارد. به عبارت دیگر درک، عملی است که در ضمن آن احساساتی که به وسیله محرک‌های حسی به وجود می‌آیند، برای شخص معنی و مفهوم پیدا می‌کند.[۱]

اختلال ادراکی، خاص بیماران روانی نیست و در افراد عادی نیز مشاهده می‌شود. توهم و خطاهای ادراکی، عمده‌ترین اختلالات ادراکی هستند.

انواع توهم (Hallucination)

توهم hallucination، ادراک حسی غلط که در ارتباط با محرک‌های خارجی واقعی نیست. تجربه توهمی ممکن است تعبیر هذیانی بشود یا نشود.[۲] در ادامه انواع متداول توهم را می‌بینیم:

1. توهم پیش‌خواب (Hypnogogic Hallucination)

• تعریف: ادراک حسی غلط در لحظه به خواب رفتن؛

• ویژگی: عموما بیمار‌گونه در نظر گرفته نمی‌شود.

2. توهم پس‌خواب (Hypnopompic Hallucination)

• تعریف: تجربه‌ی حسی اشتباه در لحظه بیدار شدن.

• ویژگی: عموما بیمار‌گونه در نظر گرفته نمی‌شود.[۳]

3. توهم شنوایی (Auditory Hallucination)

• تعریف: ادراک اشتباهی صدا، معمولا صدای انسان، اما همچنین ممکن است سر و صداهای دیگر از قبیل موسیقی نیز باشد.

• ویژگی: شایع‌ترین توهم در اختلالات روان‌پریشی است.[۴]

4. توهم بینایی (Visual Hallucination)

• تعریف: ادراک غلط شامل تصاویر شکل‌دار (مثل اشخاص) و تصاویر بی‌شکل (مثل جرقه‌های نورانی) می‌شود.

• ویژگی: در اختلالات ناشی از موارد طبی شایع‌تر است.

5. توهم بویایی (Olfactory Hallucination)

• تعریف: ادراک غلط بو،

• ویژگی: معمولا در اختلالات عضوی شایع‌تر است.

6. توهم چشایی (Gustatory Hallucination)

• تعریف: ادراک غلط مزه از قبیل مزه ناخوشایند که توسط صرع ایجاد می‌شود.

• ویژگی: در اختلالات عضوی شایع‌تر است.

7. توهم لمسی (Tactile Hallucination)

• تعریف: ادراک غلط لمس یا حس سطحی، آن‌چنان ‌که در عضو قطع شده (عضو خیالی Phantom limb) می‌باشد؛

• ویژگی: احساس خزیدن بر روی یا زیر پوست (توهم لمس حشره formication)[۵]

8. توهم جسمی (Somatic Hallucination)

• تعریف: ادراک غلط وقوع اتفاقاتی داخل بدن یا روی بدن، اغلب ریشه احشایی دارد.[۶]

9. توهم لی‌لی‌پوتی (Liliputian Hallucination)

• تعریف: ادراک غلطی که در آن، اشیاء به صورت کوچک‌شده دیده می‌شود.[۷]

10. توهم هماهنگ با خلق (Mood-Congruent Hallucination)

• تعریف: توهمی که محتوای آن با خلق افسرده یا شیدایی (مثلا در افسردگی، توهمات حاوی مایه‌های گناه، استحقاق عقوبت یا بی‌کفایتی است و در شیدایی، توهمات حاوی مایه‌های ثروت و قدرت هنگفت است) هم‌خوان می‌باشد.

11. توهم ناهماهنگ با خلق (Mood-Incongruent Hallucination)

• تعریف: توهمی که محتوای آن با خلق افسرده یا شیدایی همخوان نیست.

12. توهم‌زدگی (Hallucinosis)

• تعریف: توهماتی که اغلب شنوایی هستند و با سوء مصرف مزمن الکل همراه می‌باشند.

• ویژگی: در توهم‌زدگی، توهمات در یک زمینه حالت حسی روشن اتفاق می‌افتد.

13. حس‌آمیزی (Synesthesia)

• تعریف: ایجاد شدن احساس یا توهم به وسیله حس دیگر؛ به عنوان مثال صدا دیده می‌شود.

14. پدیده دنباله‌دار (Trailing Phenomenon)

• تعریف: نابهنجاری ادراکی همراه با دارو‌های توهم‌زا که در آن، اشیاء متحرک به عنوان یک‌سری تصاویر مجزا و منفصل به نظر می‌رسند.[۸]

15. توهم آمرانه (Command Hallucination)

• تعریف: ادراک غلط دستور که شخص ممکن است احساس الزام و غیرقابل مقاومت در اطاعت از دستور داشته باشد.

16. توهم بازتابی (Reflex Hallucination)

• تعریف: عبارت است از برداشت حسی غلط، ناشی از تحریک حسی یک منطقه حسی متفاوت و دور. مثلا ممکن است شخص صدای سرفه فرد دیگر را صدای سرفه خود احساس کند.

17. توهم اکستراکامپین (Extracampine Hallucination)

• تعریف: توهمی که در خارج از میدان عمل یک عضو حسی پیدا می‌شود. مثلا بیمار ممکن است شیطان را در پشت سر خود مشاهده کند.

18. توهم سایکوموتور (Psycho Motor Hallucination)

• تعریف: در این توهم، بیمار احساس می‌کند که برخی از‌ اندام‌های بدن تغییر محل داده‌اند. مثلا احساس کند گوش او در کف دستش قرار گرفته است.

19. توهم کندی حرکات (Slow Motor Hallucination)

• تعریف: در این توهم، بیمار در حرکات خود کندی همه‌جانبه‌ای احساس می‌کند و وقتی سعی می‌کند به حرکات خود سرعت دهد، کندی بیشتری احساس می‌کند.

20. توهم منفی (Negative Hallucination)

• تعریف: در این حالت، شخصی که سیستم عصبی او از نظر فیزیولوژی سالم است از درک یک محرک واقعی ناتوان است. به عبارت دیگر با وجود محرک، آن را درک نمی‌کند. چنین پدیده‌ای را در حالت هیپنوتیزم نیز می‌توان ایجاد کرد.

خطای ادراکی (Illusion)

ادراک غلط یا تفسیر غلط محرک‌های حسی واقعی خارجی، خطای ادراکی نامیده می‌شود.[۹] این خطا لزوما به دلیل سایکوپاتولوژی نیست و در افراد نرمال که نقصی در اعضاء حسی دارند و نیز بر طبق قوانین فیزیکی (مانند شکست نور) دیده می‌شود. خطای ادراکی مربوط به اختلالات روانی، از خطای ادراکی اعضاء حسی متمایز است و به سه گروه عاطفی، کلامی و تصویری تقسیم می‌شود.

انواع خطای ادراکی

1. خطای ادراکی عاطفی (Affective Illusion):

   • تعریف: این خطا تحت تاثیر عواطف و هیجانات قوی مثل ترس ظاهر می‌شود.

   • نمونه: در چنین حالتی به عنوان مثال، ممکن است پرده توری پنجره به صورت اسکلت به نظر برسد.

2. خطای ادراکی کلامی (Verbal Illusion):

   • تعریف: این خطا به صورت درک اشتباهی و عوضی معنا و مفهوم سخنان افراد اطراف بیمار یا گفته‌های رادیو و تلویزیون ظاهر شود.

3. خطای ادراکی تصویری (Paraidolic Illusion):

   • تعریف: نوعی اختلالات درک هستند که در آنها تصویر واقعی به شکل دگرگون‌شده و خیالی ظاهر می‌شود. علاوه بر سه شکل اساسی خطای ادراکی در بیماران روانی، چند پدیده مرتبط با اختلالات ادراکی وجود دارد که به توضیح آنها می‌پردازیم.

اختلال در تصویر بدن

• اختلال تصویر بدن:

  • اختلال در تصویر بدن در بیماری‌های عصبی و نیز بیماری‌های جسمانی مختلف دیده می‌شود. زمانی که بیمار احساس می‌کند به علت درد یک یا چند عضو از بدن سنگین‌تر یا بزرگ‌تر از معمول شده است، به آن حالت بزرگ‌اندامی (Hyperschematia) می‌گویند و حالت عکس آن کوچکی اندام (Hyposchematia) نامیده‌ می‌شود.

  • نمونه: برخی از مواقع دگرگونی و مسخ در اعضاء احساس می‌شود که به آن مسخ عضو (Dyschematia) می‌گویند. این حالت بیشتر در دلیریوم دیده می‌شود.

• پدیده عضو خیالی:

  • نوعی اختلال در تصویر بدن که در آن، عضو قطع شده پس از جدا شدن از بدن، پیوسته به‌اندام درک می‌شود و گاهی بیمار احساس سوزش، خارش، درد و... در‌ اندام قطع شده می‌کند.

اختلالات شناختی و ادراک‌پریشی مرتبط با وضعیت‌های پزشکی

نوعی از اختلالات ادراکی ناشی از ناتوانی در جوانب شناختی، در دسته‌بندی ادراک‌پریشی قرار می‌گیرند. از مهم‌ترین آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1. ادراک‌پریشی (Agnosia):

   • ناتوانی در شناخت و تفسیر معنی تاثیرات حسی.

2. ادراک‌پریشی بدنی (Agnosia Somatognosia):

   • ناتوانی شخص برای تشخیص قسمتی از بدن خود (ادراک‌پریشی اندامی نیز نامیده می‌شود).

3. ادراک‌پریشی نقیصه‌ای (Anosognosia):

   • ناتوانی شخص نسبت به شناخت نقیصه عصب‌شناختی که برای وی اتفاق افتاده است.

4. ادراک‌پریشی بصری (Visual Agnosia):

   • ناتوانی در شناخت اشیاء یا افراد.

5. ادراک‌پریشی چهره‌ای (Prosopagnosia):

   • ناتوانی در شناخت چهره‌ها.

6. ادراک‌پریشی همزمان (Simultagnosia):

   • ناتوانی درک بیش از یک جز در میدان دید در هر زمان یا ناتوانی ادغام اجزاء در یک کل.

7. ادراک‌پریشی لمسی (Agnosia Astereognosis):

   • ناتوانی در شناخت اشیاء با لمس.[۱۰]

نتیجه‌گیری

اختلالات ادراک اما شامل مجموعه‌ای از توهمات و خطاهای ادراکی است که در هر دو گروه افراد عادی و بیماران روان‌پریشی مشاهده می‌شود. شناخت دقیق انواع توهم (شنوایی، بینایی، بویایی، چشایی، لمسی و ...) و خطاهای ادراکی (عاطفی، کلامی، تصویری) می‌تواند در تشخیص دقیق اختلالات شناختی و روان‌شناختی نقش مؤثری داشته باشد. این بینش‌ها همچنین به ارائه راهکارهای درمانی و بهبود کیفیت زندگی بیماران کمک خواهد کرد.

پی‌نوشت:
۱. محمود ایروانی و محمدکریم خداپناهی، روان‌شناسی احساس و ادراک، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چاپ یازدهم، ص۱۰.
۲. دادستان، پریرخ، روان‌شناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ج۲، ص۴۰۰.
۳. بنیامین کاپلان و ویرجینیا سادوک، خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، ۱۳۸۴، چاپ دوم، ج۲، ص۴۰۶.
۴. آزاد، حسین، آسیب‌شناسی روانی، تهران، بعثت، ۱۳۷۷، چاپ اول، ج۲، ص۱۴۰.
۵. دادستان، پریرخ، روان‌شناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ج۲، ص۴۰۰.
۶. دادستان، پریرخ، روان‌شناسی مرضی تحولی، تهران، سمت، ۱۳۸۳، چاپ سوم، ج۲، ص۴۰۰.
۷. پورشریفی، حمید، روان‌شناسی بالینی، تهران، سنجش، ۱۳۸۲، چاپ اول.
۸. بنیامین کاپلان و ویرجینیا سادوک، خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، ۱۳۸۴، چاپ دوم، ج۲، ص۴۰۶.
۹. مان، نرمان، اصول روان‌شناسی، ترجمه محمود ساعتچی، تهران، امیر کبیر، ۱۳۵۲، چاپ دوم، ص۵۵۱.
۱۰. بنیامین کاپلان و ویرجینیا سادوک، خلاصه روانپزشکی، ترجمه نصرت‌الله پورافکاری، تهران، شهرآب، ۱۳۸۴، چاپ دوم، ج۲، ص۴۰۷.

منبع: سایت پژوهه، برگرفته از مقاله «اختلالات ادراک»، تاریخ بازیابی ۱۴۰۳/۱۲/۲۹.