فرزند ناخلف عثمانی پژوهشی درباره شکل‌ گیری جمهوری آذربایجان

فرزند ناخلف عثمانی پژوهشی درباره شکل گیری جمهوری آذربایجان

شکل‌ گیری جمهوری دمکراتیک آذربایجان (1918 تا 1921) در دوران اوج‌ گیری جنبش‌ های ملی‌ گرایانه در مناطق مختلف جهان صورت گرفت. قفقاز از مناطقی بود که از موج دولت ملت‌ سازی بعد از جنگ اول جهانی تأثیر زیادی پذیرفت و دولت‌های مستقل از دل آن سر بر آوردند. گزینش نام «آذربایجان» برای منطقه‌ ای که تا قبل از آن «اران» نامیده می‌ شد، برای ایرانیان اقدامی در راستای زمینه‌ سازی برای جداسازی مناطق ترک‌ نشین ایران و تحقق رؤیای الحاق‌ گری پان‌ ترک‌ های عثمانی و قفقاز تعبیر شد. در ادامه با ما همراه باشید تا در این مورد بیشتر بخوانید.

از تاسیس کشوری به نام آذربایجان که درصدد سود جستن از نام، قدمت و هویت آذربایجان ایران است. دیری نگذشته است. جمهوری آذربایجان، کشوری آن سوی ارس و آن سوی دریای مازندران است؛ بنیانگذاران وابسته به قدرت های آن روز منطقه در ابتدای اعلام استقلال و نامگذاری این کشور، سماجت و صداقت را پرده پوش مکر خود کردند و در مقابل اعتراضات گسترده ی ایرانیان آگاه به توطئه ی حزب مساوات، جوابیه هایی کمابیش مشابه، با دلایلی پوشالی و خالی از منطق در جراید آن روزها به چاپ رساندند. آنها طی نامه هایی سعی کردند ایرانیان معترض را آرام کنند و حتی از این ترفند استفاده کردند که گویا دلایل نگرانی ایرانیان را خوب درک کرده اند اما جای نگرانی نیست؛ اقرار کردند که آذربایجان تا به امروز فقط به شمال ایران اطلاق می شده است و آنها از این نامگذاری نیت دست اندازی به آذربایجان واقعی را ندارند.

ایران در اواخر عهد قاجار

اواخر عصر قاجار بود و نقشه ی ایران خودبه خود، بیشتر به تکه های مجزای یک پازل ازهم پاشیده می مانست و اقتداری داخل خاک خود نیز نداشت. نامه ها و هشدارهای ساعد، سفیر ایران در باکو و افراد دلسوز دیگر، در دولت نابسامان ایران همتی در برخورد قاطعانه با این نامگذاری برانگیخته نکرد. آنها سفیران شان را برای اعلام جسارت خود به دربار بی بار احمدشاه فرستادند و دربار ایران جز کشیدن خط و نشان هایی بی رنگ برای ایجاد محدودیت هایی گذرا اقدامی نکرد. بنیانگذاران آذربایجان، از اعتراف و صداقتی استفاده کردند که عین مکر بود؛ آنان بی هیچ مقاومتی به جغرافیای مجزای ایران و اصالت آذربایجان ایران اعتراف کردند تا کارشان پیش رود. آنها نیک می دانستند که در حال ساختن بنای محکمی برای دست اندازی در نسل های نا آگاه بعدی و بهانه ای بزرگ برای طراحان آگاه این توطئه هستند و امروز وارثان آنها «نه ججیم نه پالاس نه حضرت عباس» گویان، مدعی اصالت خویش و غاصب بودن ایران و ایرانی هستند (اشاره به مثلی رایج در آذربایجان در مورد کسانی که جنسی را به امانت می گیرند و وقتی صاحب اش برای پس گرفتن مراجعه می کند آن را انکار می کنند: چه جاجیمی؟ چه پلاسی؟ و وقتی صاحب مال قسم حضرت عباس می دهد، می گویند: چه حضرت عباسی؟). شاید بسیاری از ما هنوز از شکل گیری این کشور نوپا که من در این نوشته نسبت به نام واقعی و واقعیت تاریخی آن وفادار مانده و تا پایان مطلب آن را جمهوری اران یا قفقازیه خواهم نامید، اطلاع دقیقی نداریم. زیرا سال ها در کتاب تاریخ مدارس خود در گذری ناقص بر عهدنامه ی گلستان و ترکمانچای، خواندیم که بخشی از ایران طی جنگ های فرسایشی روس و ایران از خاک ما جدا شد.

ما در بسیاری از کتاب های تاریخ خواندیم که بخشی از آذربایجان از خاک ایران جدا شد و شاید همین اطلاعات نادرست از کودکی بذر نامرغوب دستکاری شده ای در ذهن ما کاشته است که توانسته ستون تدکید و تکیه و نکته ی تقویت سودجویان پان ترک در اشاعه ی اطلاعات تحریف شده در اذهان عمومی و نا آگاه ما باشد… جالب تر از کتاب های تاریخ ما، کتاب های تاریخ مدارس کشور نوپای اران است که در آن اران را کشوری مستقل دانسته که در جنگ های روس و ایران طی عهدنامه های گلستان و ترکمانچای بین دو کشور قدرتمند ایران و روسیه تقسیم شده و نصف کشور آنها یعنی آذربایجان سهم ایران شده است. آنها بذر کینه و نفرت را از روسیه و ایران در دل کودکان قفقاز کاشته اند تا ایران را غارتگر و غاصب تاریخ بلندبالای ملت و دولت خود بدانند؛ آنها معتقدند که نیمه ی آذربایجان که تحت حاکمیت روسیه بوده، اکنون آزاد شده اما نیمه ی دیگر هنوز زیر یوغ ایران باقی مانده است.

آنها در مهد کودک ها و دبستان ها به کودکان خود شعرهای حماسی ملی یاد می دهند که آرزوی یکی شدن دو نیمه ی وطن شان در آن اشعار کنجانده شده است؛ مانند شعری که می گوید «از وقتی آذربایجان را دو نیم کردند، دلم نمی آید تکه چوبی را هم دو نیک کنم.» و خوب توانسته اند کودکان آن سوی مرز را سربازان بالقوه ی زهرآگینی علیه ایران بار بیاورند. قابل تامل است که این بذرهای هدفمند پاشیده بر سرزمین اران، فقط درخت کینه و دشمنی علیه ایران توانسته است رشد کند و سربه فلک بکشد. ۷۰ سال حکومت سرکوبگرانه روسیه بر این سرزمین، کوچک بینی، خضوع، خشوع و احترام بیش از حد به روس ها را در ارانی ها پرورش داده است. آنها در زبان ضدروس و در عمل سرشار از احترام و تقلید از آنها هستند و هنوز با افتخار به تدریس و آموزش زبان روسی از مدارس تا دانشگاه های خود ادامه می دهند. آنها ما آذری های ایران را به خاطر قبول زبان فارسی که زبان ملی ماست، ملامت می کنند و همان مردم معترض تا همین امروز صحبت کردند به زبان روسی را که زبان دو قرن سلطه و استعمار بر سرزمین شان بوده است، افتخاری بزرگ می دانند و هنوز مدارس روسی زبان، محصلان مشتاق بیشتری را جذب می کنند و ثبت نام در مدارس روسی زبان با شهریه ی بالا یکی از موارد فخرفروشی والدین ولایت قفقاز است. همین تحریف و نقص اطلاعات ما باعث شده است طرفداران قفقاز و مدعیان آذربایجان ایران بتوانند بین مردم و جوانان ناآگاه، تبلیغات جدایی این بخش از سرزمین ما را بکنند و در سر کوچک خود، نقشه ی آذربایجان بزرگی را بکشند که هرگز نبوده است.

اسنادی دال بر تحدید حدود ایران

مراجعه به بسیاری از کتب تاریخی در مورد قفقاز و آذربایجان و تفاوت های فاحش بین وقایع ریز و درشت این دو کشور، همچنین مروری بر اخبار روزانه ی مربوط به سال های ۱۸۱۳ میلادی به بعد یعنی از زمان جدایی قفقاز از ایران تا تشکیل جمهوری دوساله در آن منطقه توسط محمدامین رسول زاده و سپس متلاشی شدن و بلعیده شدن آن توسط شوروی و پس از آن بار دیگر فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تشکیل جمهوری دوم قفقازیه، هم تحریف تاریخ و جغرافیا در این دو منطقه و هم ماهیت این نامگذاری را از روز نخست تا به امروز آشکار می کند. نکته ی اتکای من در این پژوهش اجمالی، تاکید و تمرکز بر تفاوت های موجود بین وقایع مهم این دو سرزمین مجاور از جمله، لشکرکشی ها و فرمان ها، عزل ها و انتصاب ها، جدایی ها و الحاق ها و عهدنامه ها و عهدشکنی هاست.

در بررسی اسناد مربوط به این وقایع، تفاوت های مشخص و شفافی در زبان و نژاد و دین و اسامی شهرها و حاکمان شان و تفاوت شکست ها و پیروزی های آذربایجان و اران آشکار می شود. حمله ی اعراب، مغولان، جنگ های روس و ایران، عهدنامه های موجود و نیز نامه ها و مراسلات بین روشنفکران و روزنامه نگاران ایرانی در ۱۹۱۸ با بنیانگذاران جمهوری اران که تعدادی را مستقیما از روزنامه های آن دوران و از کتابخانه ی ملی برداشت کرده ام، اسناد گویایی بر تحریف واقعیت بزرگی هستند که حاصل آن، جمهوری قفقازیه است. هرچند آوردن تمام مدارک و شواهد اینجا ممکن نیست اما همین تعداد اندک چنان گویا و شفاف است که برای رد کردن آن باید به عمد گوش ها و چشم ها و ران اندیشه را مسدود کرد و فقط دهانی را گشود که در جهت مقاصد شوم توسعه طلبانه از یک آذربایجان دوتکه شده یاوه ها می بافد. امید که این بررسی گزارش گونه و سریع، توان روشن کردن برخی از ابهامات در این مورد را داشته باشد. تفکیک این دو منطقه را از شاهنامه فردوسی آغاز می کنم.

نهفته چو بیرون کشید از نهان / به سه بخش کرد آفریدون جهان

یکی روم و خاور، دگر ترک و چین / سیُم دشت کردان و ایران زمین

نخستین به سلم اندرون بنگرید / همه روم و خاور مر او را سزید

دگر تو را داد توران زمین / ورا کرد سالار ترکان و چین

از ایشان چو نوبت به ایرج رسید / مر او را پدر شاه ایران گزید

هم ایران و هم دشت نیزه وران / هم آن تخت شاهی و تاج سران

تاریخ بلعمی می نویسد: «فریدون پادشاه ایران زمین تصمیم گرفت قلمروی خود را بین سه پسرش تقسیم کند؛ او ناحیت ترک و خزران و چینسان و زمین مشرق تور را داد و او را فغفور نامید. زمین عراقین جمله ی بصره و بغداد و واسط و پارس و ناحیتش و آن مجا میان جهان بود و آبادتر بود و زمین سند و هند و حجاز و یمن همه ایرج را داد و آفریدون از همه فرزندان او را دوستتر داشتی ولایت او را بدو باز خواندی «ایرانشهر» و زمین مغرب و روم و روس و سقلاب و آذربایگان و اران و کرج تمامیت سلم را داد و او را قیصر نامید. سلم و تور در برابر ایرج رشک برده و او را به نیرنگ برای مشاوره خواندند و در نزدیکی قره باغ کشتند.» این حکایتی ست که در شاهنامه به نظم و در تاریخ بلعمی به نثر می خوانیم. و سرآغاز داستان ایران و انیران و ایرانشهر و تورانشهری ست که در قرون متمادی منشاء تهدیدها و تحریف های بسیاری شده است و تا امروز نیز پیراهن عثمانی ست برای زیاده خواهان… پس بیراه نخواهد بود اگر از چندین منبع متفاوت تعریف و حد و حدود اران یا البانیا و آذربایجان را داشته باشیم. «اران نامی است ایرانی دارای سرزمینی فراخ و شهرهای بسیار که یکی از آنها جنزه است و این همان است که مردم آن را گنجه می گویند و بردعه و شمکور و بیلقان. میان اران و آذربایجان رودی است که آن را ارس گویند و آنچه در شمال و مغرب این رود نهاده است از اران و آنچه در سوی جنوب قرار گرفته است از آن آذربایجان است.» (یاقوت حموی سده ی هفتم هجری، ص ۱۸۳) همین کتاب حد و حدود آذربایجان را چنین می خواند: آذر به معنی آتش و بایکان به معنی خازن و حافظ است.

آتشکده و نگهدارنده ی آتش است. حدود آذربایجان از مشرق بردع و از مغرب رنجان است و حد آن از شمال به بلاد دیلم و جبل طارم و مملکتی است وسیع با مشاهیر زیاد و دارالحکومه ی آن تبریز است و سابقا مراغه بوده است و از شهرهای دیگر آن سلماس، ارومیه و اردبیل است (جلد اول، ص ۱۵۴). حدود جغرافیایی اران و آذربایجان در کتاب برهان قاطع چنین است «ارس بفتح اول و ثانی و سکون سین بی نقطه، نام رودخانه ای است که از کنار تفلیس مابین آذربایجان و اران می گذرد» (ص ۱۰۶۲). جغرافیای استرابون یونانی در مورد البانی یا اران می نویسد: «البانیا سرزمینی است که از جنوب رشته کوه های قفقاز تا رود کر و از دریای خزر تا رود الازان امتداد دارد و از جنوب به سرزمین ماد اتروتن (آذربایجان) محدود است.» واسیلی ولادیمیر بارتولد خاورشناس بزرگ در مورد مرز اران و آذربایجان می گوید «رود ارس که اکنون آذربایجان ایران را از قفقاز جدا می کند، در روزگار کهن مرز قومی و نژادی قاطعی بود میان سرزمین ایرانی ماد و سرزمین البانیا که بنا به نوشته ی «ن. یامار» اقوام آن یافثی بوده اند و تفاوت های قومی و نژادی آذربایجان و البانیا حتی در دوره ی اسلام نیز برطرف نشد» (کتاب آذربایجان و اران. عنایت الله رضا. ص۵۰). وی ادامه می دهد که «مذهب مردم آذربایجان از مردم البانیا جدا بود؛ آذربایجانیان زرتشتی بودند و در البانیا همانند دیگر سرزمین های مرزی، مسیحیت رواج بسیار داشت و فرمانروایان آلبانی نیز مسیحی بودند در حالی که مردم آذربایجان زرتشتی هستند و آذربایجان را محل تولد زرتشت می دانند. می دانیم زبان پهلوی، زبان تحول یافته ی زبان اوستایی ست.»

روایت کسروی

احمد کسروی در کتاب «شهر یاران گمنام» در مورد اینکه آذربایجان همواره داخل ایران و از مناطق مهم ایران بوده است، می نویسد: «آذربایجان از دو هزار سال پیش یکی از مشهورترین نام های جغرافیایی ایران بوده و در هر دوره ای با یک رشته حوادث مهم تاریخی توام بوده است.» وی به نقل از استرابون یونانی می نویسد: «زمانی که الکساندر ماکدونی بر ایران تاخت، سرداری به نام اتروپات از آذربایجان برخاست و این بخش از ایران را از دست یونانیان نگاه داشت و از این رو نام آن سرزمین به نام «آتورپاتکان» خوانده شد.» کسروی بار دیگر آذربایجان را از کتاب «البلدان» یعقوبی قرن سوم، چنین معرفی می کند: «مردم آذربایگان پارسیان آذری زبان و جاودانیان بودند (جاویدان، استاد بابک خرم دین بود) تا زمانی که به دست مسلمانان گشوده شد. تازیکان خیلی دیر بر این سرزمین مسلط شدند زیرا مردم آذربایجان به آسانی زبون دشمن نگشته و پس از خونریزی های بسیار بود که یوغ تازیکان بر گردن پذیرفتند و آن زمانی بود که آذربایگان از جنگ واجرود که جنگی با فرماندهی اسفندیار فرخ زاد علیه اعراب در منطقه ای بین قزوین و میانه بود، با شکست برگشته بودند، در برابر یورش حذیفه بن الیمان تاب نیاورده شکست خوردند. آنها مجبور شدند پیمان صلحی با مامور عمر امضا کنند اما سالیان سال هرجا که توانستند با اعراب جنگیدند» (کتاب شهر یاران گمنام). در تایید مقاومت مردم آذربایجان، «طبری» می نویسد: «در آن وقت در کوفه چهل هزار جنگاور بود و هر سال ده هزارشان به غزای دو مرز آذربایجان و ری می رفتند؛ چهارهزار برای ری و شش هزار برای آذربایجان فرستاده می شد و هر ۴ سال یک بار عوض می شدند» (طبری جلد ۵، ص ۲۰۹۱). در سال ۵۲۹ پیش از میلاد، تمامی مناطق بین رود کر و رود ارس شامل قلمروی هخامنشی می شد. تصرف سرزمین های بزرگی مثل مصر، ارمنستان و هند، ایران را به یکی از بزرگ ترین سازمان های سیاسی آن زمان تبدیل کرد.

هخامنشیان برای اداره ی کشور وسیع خود آن را به ساتراپ هایی تقسیم می کردند؛ قفقاز به ساتراپ ۱۱ و ۱۴ تقسیم شده و تمدن ایرانی در آن ریشه دوانیده بود. مردم ایران زرتشتی بودند اما مردم قفقاز بیشتر دارای خدایان متعدد خود بودند و چندی بعد تحت تاثیر دین زرتشت قرار گرفتند اما مسیحیت از سده ی اول میلادی به منطقه ی قفقاز راه یافت. دولت روم برای جلوگیری از گسترش دین زرتشت در این منطقه مردم البان را علیه حکومت مرکزی ایران تحریک می کرد و از طرفی با گسترش دین مسیحیت آنها را زیر یوغ بردگی خود می کشید؛ به طوری که در سال ۳۱۳ اورناییر شاه البانی مسیحیت را بعنوان دین رسمی پذیرفت. تلاش پادشاهان ساسانی هم برای جلوگیری از گسترش مسیحیت در قفقاز بود؛ بنابراین پس از اعلام دین زرتشت بعنوان دین رسمی دولت ایران در زمان شاهپور اول، ساسانیان برای ریشه کن کردن مسیحیت به خشونت و مجازات مردم مسیحی قفقاز متوسل شدند و همین امر باعث خصومت بیشتر آنان با دولت مرکزی و گرایش بیشتر آنها به مسیحیت شد.

(کتاب تمدن ایرانی ترجمه دکتر عنایت الله رضا) در توصیفی دیگر احمد کسروی جدایی جغرافیایی و تاریخی اران و آذربایجان را این گونه ترسیم می کند؛ اران در شمال ایران و در غرب دریاچه ی مازندران قرار دارد و شهرهای آن باکو، گنجه، شماخی، در بند هستند و از شهرهای کهنه ی آن بردع است که خرابه های آن موجود است. ارانیان تیره ای از ایرانیان بودند و زبان جداگانه ای داشتند که شاخه ای از زبان های ایران بود و مثل بسیاری از تیره های ایران فرمانروایان خود را داشتند و آنها را ارانشاهان می نامیدند و این شاهان فرمانبردار شاهنشاهان ایران بودند. البانیا یا اران یا ارمینیه که در متون مختلف معرف قفقاز است، تا دوران ورود به اسلام فراز و نشیب های فراوانی را پشت سر گذاشت و سال های درازی را در جنگ و صلحی لغزان با دولت ساسانی و بیزانس سپری کرد. هر زمان که دولت مرکزی را ضعیف یافتند، پرچم استقلال برافراشتند و زمانی که مغلوب شدند، فرمانبردار دولت شاهنشاهی ایران شدند. اما در نهایت زمان حمله ی اعراب خاندان ایرانی مهرانیان در قفقاز حکومت می کردند که مسیحی شده بودند و شاه مسیحی اران، ارازگریگور، در جواب بسیج عمومی یزدگرد سوم در مقابل اعراب پسر شجاع و نوجوان خود جوانشیر را به سوی اسفندیار فرستاد.

«اسفندیار وی را به حضور یزدگرد برد و جوانشیر جوان در مقابله با اعراب و دفاع از مداین شجاعت بی نظیری از خود نشان داد» (کتاب قره باغ نامه، ص ۵۱). سندی ارزشمند از تفاوت دین مردم آذربایجان و اران وجود دارد که مربوط به کتیبه ای از دوران ساسانیان است و این سند در محدوده ی ایران بودن آذربایجان و انیران بودن اران به خوبی روشن می کند که مربوط به موبد کرتیر است. در نتیجه ی کوشش من و رنج بسیاری از آتش ها و مغان ها در سراسر کشور، در میشان، آذربایکان، سپاهان، ری، کرمان، سیستان و گرگان تا پیشاور درخشیدن گرفت و نیز در انیران، آتش ها و مغانی که بیرون از اندازه بود، آنجا که اسبان و مردان شاهنشاه شاپور پیش رفتند تا انطاکیه، شهر و کشور کاپاد و کیه و بالا تا یونان، سرزمین های ارمنستان و گرجستان و بلاسگان تا دروازه ی البانی که شاهنشاه شاپور آنجا را با مردان و اسبان خود به آتش کشید و دستخوش ویرانی کرد آنجا به فرمان شاهنشاه مغانی که در آن سرزمین ها بودند من آنان را به نظم درآوردم.

یورش اعراب و ورود اسلام به ایران و منطقه ی قفقاز با شکست نظامی این سرزمین ها و امضای پیمان نامه هایی جداگانه با عاملان عمر ابن خطاب در سال ۱۸ الی ۲۲ هجری انجام شد و تاریخ طبری نه تنها پیمان نامه های آذربایجان و اران و گرجستان را جداگانه و یک به یک ذکر کرده است، بلکه همه ی مناطق مغلوب را با عنوان فتح گرگان، فتح اصفهان و فتح آذربایجان و … مکتوب کرده است. پیمان نامه های جداگانه ی آذربایجان و اران به نقل از طبری به قرار زیر است: «به نام خدای رحمان و رحیم. این امانی است که عتبه بن فرقد عامل عمربن خطاب امیر مومنان به مردم آذربایجان می دهد از دشت و کوه و اطراف و دره ها و اهل دین ها که جان ها و مال ها و دین ها و ترتیبات دین همیشگی شان در امان است به شرط آنکه جزیه دهند به قدر توانشان…» (طبری جلد ۵). چنین امان نامه هایی به نام خود آن مناطق از سوی اعراب به نام مامور یا فرمانده پیروز صادر شده است.

پیمان ها یا امان نامه ها به نام سرداران مشخص عرب با آذربایجان و قفقاز در تاریخ طبری و تاریخ یعقوبی در فتوح البلدان آمده است. این پیمان نامه مربوط به منطقه ی قفقاز یا ارمینیه است: «به نام خداوند رحمان رحیم. این امانیست که سراقه بن عمر و عامل امیر مومنان عمر بن خطاب به شهر بزار و ساکنان ارمینیه و ارمنیان می دهد، جان ها و مال ها و دین شان را امان می دهد که زیان نبینند و پراکنده شان نکنند و مردم ارمینیه و ابواب، از مقیم و کوچ و هر که اطرافشان باشد و به آنها پیوندد، می باید وقتی هجومی رخ دهد راهی شود و دستور ولایت دار را هجوم باشد یا نباشد، اجرا کند. هر که این را بپذیرد، جزیه از او برداشته می شود و …». واقعه ی تلخ مشرق زمین پس از حمله ی اعراب، تاخت وتاز مغولان بود که طی چهل سال، زمانی بر زین اسب یاغی گری قتل و غارت کردند و زمانی بر تخت شاهی فرمان قتل و غارت دادند. که توصیف مصیب شان همان کشتند و سوزاندند و غارت کردند است. آنها از شرق تا غرب از ری تا گرگان و از آذربایجان تا قفقاز و قره باغ را درنوردیدند، از اوایل سده ی ششم هجری بر آذربایجان تاختند و در سال ۶۲۸ سراسر آذربایجان را به تصرف درآورده بودند. شرح این روزگار در تاریخ طبری، تاریخ یعقوبی و تاریخ یاقوت حموی در تاریخ جهانگشای جوینی با نام و اسامی شهرهای کوچک و بزرگی که امروز هم ما آن مناطق را به همان نام می شناسیم، آمده است؛ به جز نام اران که در این کتاب ها به وفور آمده است اما امروزه از زبان ها و کتاب ها محو شده یا کمرنگ شده است و حاکمان آن ردای تقلبی آذربایجان را بر دوش خود انداخته اند.

به چند مورد از کتاب تاریخ جوینی اشاره می کنم: «ملک صدرالدین را تمامیت «اران و آذربایجان» را ملک بود برقرار حاکی. ملکی مقرر فرمود و ملکی هرات و سیستان و بلخ را تمامیت آن طرف تا چند انک حد هندوستانست. و در تخت تصرف کرت ارزانی داشت» (جلد ۲، ص ۲۵۵). در جایی دیگر می خوانیم: «امیر ارغون از جانب در بند متوجه بلاد «آذربایجان و گرجستان و اران» شد و کار شمار و قوبجور و تقریر اموال به اتمام رسانید و متوجه عراق شد» (جلد ۲، ص ۳۵۸) و جایی دیگر: «سلطان احمد تگودار سومین ایلخان مغول در سال ۶۸۱ حکومت خراسان، مازندران، عراق و اران و آذربایجان را مستقلا و سرزمین های روم را با یاری پادشاهان سلجوقی به خواجه شمس الدین صاحب دیوان جوینی واگذار کرد.»

تاریخ جوینی از دوران حکمرانی تیمور لنگ می نویسد: «وقتی تیمور وارد قره باغ شد، شیروانشاه با هدیه هایی گرانبها نزد تیمور آمده و آداب اطاعت به جای آورد. تیمور او را در مقام خود ابقا کرد؛ بدین ترتیب قره باغ بدون درگیری به قلمروی تیمور پیوست. او آذربایجان و قفقاز را به پسرش میرانشاه واگذار کرد» (قره باغ نامه، پرویز زارع. ص۹۰). ایران و قفقاز هر دو از زیر تازیانه های اعراب و تاراج ترکان اغوز و مغولان جان به در بردند. در طول این یورش ها همه ی این اقوام مهاجم فوج فوج به سوی این سرزمین های مغلوب مهاجرت کردند چراکه زمین های پرنعمتی یافته بودند که آنان را از بیابان گردی ها و زندگی سخت بومی شان نجات می داد و حاکمان غاصب با آمیختن مردم قبایل خود با مردم این مناطق ترکیب جمعیت را به نفع مهاجران عوض می کردند و کنترل این سرزمین ها برای آنها آسان تر می شد. همان طور اسکندر مقدونی در لشکرکشی به ایران به افسران خود دستور داد که با زنان ایرانی ازدواج کنند تا ماندگاری شان در ایران تضمین شود. ایران چون دریایی خروشان همه ی این رودخانه های خونین از کشتارهای پی درپی را در دل خود جای داد و با صدای امواج زلالش خبر ماندگاری خود را با جهان درمیان گذاشت. دوران قاجاریه با حوادثی دیگر همراه بود. حوادثی که مقدمات مناقشه ی اران و آذربایجان را رقم زد.

جنگ های ایران و روس

جنگ های فرسایشی یازده ساله ی روس و ایران و تلاش های عباس میرزا برای حفظ حاکمیت ایران بر قفقاز با دو پیمان گلستان و ترکمانچای به ناکامی منجر شد. این دوران، عصر خانشین های قفقاز بود که هنوز جزو قلمروی ایران و حکومت قاجاریه بودند. شروع جنگ با دعوت سیسیانف حاکم گرجستان از جوادخان حاکم گنجه آغاز شد که جوادخان را به طغیان علیه دولت ایران و اطاعت از دولت روسیه دعوت می کرد. جوادخان این دعوت را نپذیرفت و با یورش قوای روس مواجه شد و مقاومت سختی از خود نشان داد. در این یورش هفت هزار نفر از مردم گنجه کشته شدند و سیسیانف نام گنجه را به الیزابت پل که همسر تزار بود، تغییر داد. عباس میرزا با لشکریان خود عازم قفقاز-ایروان شد؛ در این دوران تلخ تاریخی، رشادت ها و خیانت های بسیاری از مردم مناطق مختلف قفقاز و همچنین خوانین قفقاز در تاریخ ثبت شده است که نهایتا به شکست نیروهای ایران منجر شد و پیمان صلح با وساطت سرگور اوزلی انگلیسی بین دو دولت ایران و روسیه بسته شد.

در عهدنامه ی گلستان که در تاریخ ۳ آبان ۱۱۹۲-۲۵ اکتبر ۱۸۱۳ به امضای نمایندگان دو کشور رسید، دولت ایران موظف شد شهرهای قفقاز که ذکر نام شان در عهدنامه ی گلستان آمده است را طی شش ماه با همه ی دفاتر دولتی به روسیه واگذار کند. بین اسامی این شهرها و به دنبال آن در عهدنامه ی ترکمانچای، نامی از آذربایجان یا بخشی از آذربایجان به چشم نمی خورد و همچنان در متن یک عهدنامه مهم، شاهد اطلاق قفقازیه بر این مناطق هستیم. در فصل سوم این عهدنامه ی تحمیلی چنین آمده است: «اعلی حضرت قدر قدرت پادشاه اعظم مالک بالاستقلال کل ممالک ایران به جهت ثبوت دوستی و وفاقی که به اعلی حضرت خورشید رتبت، امپراطور کل ممالک روسیه دارند، به این صلح نامه به عوض خود و ولیعهدان عظام تخت شاهانه ایران ولایات قره باغ و گنجه که اکنون موسوم به الیزابت پل شده است و الکای خوانین شکی، شیروان، قوبه، دربند، بادکوبه و هرجا از ولایات طالش را با خاکی که الان تحت تصرف دولت روسیه است و تمامی داغستان، گرجستان، محال شوره گا و اچوق باش و کورنه، مینگرلی و ابخازی و تمامی الکا و اراضی که در میانه قفقازیه و سرحدات معینه الحاله بوده و نیز آنچه از اراضی قفقازیه الی کنار دریای خزر متصل است مخصوص و متعلق به ممالک آمپیریه روسیه می داند.» لازم به ذکر است در این دوران آذربایجان ولیعهدنشین و مقر حکومت عباس میرزا بود. با وجود ذکر شفاف شهرها و مناطق اهدایی فتحعلی شاه به روسیه در این اسناد و مدارک که برای مطالعه می تواند در دسترس هر فرد کنجکاو صادقی قرار بگیرد، مدعیان آن سوی مرز مانند مالباختگان واقعی و خودباختگان این سوی مرز برای دوتکه شدن آذربایجان مرثیه سرایی می کنند و در جهت آرمان های کریه خود به تحریف تاریخ ادامه می دهند؛ در حالی که تاریخ نیز خاموش نیست و ادعای خود را دارد.

طی این پیمان بخشی از قلمروی دولت ایران از ایران جدا شد و تا ۱۰۵ سال یعنی تا انقلاب ۱۹۱۷ روسیه، تحت سلطه ی آن کشور باقی ماند. دولت روسیه از ابتدای سلطه ی خود خانشین های قفقاز را تحت فشار قرار داد و برخلاف قول و قرارهای خود مبنی بر ابقای خان خانی آنها بر منطقه ی خود، عرصه را بر آنها تنگ کرد. زیرا بیم آن داشت که با حمایت دولت ایران این خانشین ها سر به شورش گذاشته و امنیت منطقه را از بین ببرند. آنها خانشین قره باغ و شکی و شیروان و طالش را منحل کرده و نظام اداری روسیه را بر آن مناطق حاکم کردند؛ تا جایی که خوانین این مناطق از بیم جان خود به ایران گریختند. با پیوستن قفقاز به روسیه روزگار خوش تری برای مردم ناراضی قفقاز رقم نخورد. جنگ های طولانی مدت، بدرفتاری روس ها با مردم و فقر و بدبختی و اجبار آنها به تامین آذوقه و نیازهای قشون روسیه، قبایل بسیاری را مجبور به ترک وطن و کوچ به سوی ایران کرد. در این دوران است که شورش های دهقانی در قفقاز یکی پس از دیگری رخ می دهد و روسیه درصدد زدودن پیوند قفقاز با ایران به تبلیغ مسیحیت و گشایش مدارس روسی زبان دست می زند. در این دوران قفقاز تقریبا به حال خود رها شده بود. آنچه برای روسیه حائز اهمیت بود، نفت بود و این امید که قدمی به سوی تحقق وصیت پتر کبیر برداشته است؛ یعنی رسیدن به آب های گرم خلیج فارس.

وقایع پس از سقوط روسیه تزاری

انقلاب ۱۹۱۷ روسیه امپراتوری تزار را سرنگون کرد و حکومت بلشویک ها را روی کار آورد. آنها تمام عهدنامه های مربوط به دوران تزار با ایران را غیرعادلانه، غاصبانه و بی اعتبار دانستند. قفقاز برای مدتی بلاتکلیف رها شد زیرا دولت ایران در شرایط نابسامانی به سر می برد که این منجر شد شرایط اسفبار قرارداد ۱۹۱۹ به وجود آید و قفقاز به محل مناسبی برای مقاصد سودجویانه ی انگلیس و عثمانی تبدیل شود. هیات نمایندگی قفقاز که به انجمن صلح ورسای فرستاده شده بودند، ضمن دیدار با هیات ایرانی خواستار اتحاد با ایران شدند. این گفت وگو در ۱۰ آیان ۱۲۹۸ به عمل آمد و محمدعلی فروغی آن را به وزیر خارجه ایران «نصرت الدوله» تلگرام کرد. نصرت الدوله طی نامه ای خواسته ی مردم نمایندگان قفقاز را به وزیر امور خارجه انگلیس لرد کرزن رساند اما مقامات انگلیس خواسته ی ایران را گستاخانه ارزیابی کرده و حتی از ورود مقامات ایرانی به جلسات انجمن صلح ممانعت کردند (از زندان رضاشاه تا فرقه ی دموکرات آذربایجان، علی مرادی مراغه ای. ص۲۰) و خواستند قفقاز بستری مناسب برای شکل گیری سراب عثمانی در جهت گسترش امپراتوری خود باقی بماند.

حزب مساوات در سال ۱۹۱۱ توسط محمدامین رسول زاده و تقی تقی زاده و عباس کاظم زاده مبتنی بر ناسیونالیسم ترک در باکو شکل گرفته بود. چنانچه محمدامین رسول زاده در نامه ای که برای موجه جلوه دادن نامگذاری آذربایجان بر جمهوری اش می آورد، می نویسد: «۳۵ سال قبل در دارالفنون پطروگراد طلاب مسلمان که از بادکوبه و گنجه و ایروان رفته بودند، بر روی اساس ملیت جمعیتی تشکیل دادند و نام آن را جمعیت آذربایجان نامیدند.!!» همین حزب در دوران هرج ومرج و به هم ریختگی حکومت تزار فعالیت های خود را علنی کرد و محمدامین رسول زاده پس از بازگشت از استانبول به ریاست آن برگزیده شد و در ۱۵ آوریل ۱۹۱۷ در اولین کنگره ی مسلمانان قفقاز، حزب مساوات تاسیس جمهوری دموکرات آذربایجان تحت حمایت عثمانی را اعلام کرد و در سال ۱۹۱۸ انگلستان، جمهوری آذربایجان را به رسمیت شناخت. اما این نامگذاری نامیمون بی سروصدا و بدون اعتراض از طرف دولت و مردم ایران نبود؛ روزنامه های ایران، نوبهار و رعد آن دوران که هم اکنون در کتابخانه ی ملی ایران موجود هستند، به تفصیل به چاپ مکاتبات ردوبدل شده بین رسول زاده و روزنامه نگاران و میهن دوستان آن دوران مبادرت کرده اند؛ که بسیار گویا و بی نقص سیاست توسعه طلبانه ی عثمانی و دست آموزانش را نشان می دهد. خلاصه ای از این مکاتبات را ذکر می کنم:

«اقدامات حکومت اسلامی قفقاز، سه شنبه ۲۹ جمادی الثانی ۱۳۳۷، صفحه ۴، شماره ۴۱۰، روزنامه ایران: چنان که در سابق هم گفتیم، در قفقازیه بعد از جدایی از حکومت روسیه و استقلال یافتن آن چندین حکومت مستقل تشکیل شده است؛ از جمله در طرف جنوب قفقاز که به ماوری قفقاز معروف است، یک حکومت گرجی در مغرب و جنوب غربی که مرکز آن گوتاتیس است و یک حکومت ارمنی در جنوب به نام آرارات و یک حکومت اسلامی که مرکز آن بادکوبه است تشکیل یافته است و اهالی آن را به نام آذربایجان قفقاز موسوم نموده اند؛ در صورتی که این تسمیه جدید و مخالف نصوص تاریخی و لغوی است.» در شماره ی بعد یعنی در شماره ۴۱۱ صفحه ۲ می نویسد: «اخبار خارجه: ملاقات با نمایندگان قفقاز: مخبر اداره ی ما روز گذشته به ملاقات آقای خان زیاد خانف و شاهزاده همایون میرزا نمایندگانی که اخیرا از بادکوبه وارد مرکز شده اند، رفته و معلومات ذیل نتیجه ی مصاحبه ای است که با ایشان نموده است.

در جواب این سوال راجع به آمدن ایشان به ایران آقای اسمعیل خان اظهار داشتند که آمدن ما فقط برای تبلیغ احساسات صمیمانه و ایجاد روابط حسنه دوستانه است که ملتین هم جوار بایستی داشته باشند و اطلاعات ذیل را خصوص فعلی ممالک قفقاز مغری الیه اظهار داشت.

قفقازیه به 4 قسمت متمایز تقسیم شده است:

اول آذربایجان قفقاز با گنجه و توابع پایتخت آن بادکوبه؛

ثانیا گرجستان و پایتخت آن تفلیس؛

ثالثا ارمنستان و پایتخت آن ایروان؛

رابعا داغستان و پایتخت آن ولادی قفقاز.

سوال شد: آیا چه سابقه ای برای این وجود دارد که قسمت اول آن را آذربایجان نام نهاده اید در حالی که تا به حال آذربایجان فقط جز به ایالت مهم ایران اطلاق نشده است و اصرار در این تسمیه مزبور چیست؟ اظهار داشتند: از نقطه نظر تاریخی چون بادکوبه در قدیم معبد آتش پرستان بوده و کلمه ی آذر از آن مشتق می شود، به این دلیل این نام را برای مملکت جدیدالتاسیس خود اختیار کردیم. مجددا پرسیده شد: بر فرض اینکه بادکوبه معبد آتش پرستان بوده است و علاقه ای به این کلمه داشته اید، چه اصراری دارید کلمه ی آذربایجان را انتخاب کنید در حالتی که می توان آنجا را آذرستان نامید و تصور نمی کنید که برای رفع پاره ای از سوءتفاهمات آن هم بین اهالی ایران و قفقاز که مناسبات تاریخی و نژادی و مذهبی دارند، در این اسم تغییری بدهید؟ آقای اسمعیل خان جواب دادند: بد حرفی نیست؛ در آینده باید در این زمینه صحبت کرد.» مصاحبه کننده با اسمعیل خان در ادامه می نویسد: «ما در شماره ۲۴۵ روزنامه ایران در طی شرح حال احزاب سیاسی قفقاز و بیان حال حزب مساوات چنین نوشتیم که آذربایجان هیچگاه شامل اراضی قفقاز نبوده است در خیلی از اعصار دولت ایران بدان نقاط تسلط و حکومت داشته است ولی این حکومت دلیل نمی شود که آن نقاط داخل آذربایجان باشد.» اعتراضات ایرانیان یکی پس از دیگری در روزنامه های ایران چاپ می شود. یکی از اعتراضات درج شده در شماره ی ۴۲۵ متعلق به ملک زاده ی تبریزی می نویسد: «دولت مزبور در معرفی خویش، خود را دولت جمهوری آذربایجان و جمهوری قفقاز شرقی می نامد. در تسمیه ی قطعه ی مربوط به آذربایجان ظاهرا اشتباهی شده است زیرا نواحی مزبور هیچ وقت آذربایجان نامیده نشده است. قسمی داغستان، قسمی بردع و شیروان و قسمت های دیگر با اسامی شهرهای مربوطه نامیده شده است و آذربایجان متخص به ایالت بزرگ و مشهور شمالی ایران است و ما هنوز مطلع نشده ایم که دولت در طرز پذیرایی مسئولین اعزامی جمهوری مربوطه چه در نظر گرفته است.» ملک زاده ی تبریزی در کتاب خاطرات خود از تلاش های خلیل پاشا و تنی چند از ایادی محلی در منطقه برای تجزیه ی ایران تحت پوشش ایجاد آذربایجان بزرگ یاد می کند. محمدامین رسول زاده در جواب اعتراضات ایرانیان در روزنامه ی اچیق سوز در بیست ربیع الاول می نویسد: «موقعی که ما در جریده ی خود از مختاریت آذربایجان بحث می کنیم، هدف برخی تعرضات می شویم و این اعتراضاتی که بر ما می کنند نتیجه ی یک اشتباهی ست که معترضین نموده اند. «ترک های قفقازیه و مسلمانان ماورای قفقاز» وقتی می شنوند که ما از مختاریت آذربایجان بحث می کنیم، گمان می کنند که مقصود ما آذربایجانی است که در قلمروی دولت ایران است که مرکز آن تبریز است. و هر وقت «برادران آذربایجانی» می گوییم، گمان می کنند که مقصود ما برادران آذربایجانی است که در مملکت ایران هستند.

این اعتراض از نکته نظر منطق هر قدر بعید است، همان قدر هم از نقطه نظر لفظی صحیح و به جاست زیرا امروز آذربایجان در اصطلاح جغرافیایی محدود به آذربایجانی است که جزئی از مملکت ایران است که در ماورای رود ارس است و سر حد فاصل روسیه و ایران است که به این خطه ی مخصوص است.» در نامه ی رسول زاده نمی توان از این نکته گذشت که خود ایشان نیز معترف است که نام آذربایجان حتی میان خود آنها نامانوس و بیگانه است و فقط آذربایجان ایران را در ذهن شنونده ی قفقازی تداعی می کند. در جایی دیگر از این نامه ی طولانی رسول زاده با انکار نیت دست اندازی به آذربایجان ایران دقیقا پرده از همین نیت شوم برمی دارد: «ما در جریده ی خود از مختاریت آذربایجان بحث کرده ایم. جریده ی ارشاد از کلمه ی آذربایجان معنای معروف در ایران را موضوع قرار داده و می گوید این قدم که مسلمانان قفقازیه برداشته اند، ضربه ای بزرگ به استقلال ایران و مداخلات غیرمشروع در امورات داخلی ایران است.» البته در ادامه ی نامه رسول زاده به ایرانیان قول می دهد که آنها چنین نیتی ندارند: «ما به تمام ایرانیان خاطرنشان می کنیم که ما وقتی از آذربایجان می گوییم، منظورمان آذربایجانی ست که در قلمروی دولت روسیه است نه دولت ایران! و به مقدرات آذربایجان ایران حق و حد دخالت نداریم. زیرا در عصری زندگی می کنیم که ملت ها به اعتراف خود معروف و مقدرات کلی خود را تعیین می کنند.» (کتاب آذربایجان در موج خیز تاریخ، کاوه بیات. صص ۳۰ تا ۳۵) احمد کسروی در کتاب «شهریاران گمنام» صفحه ۲۵۴ به این نامگذاری اشاره می کند و بیشتر از چنین کاری حیرت زده است تا معترض. کسروی پس از استنادهای متعدد به مراجع تاریخی در مورد اطلاق نام اران به سرزمین مذکور، در مورد جدایی اران و آذربایجان می نویسد: «شگفت است که اران را اکنون آذربایجان می خوانند با آنکه آذربایجان نام سرزمین دیگریست که در کنار اران و بزرگتر و شناس تر از آن (اران) است و از دیرین زمان که آگاهی در دست هست، همواره این دو سرزمین از هم جدا بوده است و هیچگاه نام آذربایگان بر اران گفته نشده است.

ما تاکنون ندانسته ایم که برادران ارانی ما که حکومت آزادی برای سرزمین خود برپا کرده اند و می خواستند نامی نیز بر آنجا بگذارند، برای چه نام تاریخی و کهن خود را کنار نهاده و دست یغما به سوی آذربایگان دراز کرده اند!! و چه سودی را از این کار شگفت خود امیدوارند ببرند؟» کسروی ادامه می دهد: «این خرده گیری نه از آنست که ما برخاسته از آذربایگانیم و تعصب بوم و میهن خود نگه می داریم؛ چه آذربایگان را از این کار هیچ گونه زیانی نیست. بلکه از این است که برادران ارانی ما در آغاز زندگی ملی و آزاد خود پشت پا به تاریخ و گذشته سرزمین شان می زنند که خود زیانی بزرگ است و آنگاه تاریخ مانند چنین کار شگفت را سراغ ندارد. جالب توجه این است که در مقابل اعتراضات منطقی و گویای روشنفکران و روزنامه نگاران ایرانی در آن دوره پاسخ های محمد امین رسول زاده مملو از اعترافات ناخودآگاه و متناقض گویی ها و خالی از هر نوع منطق و تفکری است که قصد آشکار آنها از این نامگذاری را به نمایش می گذارد؛ دلایلی که بر اساس نه پیشینه ی تاریخی و نه جغرافیایی است و نه توجیه کننده چنین تعرضی است و در واقع این به لکنت افتادن ها و ضدونقیض گویی ها اقدام فرمایشی آنها را به نمایش می گذارد. رسول زاده جایی دیگر از در تملق و دوستی برآمده، می نویسد: «علاوه بر اینکه بین جمهوریت ما و شاهنشاهی ایران یک قرابت و مناسبت ادبی و تربیتی است، ادبیات ما، ادبای ما و شعرای ما و بالاخص متاخرین از مکاتب قدیمیه با فیض و برکت ایران پرورش یافته اند؛ فردوسی، سعدی، حافظ، عمر خیام و ملای رومی و سایر ایرانیان سخنگو و سرآمد سخن، عادتا از طرف ما پیشوا و مقتدا محسوب شده و در میانه ی ما اصول و آداب ایران اساس تربیت اتخاذ شده است. آشنایان به ادبیات فارسی و دوستداران آن میان ما کم نیستند و ما می توانیم به شعرای نامدار دوران اخیر ایران از قبیل نظامی، خاقانی و مهستی افتخار کنیم.» رسول زاده پس از این مدیحه سرایی می نویسد: «البته در حالی که انگلیس ها و روس ها و فرانسویان و سایر ممالک مسیحی چنین وضعیتی در مقابل ما اتخاذ نمی کنند، قطعا تصور نمی شود که یک دولت هم دین راضی به اتخاذ آن شود (منظور مخالفت با نام جمهوری آذربایجان) ملت ما را از انکار و اعتراف به حق تعیین مقررات ما امتناع نماید؛ بنابراین شکی نیست که برادران ایرانی ما متحسس به این قبیل حسیات نبوده و کنار جمهوری گرجستان و ارمنستان، تشکیل جمهوری اسلامی مستقلی را که کسب قدرت کند، صمیمانه آرزو خواهند کرد.» روزنامه ایران در جواب رسول زاده می نویسد: «احدی از متفکرین و غیرمتفکرین ایرانی در اصل تشکیل جمهوری اسلامی از قفقاز سخن نداشته و با چشم پر از محبت و قلب مملو از مهر بدان می نگرد؛ فقط می خواهند اسم آذربایجان را مخصوص شمال ایران دانسته و شالوده ی یک توده اخبار را که ممکن است در آتیه از این تسمیه تولید شود، پرهیز کنند. فعلا سربسته به همین قدر قناعت می کنم.» (ص ۷۰، همان. کتاب کاوه بیات) ملک الشعرای بهار نیز در مقابل این تعرض ساکت نمی نشیند و در روزنامه ی نوبهار ۱۲۹۶ سوم ربیع الثانی در اعتراض به این نامگذاری در مقاله ی مفصلی تحت عنوان مساوات چیست و چه می گوید، می نویسد: «اخلاق آذربایجان مثل سایر ترک زبان های ایران یک اخلاق ایرانی-فارسی حقیقی بوده است و حس وطن پرستی-ایران دوستی به همراه آثار شهامت آباء و اجداد تبار آنان و به همراه ادبیات و تاریخ ایرانی در پشت لوحه های مکتب ها در آغوش مادرهای غزل خوان و در برابر آب و هوای قهرمان پرور ایران تاریخی با خون و فکر آنان سرشته است و فقط شباهت ناقص لغوی نمی تواند این زنجیره و رشته های محکم قومیت و این علایق ادبی را پاره کند؛ این قدرت را اعراب نداشتند. پس بدانید که اقوام دیگر هم نخواهند توانست.» بهار در جایی دیگر از این مقاله می نویسد: «مردم ایران از جبال قراقرم تا خلیج فارس در حال حاضر عموما در سایه ی ادبیات و آیین و اخلاق و حتی لغت واحد به سر می برند؛ کتاب آسمانی، کتاب فردوسی و سعدی و نام کیخسرو و نادر شاه و عشق ستایش به پادشاه قهرمان یا یک حکومت بزرگوار در دماغ های پروردگان این محیط علی التساوی تاثیرات محونشدنی خود را بخشیده و این درخشش فقط در ایران ماست.» رسول زاده در یکی دیگر از نامه های خود نیز آشکارا به برگرفتن نام آذربایجان از این ایالت ایران اشاره می کند و بدگمانی ایرانیان از این کار نیز که حقیقتی انکارناپذیر بود را به زبان می آورد؛ او چنین آورده است: «آنها می گویند نام خود را تغییر دهید تا ما شما را چون برادری بزرگ در آغوش کشیم وگرنه ما از شما مکدر و ظنین خواهیم بود. چرا از ما ظنین هستید؟ باید تصور کنیم که چنین گمان کرده اید که از گرفتن نام آذربایجان که یک ولایت در ایران است، به مسمای آن نیز چشم دوخته ایم.» (ایران، شماره ۴۳۹، ۱۵ شعبان ۱۲۹۸) رسول زاده در جوابیه های گاه و بیگاه خود به برادران ایرانی اش تناقض گویی را ادامه می دهد و در مقابل اعتراضات منطقی ایرانیان به انشاءالله ماشاءالله متوسل می شود. او می نویسد: «در تاریخ عالم بین الملل تاکنون دیده نخواهد شد.» (روزنامه ایران، ۲۷ شعبان، شماره ۴۴۰) با وجود تمام این اعتراضات نام آذربایجان بر این خطه گذاشته شد و کشورهای بزرگی مثل عثمانی و روسیه و انگلیس و حتی ایران پس از مدتی آن را به رسمیت شناختند. گرچه این جمهوری به زودی توسط بلشویک ها بلعیده شد و به اتحاد جماهیر شوروی ملحق شد اما نام آن همان شد که رسول زاده و دولت عثمانی خواسته بودند و پس از آن هفتاد سال زیر یوغ روسیه روزگار سپری کرد. اما هدف روسیه در مورد توسعه طلبی هایش در ایران خاتمه یافت؛ آنها قلابی که باید نهنگ بزرگی را می گرفت، در دست داشتند. آذربایجان ساختگی قلابی بود که ساخته شد که هر زمان به سوی ایران انداخته شود تا چه گیرشان بیاید؛ زنجیری بود متصل به آذربایجان ایران که امیدوار بودند با کشیدنش به سوی خود آذربایجان ایران را برایشان به ارمغان آورد.

وقوع جنگ جهانی دوم

حکومت بلشویک ها نیاسوده از آتش انقلاب، درگیر آتش جنگ جهانی دوم شد. ایران پس از بی سامانی های حکومت قاجاریه، در سایه ی حکومت یکپارچه ی ملی توانسته بود مدعیان شمال و جنوب و گوشه و کنار ایران را خاموش کند و به دورنمایی روشن تر برای رشد و توسعه امیدوار شود. ایران اندکی آسوده نفس می کشید؛ برق و تلفن، آسفالت و خیابان کشی، مدارس مدرن، اعزام دانشجویان به فرنگ و تاسیس کارخانجات مختلف یکی پس از دیگری، به کندی صورت می گرفت اما چهره ی زندگی را برای مردم نرم تر و مهربان تر می کرد و البته راه درازی برای ورود به دنیای جدید در پیش داشت. شروع جنگ جهانی دوم و درگیری ناخواسته ی ایران در میانه ی جنگ و غارت، بار دیگر روز و روزگارش را به تیرگی و سیاهی کشانید. قحطی و ویرانی تنها ارمغان جنگ برای ایران نبود. زیرا شوروی در آن آشفته بازار جهانی و درست زمانی که شاهراه تغذیه ی نیروهایش از خاک ایران می گذشت، به این استفاده ی تحمیلی و بسیار سودمند از خاک و آب و آسمان ایران برای کمک به متفقین بسنده نکرد و آتش فتنه و خیانتی دیگر را برای تجزیه ایران برافروخت؛ توطئه ای دیگر به دست کسانی که شوروی را مهد سوسیالیسم و برابری و پشتیبان خلق های جهان برای مبارزه با دیکتاتوری می دانستند. همان خوش باوری هایی که به تاسیس فرقه ی دموکرات آذربایجان منجر شد و به دنبال خود هزاران تن از مردم بی اطلاع از ماهیت خود را به کام مرگ، مهاجرت و آوارگی مشقت بار کشانید. فرقه ظاهرا با شعار «آذربایجان جزو لاینفک ایران» پا به عرصه ی مبارزه گذاشت اما آن روی سکه چیز دیگری بود که به ما اجازه ی خوش باوری در مورد ماهیت سران فرقه را نمی دهد. در تاریخ ۲۱ آذر ۱۳۲۹ فرقه ی دموکرات تلگرامی به جعفر باقراف (دبیر اول حزب کمونیست جمهوری اران) می نویسد با این عنوان که: «پدر عزیز و مهربان میرجعفر باقراف» خلق آذربایجان جنوبی که «جزو لاینفک آذربایجان شمالی» است، مانند همه ی خلق های جهان چشم امید خود را به خلق بزرگ شوروی دوخته است.» (اران و آذربایجان، ص ۲۲۳)

این دو شعار متضاد که یکی تیتر نامه به باقراف «آذربایجان جنوبی جزو لاینفک آذربایجان شمالی» است و دیگری تیتر روزنامه ی اژیر «آذربایجان جزو لاینفک ایران» که توسط پیشه وری برای منحرف کردن ذهن مردم صادق و میهن پرست به کار می رود، بیشتر و بیشتر پوشالی بودن قول وقرارها و سوگندهای رسول زاده را برملا می کند؛ سناریویی از پیش تعیین شده که رسول زاده بسم الله اش را نوشت و خود در تبعید و بی وطنی مرد و از خود بیگانگان بعدی ادامه اش دادند. پیشه وری و همراهانش نیز چنان سرسپرده و دلخوش به یاری شوروی برای مبارزات دموکراتیک بودند و حفظ آرمان های ایدئولوژیک شوروی را به غلط هم سنگ حفظ وطن گذاشته بودند که صدای وطن شان را که زیر چکمه های بیگانه می نالید، نشنیدند و ضربه ی بزرگتری بر پیکر آن وارد کردند. آنها پشت پرده را نیک می دانستند؛ می دانستند که شعارهای روی صحنه و پشت پرده کاملا متضاد هم هستند و ظهور و سقوط فرقه تصمیم شوری و کاملا وابسته به منافع این کشور بود. مرگ پیشه وری در حالی که راه بازگشت به ایران را به هر قیمتی بر حقیر ماندن سر سفره ی اجنبی ترجیح می داد، تکرار دیگری از چنین سرنوشت هایی بود.

تشکیل فرقه دموکرات

ابراهیم نوروزاف خبرنگار نظامی شوروی در ایران در خاطرات خود می گوید: «تشکیل فرقه ی دموکرات در آذربایجان برای اولین بار واکنش مارشال استالین به مقامات ایران بود که به پیشنهاد مشارکت اتحاد شوروی در استخراج نفت شمال جواب مثبت نداد و کافتارادزه فرستاده او به تهران را دست خالی برگردانده بود.» (کتاب رازهای سربه مهر، حمید ملازاده. ص ۳۹) شوروی در حالی که بخش بزرگی از ایران را اشغال کرده بود، تلاش می کرد با ایران در موقعیت نابرابر اشغال گر و اشغال شده، قرارداد عادلانه و مشارکت تجاری متعقد کند!!! و حزب توده با راهپیمایی خود تصویب چنین قراردادی ر از دولت طلب می کرد. حزب توده بی هیچ همدلی با مصالح مردم و بیگانه با کشور تحت اشغال خویش، بیگانه با رنج و گرفتاری مردم در جهت منافع شوروی پا در گلوی دولت و ملت ایران گذاشته بود تا امتیاز نفت شمال را پیشکش شوروی کنند. تقی زاده و به دنبال وی مصدق، با شعار موازنه ی منفی مجلس را به سوی یک رنگی کشاندند؛ با این تصمیم که هر تصمیمی راجع به نفت پس از پایان جنگ و تخلیه ی ایران صورت خواهد گرفت و تجارت با کشورهایی که اشغال گر کنونی ایران هستند، کاری نشدنی است.

شوروی با جواب منفی از دولت به رغم تلاش یاران خود در داخل ایران دست به دسیسه ی تاسیس فرقه دموکرات زد. (در این دوره طرفداران انگلیس از اهدای نفت جنوب به انگلیس و طرفداران روسیه از اهدای نفت شمال به روسیه حمایت می کردند و آن را موازنه ی مثبت می خواندند). ابراهیم نوروزاف خبرنگار نظامی شوروی که در سوم شهریور با ارتش سرخ وارد ایران شد، می نویسد: «یک روز اواخر ساعات اداری بود و من و نصرت را پیش باقراف (دبیر اول حزب کمونیست جمهوری آذربایجان) بردند. او دستور داد کسی وارد اتاق نشود؛ بدون اینکه به ما اجازه ی نشستن بدهد، شروع به صحبت کرد و گفت: «شما باید به تبریز بروید و به همراه شما، یک نفر از طرف کمیساریای امنیت دولتی خواهد آمد؛ امانتی را با خود به تبریز می برید و به ژنرال اتاکیشی یف تحویل می دهید. تاخیر نکنید و فورا حرکت کنید.» باقراف برای بدرقه معاون کمیساریای دولتی به ایستگاه راه آهن آمد. وقتی داخل کوپه مخصوص شدیم، یک نفر با یونیفرم کارکنان راه آهن با چمدان کوچکی که به دستش بسته بود، نشسته بود. کریم اف معاون کمیساریای امنیت ما را هم معرفی نکرد. فقط با اشاره به چمدان به ما حالی کرد که هر سه نفرتان مسئول حفظ این چمدان هستید. اگر بلایی سر چمدان آید یا گم شود یا دزد بزند، هر سه تیرباران می شوید و سپس به مسئول قطار گفت در کوپه های خالی اطراف ما کسی را سوار نکند. قطار به سوی تبریز به راه افتاد.» (رازهای سر به مهر، ص۲۰) نوروزاف در اعترافات تکان دهنده ی خود می نویسد: «سه روز پس از تحویل چمدان حاوی اساسنامه، فرقه دموکرات در تبریز تشکیل شد. محتوای چمدان متن اساسنامه بود. شوروی یک سال حکومت فرقه دموکرات را در آذربایجان سرپا نگه داشت تا اهرم فشاری برای تسلیم قوام السلطنه برای مشارکت نفت شود. وقتی قوام السلطنه توانست با تدبیر خود شوروی را به تصویب این قانون در مجلس آتی امیدوار کند، استالین دستور داد فرقه دفتر دستک خود را جمع کند و طی سه روز از مرز خارج شود…» نوروزاف در ادامه خاطرات خود می نویسد: «در محفل شامی که پس از شکست فرقه در قریه زاگولیا توسط جعفراف ترتیب داده شده بود و سران فرقه آنجا بودند، جعفراف می گوید که دلیل شکست فرقه این بود که کمتر به وحدت دو آذربایجان تاکید شد و پیشه وری جواب می دهد نخیر؛ این بود که بیش از حد به وحدت دو آذربایجان تاکید شد و با عبارت توهین آمیز «مردک سر جایت بنشین» پیشه وری را خاموش می کند.» (ص۶۸، همان کتاب) در این زمان از مکاتبات رسول زاده و اطمینان دادن به ایرانیان توسط وی دیری نگذشته بود؛ او در آن مکاتبات به ایرانیان گفته بود که چرا نگران هستید، آیا گمان کردید اگر ما از این نام استفاده کردیم، به مسمای آن نیز چشم داریم! متاسفانه این نگرانی و آن چشم پرطمع تا به امروز این نام و این هدف در هر دو سوی ارس را به دستاویز حقیری تبدیل کرده است که همچنان کاربرد دارد؛ در حالی که بر اساس شواهد و مدارک بسیاری که جز اندکی در اینجا نگنجید، اران هرگز آذربایجان نبوده است.

بارتولد که سیاستمداری آگاه به سیاست های پنهان و آشکار شوروی علیه ایران بود و مدتی را در وزارت امور خارجه روسیه خدمت کرده بود، در این باره می نویسد: «نام آذربایجان برای «جمهوری آذربایجان» از آن جهت انتخاب شدد که گمان می رفت با برقراری جمهوری آذربایجان با آذربایجان ایران یکی شوند؛ نام آذربایجان از این نظر برگزیده شد.» (اران و آذربایجان، ص۲۱۷). همین نام که بر اساس مصلحت اندیشی ها و آرزوی دیرینه ی عثمانی و روسیه برای دست اندازی به مرزهای ایران انتخاب شده بود، در محفل خائنین در گوش اران خوانده شد و نسل های بعدی در شناسنامه هایشان، خود را متولد آذربایجان شناختند و موسیقی، شعر، ادبیات و تبلیغات افراطی برای خودی کردن این نام مصادره شده با تشویق نویسندگان و شاعران با رساتر کردن سوزوگدازشان از این جدایی ظالمانه ی آذربایجان و دوتکه شدن سرزمین مادری شان، به یک سیاست گسترده برای شست وشوی مغزی نسل های بعدی حتی در ایران و آذربایجان واقعی تبدیل شد و نسل های بعدی ما حیران و درمانده از بازشناسی اصل و قلب آن شدند زیرا نسخه ی تقلبی آن جان بر کف و خروشان اول و آخر هر جمله اش را با «آنا یوردوم آذربایجان» (سرزمین مادری ام آذربایجان) شروع می کرد و با همان تمام می کرد. رقص و موسیقی و غذا و آب و لباس قفقاز به نام آذربایجان وارد بازار شد و آذربایجان واقعی مطمئن از جایگاه و نام و ابهت و اصالت خویش از این بازی های سبک و نمایشی دور ماند و بر صدر نقشه ی ایران ماندگار شد و هر زمان در عمل نشان داد که آذربایجان کجاست و چگونه ستارخان و مردم آگاهش بازوی مقاوم مشروطه خواهی ایران بوده اند.

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی

با فروپاشی شوروی بار دیگر این جمهوری تکیه بر باد داده، از هم پاشید و بار دیگر هوس بازان آذربایجان بزرگ به جنب و جوش آمدند. ایلچی بیگ با شعار «یک ملت با چند دولت ترک» سرکار آمد. اما سیاست های آن دوران جمهوری اران، گذشتن از وی و ایجاد ثبات با حاکمیت علی اف ها را مصلحت خود دید و جمهوری جدید همین که جای خود را اندکی محکم کرد، درصدد تولید تاریخچه ای قابل ارائه برآمد و سن شناسنامه ای خود را (تاریخ اولین جمهوری اران) از ۱۹۱۸ به ثبت رساندند و بار دیگر همان نام ربوده شده از ایران را بر گوشش خواندند و بر قامت آن سرود ملی شان را سرودند ولی این بار این نام در گوش قفقازی ها آن بیگانگی قبلی را نداشت که رسول زاده می گوید: «وقتی ما می گوییم برادران آذربایجانی، دوستان قفقازی گمان می کنند منظورمان آذربایجان ایران است.» هفتاد سال زندگی با این نام ناتنی، غیر بودن این نام را از خاطره ها و حافظه ها زدود و آنها همه ی پیشینه ی قفقاز بزرگ را بار دیگر نخوانده گذاشتند و به امید سرابی کهن از نام آذربایجان چشم نپوشیدند و امروزه میزبان هر ساله ی آذری های گرد آمده زیر چتر «پان ترکیسم» در سراسر جهان شده اند تا در روزی به نام روز اتحاد آذربایجان بزرگ به سوی باکو سرازیر شوند و سخنرانی ها، شعرها و شورها در جدایی از نیمه ی خود بسرایند و با گرگ ها تجدید بیعت کنند. صد البته که افراط در اصیل جلوه دادن خویش، نشانه ی خوبی است از واهمه ی لو رفتن، اضطراب آشکار شدن قلب و وصله ی ناجور بودن و این سناریوی بی اصل و نصب.

سخن آخر

شاید تکیه احمد کسروی بر حیرت از این نامگذاری است که می گوید در حیرت است که ملتی با خود چنین کرده است… با مروری کوتاه بر تاریخ قفقاز-اران متوجه می شویم که بنیانگذاران وابسته به اربابانی چند، چگونه به تاریخ این سرزمین خیانت کردند و نقد سرشاری را به نسیه ی غیرممکنی فروختند که جز سراب نخواهد بود؛ اینان با جا زدن خود به نام آذربایجان و حذف تاریخ پیشینه ی عظیم قفقاز، خود را چنان تحقیر کردند که مجبور شدند به تاریخ دست ساز ۸۰ ساله تن دهند؛ در حالی که می توانستند جمهوری خود را تداوم حکومت های ارانشاهان و شیروانشاهان و شدادیان و مهرانیان معرفی کنند و تاریخ کهن سالی داشته باشند اما این فرزندان ناخلف، قفقاز کهن را فراموش کرده و به طمع و رشک ایرانشهر از اینجا رانده و از آنجا مانده شدند؛ گویا رشک تور بر ایرج و رشک تورانشهر بر ایرانشهر تمامی نخواهد داشت. آنان با تن دادن به تغییرات فرمایشی و خواسته های اربابان خود، مصلحت خویش را نادیده گرفتند؛ خواسته ی آنان از طرفی انکار حاکمیت ایران طی قرن ها بر آن سرزمین ها و از طرفی نصفه ی آذربایجان بودن است که سندی در هیچ دوره ای مبنی بر این بودن آذربایجان و ایران بودن قفقاز نداریم. آنها با گردن نهادن بر راه و روشی مزدورانه، به زیان خویش، فرمایش اربابان خود را چشم بسته اجرا کردند که هم انکار هویت خودشان بود و هم از دست دادن شایستگی پاسخ گویی حتی به یک سطر از تاریخ متعلق به خودشان…

جهت اطلاع از مجموعه تحلیلها و یادداشتها در خصوص مسائل آذربایجان و قفقاز کلیک کنید.

نویسنده : رابعه موحد، پژوهشگر علوم سیاسی