مباحث حال خوب (5) | یاس و ناامیدی - استاد پناهیان (فیلم، صوت، متن)

مباحث حال خوب (5) | یاس و ناامیدی - استاد پناهیان (فیلم، صوت، متن)

در این بخش از ضیاءالصالحین، پنجمین قسمت از سلسله مباحث اخلاقی "حال خوب" حجت الاسلام علیرضا پناهیان را با موضوع "یاس و ناامیدی" به مدت 50 دقیقه با دوستداران طریق معرفت به اشتراک می گذاریم.

جلسه 5 : یاس و ناامیدی / حجت الاسلام پناهیان

اگر انسان به حال بد عادت کند، حال بد برایش دوست داشتنی می شود
یکی از نکات بسیار مهم دربارۀ حال خوب و حال بد، این است که اگر انسان به حال بد عادت کند دیگر تقاضای تغییر حال خودش را نخواهد داشت و این دعای «حوِّل حالَنا الی احسَنِ الحال» زیاد برایش مهم نخواهد بود. چنین کسی از حال بد زجر نمی کشد، از اینکه دچار حال بد بشود، احساس اُنس و راحتی می کند. یعنی در عین حال که دارد در لجن زارِ حال بد فرو می رود، حال بد برایش عادی و دوست داشتنی است. البته این حالت، منشأ فیزیولوژیک هم دارد، در نوروبیولوژی و انتقال پیام ها بین سلول های مغزی ثابت شده است که مثلاً اگر کسی به تفکر منفی عادت بکند همین که ذهنش را رها می کند، ذهنش مشغول آن فکر منفی خواهد شد و از این حالتِ بد، احساس راحتی می کند. عادت کردن به حال بد خیلی چیز بد است.
هرچه روانشناسی و روانشناسیِ فیزیولوژی بیشتر رشد می کند حرف های خدا و پیغمبر که از حال بد پرهیز می دهند، در این علوم تجربی بیشتر تأیید می شود. کسی که دانشمند علوم تجربی باشد و در زمینۀ مغز انسان تخصص داشته باشد می فهمد چرا باید این قدر از حال بد پرهیز بدهند، چرا استغفار و تغییر حال بد را به ما توصیه می کنند.
بعضی ها حالشان بد است اما از این بابت ناراحت نیستند
أمیرالمؤمنین علی  علیه السلام می فرماید: «تَرْکُ الذَّنْبِ أَهْوَنُ مِنْ طَلَبِ التَّوْبَة» (نهج البلاغه، صبحی صالح/ص501) ترک گناه راحت تر از توبه است، توبه خیلی سخت است. الان یک دانشمند علوم تجربی که با مغز انسان آشنا باشد این حرف را می فهمد. چون وقتی شما در حالت بد شروع به فکر کردن می کنید افکار منفی به ذهن تان بیاد، وضعیتی در مغزتان ایجاد می شود که بعداً نمی توانید این وضعیت را تغییر بدهید و راحتی شما در اینکه در مورد چه موضوعی فکر کنید در این خواهد بود که به همان موضوع منفی بپردازید. پس آدم باید مراقبت بکند.
ناراحت نبودن از حال بد ملاک نیست، یعنی ممکن است حال مان بد باشد اما خودمان از اینکه حال مان بد است ناراحت نباشیم، انسان به وضعیتی می رسد که حال بد خودش را درک نمی کند و از حال بد خودش شاکی نیست، چون به حال بد انس گرفته است.  
سه نوع حال بد که تا اینجای بحث معرفی شد: ناشکری، ترس، غم
در جلسات قبل، از سه نوع حال بد کلیدی صحبت کردیم که خداوند متعال در آیات فراوانی از قرآن به این حال های بد تصریح فرموند: «ناشکری» «ترس» و «غم و حزن».
ناشکری، یک حال بد کلیدی است و هدف ابلیس این است که ما ناشکر باشیم. خوف هم یک حال بد است، لذا هم در دنیا و هم در بهشت، خوف به دل  مؤمنان و دوستان خدا راه پیدا نمی کند. وقتی خوف شدید می شود به اضطراب تبدیل می شود و آدم ها از آن ناراحت می شوند و شکایت می کنند اما «ناشکری» این طور نیست؛ یعنی انسان ها معمولاً از ناشکری شکایت نمی کنند. کسی که ناشکر است یعنی حالش بد است، اما خودش معمولاً متوجه نیست که حالش بد است. دیده اید بعضی ها وقتی کنار همدیگر می رسند، برای تفریح و سرگرمی، نق می زنند! خُب اگر می خواهید تفریح کنید، لطیفه  بگویید یا یک حرف خوب بزنید که حال تان خوب بشود چرا ناشکرانه حرف می زنید؟
بعضی ها به نق زدن و ناشکری کردن انس دارند، مثل تخمه شکستن، برایشان یک تفریح محسوب می شود. خیلی ها اصلاً نمی فهمند ناشکری حال بد است و از آن ناراحت نیستند. آدم ها می فهمند که خوف، حال بد است چون یک کمی آدم را اذیت می کند. حزن هم یک حال بد است که دربارۀ آن صحبت کردیم. بدیِ حزن را هم معمولاً آدم ها می فهمند، وقتی خیلی دل شان می گیرد و غم شان سنگین می شود شکایت می کنند. آفرین که از حزن شکایت کردی؛ این خیلی حس خوبی است. خدا به صورت بسیار کلیدی به خوف و حزن مکرراً تصریح فرموده است: «لا خوفٌ علیهِم و لا هُم یَحزنون» این در بهشت، علامت حال خوب است و در دنیا هم علامت سعادتمندی و تقرب است. خیلی جالب است که این ملاک برای حال خوب در دنیا و آخرت یکی است.
یکی از مصادیق مهم حال بد، یأس و احساس ناامیدی است
بیماری هایی که هیچ علامتی از خودشان ندارند انسان را دچار «مرگ خاموش» می کنند. در این جلسه به یکی دیگر از مظاهر یا مصادیق حال بد بپردازیم، این مورد هم جزء عوامل مرگ خاموش است، چون حال آدم را بد می کند اما کسی گله مند و شاکی نیست که پیش یک دکتر یا یک طبیب معنوی برود و بگوید من حالم بد است.
یکی از مظاهر و مصادیق مهم حال بد «یأس و احساس ناامیدی» است. با یأس آدم سرد و شُل می شود، آدم گرما و انرژی اش را از دست می دهد، انگیزۀ قوی پیدا نمی کند، چه بسا آدم از نظر جسمی  هم ضعیف بشود، چون امید خیلی به انسان قدرت می دهد.  کسی که می گوید خوابم می آید، اگر یک امید خوب به او بدهی خوابش می پرد. یکی می گوید گرسنه هستم، یک امید خوب به او بدهی گرسنگی اش از بین می رود، یکی می گوید من خسته هستم، یک امید خوب به او بدهی می گوید دیگر خسته نیستم؛ دو برابر دیگران کار می کند. امید خیلی انرژی بخش است، اما اگر امید نباشد چه می شود؟ در روایات هست شبیه به این معنا که اگر امید نباشد، حتی مادر، به بچه اش شیر نمی دهد، همان مادری که محبت به فرزند برایش غریزی است و محبتش مثال محبت در دنیا است. (لَو لَا الأَمَلُ ما أرضَعَت امٌّ وَلَدا ؛ تاریخ بغداد/ج 2/ص 52)
کسی که در امور زندگی خودش زود مأیوس بشود، در واقع مریض است
امید می تواند مراتب مختلف داشته باشد، عالی ترین امید، امید به خداوند است که آن هم عوامل مختلفی دارد مثل امید به اینکه خدا اعمال حمایت خواهد کرد، اینکه اعتقاد داشته باشیم که خدا قدرت دارد از ما حمایت بکند، امید به معجزۀ الهی و امید به رحمت الهی، اینها مهم ترین عوامل امید هستند. حالا اگر کسی خداپرست هم نبود، امید به موفقیت در کار یا امید به پیدا کردن یک راه برای رفع مشکل، به او انرژی می دهد.
آدم سالمی که حالش خوب است، امیدوار است. اگر کسی در مشکلات زندگی  زود ناامید شود و احساس بن بست کند حالش بد است. هیچ وقت در دنیا بن بست وجود ندارد؛ ممکن است ما راهش را بلد نباشیم، ولی اگر همۀ دنیا هم بگویند «این مشکل، راه حل ندارد» گوش ندهید، ممکن است راه داشته باشد، همیشه در دنیا راه هست!
یک شطرنج باز ماهر هیچ  وقت ناامید نمی شود، می گوید یک راهی هست، اگر معتقد نباشد برای بردن بازی یک راهی هست، فکر خلاق نخواهد داشت. با امید به پیدا کردن یک راه حتماً یک راه پیدا می کند. کل دنیا و زندگی انسان همین طور است، هیچ وقت نباید مأیوس شد. اگر  کسی در امور زندگی خودش زود مأیوس بشود یا زیاد به مأیوس بودن و بن بست ها فکر کند، یا به یأس خودش اطمینان کند، حالش خوب نیست و مریض است، حالا چقدر باید قرص و دارو مصرف بکند نمی دانم، چقدر باید عبادت بکند نمی دانم، چقدر باید معنویت خودش را تقویت بکند نمی دانم.
یأس بدتر از هر گناه دیگری است که ابلیس انسان را به آن وادا می کند
حال بدِ یأس، حالی است که ابلیس خبیث دارد و اگر بتواند حتی آدم مؤمن را هم از خدا مأیوس می کند. البته ابلیس، آدمِ کافر را یک طور دیگری مأیوس می کند؛ مگر اینکه بخواهد از یک آدم کافر یا مؤمن در جهت جنایت کردن و نابود کردن دیگران سواری بگیرد، آن وقت امید کاذب به او می دهد، مثل عمرسعد که شیطان، امید کاذب به او داده بود، هرچه امام حسین علیه السلام می فرمود تو به ملک ری نمی رسی! او قبول نمی کرد. اساساً کار ابلیس ناامید کردن است مگر اینکه بخواهد کسی را به جنایت، ظلم و رذالت وادار کند که در آن صورت به او امید کاذب می دهد.
ابلیس یعنی ناامید. مهم ترین وصفِ شیطان، ناامیدی است و هرکسی با ابلیس نشست و برخاست کند صفت ابلیس را می گیرد چون انسان با هرکسی مجالست کند صفتش را می گیرد و وسوسه هایش را می پذیرد. یأس بدتر از هر گناه دیگری است که ابلیس، انسان را به آن وادا می کند.
ابلیس همه را مأیوس می کند؛ چه دین دار، چه بی دین
فکر نکنید ابلیس فقط می آید جلوی  شما مذهبی ها را می گیرد که مثلاً از رحمت خدا ناامید بشوید و عبادت نکنید؛ بلکه ابلیس تلاش می کند که زندگیِ ما را هم به هم بریزد. نمی خواهد بگذارد آب خوش از گلوی هیچ  کس پایین برود، چه دین دار باشد چه نباشد. مثلاً یک کشاورزی در آن طرف دنیا که اصلاً نه می داند دین چیست، نه می داند اسلام چیست، فقط می خواهد کشاورزی بکند، ابلیس او را هم در کار و زندگی اش ناامید می کند. ابلیس یک مخترعِ بی دین را ناامید می کند تا به اوج اکتشاف و اختراع و اوج خلاقیت نرسد. اگر شما به او بگویید که ابلیس تو را ناامید کرده است، می گوید «شیطان چیست؟ اینها مال دین شما است. من به این چیزها معتقد نیستم!» به اعتقاد و دین تو ربطی ندارد، او دشمنِ انسان است؛ او شیطان است و کارش ناامید کردن است، خودش هم در اوج یأس است.
دربارۀ آدم منافق هم همین طور است. منافق از کافر هم بدتر است. علت اینکه منافقین این همه پست و رذل هستند این است که به خدا سوءظن دارند یعنی حسن ظن و امید به خدا ندارند. انسان در این وضعیت چقدر سیاه می شود! «وَ یُعَذِّبَ الْمُنافِقینَ وَ الْمُنافِقاتِ وَ الْمُشْرِکینَ وَ الْمُشْرِکاتِ الظَّانِّینَ بِاللَّهِ ظَنَّ السَّوْءِ عَلَیْهِمْ دائِرَةُ السَّوْءِ وَ غَضِبَ اللَّهُ عَلَیْهِمْ وَ لَعَنَهُمْ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَهَنَّمَ وَ ساءَتْ مَصیراً» (فتح،6)
آدمی که در نعمت، شکر نکند در بلا مأیوس می شود
می خواهم آیاتی از قرآن را برای شما بخوانم که یک کمی انسان شناسانه تر بحث می کند. خداوند متعال در چند آیۀ کریمه در قرآن وضعیت حال انسان را در ارتباط با یأس بیان می فرماید، مثلاً می فرماید: «وَ إِذا أَنْعَمْنا عَلَى الْإِنْسانِ أَعْرَضَ وَ نَأى‏ بِجانِبِهِ وَ إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ کانَ یَؤُسا» (اسراء،83) وقتی که به انسان یک نعمت می دهیم آن را می گیرد و در می رود، پروردگار عالم خیلی قشنگ توضیح می دهد، در مقام تشبیه حالت این انسان ها شبیه گربه ها است؛ سگ با گربه فرق دارد، اگر به سگ غذا بدهی از تو فرار نمی کند، به سمتت می آید، نوکری ات را می کند، خیلی باوفا است، و همان جا که غذایی به او دادی و دارد می خورد، از شما احساس امنیت می کند و می خواهد محبتش را به شما ابراز بکند، اگر به او فرصت بدهی از همان جا خدمت گزاری اش را به شما شروع می کند. اما تا یک چیزی به گربه می دهی اول از خودت فرار می کند، همان طوری که می گویند سگ باوفا است می گویند گربه بی چشم و رو است. این بی چشم و رویی را به نوعی در این آیه، در توضیح حالِ بد انسان می بینیم.
می فرماید: «أَنْعَمْنَا عَلَى الإِنسَانِ أَعْرَضَ وَ نَأَى بِجَانِبِهِ» چرا به ما پشت کردی و از ما فرار کردی؟ ما به تو نعمت دادیم، چرا در می روی؟ می ترسی از تو بگیریم؟ اینجا تقریباً همان حالت گربه ها به یاد آدم می آید. به انسانی که حالش بد است نعمت می دهیم ولی حالت اعراض از ما پیدا می کند، «وَ إِذَا مَسَّهُ الشَّرُّ کَانَ یَؤُوسًا» این آدم همین که بدی به او می رسد مأیوس می شود! آدمی که در نعمت شکر نکند در بلا مأیوس است. این آیه برای آدمی که حالش بد است دو صفت بیان می کند؛ شکر نعمت نمی کند، یک بلا هم به او برسد، کلی شکایت می کند؛ بی شکر و با شکایت! وقتی مأیوس شود چه کار می کند؟ اگر شما یک گربه را از فرار مأیوس کنید به شما چنگ می کشد. آدمی که با گرفتن نعمت شکر می کند، هنگام بلا هم مأیوس نیست.
اولیاء خدا کسانی هستند که در نعمت ایثارگر و در بلا شکرگزار هستند
توجه کنید ما فعلاً از اولیاء خدا صحبت نمی کنیم، بلکه از حداقل حال خوب صحبت می کنیم. اولیاء خدا کسانی هستند که وقتی نعمت به ایشان می رسد ایثار می کنند، اگر امکانات داشته باشند به دیگران می دهند، از کسی توقع پاداش هم ندارند، اگر کسی به آنها پاداش  ندهد باز هم حال شان خوب است. امام زین العابدین علیه السلام به حاجی های زمان خودش خدمت می کرد و اصلاً نگاه نمی کرد به چه کسی خدمت کرده است! او ولی الله الاعظم عصر خودش است. آقا شما چطوری به کاروانی که اصلاً نمی فهمند عبادت یعنی چه، خدمت می کنی؟ او خدمت را دوست داشت به همین خاطر غریب وار به میان یک کاروان می رفت و خدمت می کرد.
اولیاء خدا که نعمت داشته باشند ایثار و محبت می کنند و پشت سرشان را هم نگاه نمی کنند، دو قورت و نیم شان هم باقی نیست. اولیاء خدا وقتی بلا به ایشان برسد شکر می کنند، می گویند خدایا! ممنونت هستم؛ لطفی را که در آن هست می بینند. تا حالا فکر کردی چرا اولیاء خدا در بلا شکر می کنند؟
یک ولی خدا وقتی بلا می بیند، حال خودش را این طور توضیح می دهد: من می دانم خدا من را دوست دارد و دوست دارد من را در نعمت و راحتی و شادی ببیند. اگر خدا بلایی به من داده بیشتر از اینکه به من سخت بیاید به خود خدا سخت آمده. برای خدا خیلی سخت است که به من بلا بدهد، پس حتماً می خواهد یک نعمت مهم به من بدهد که چاره ای جز این بلا نبوده است. حالا من از خدا خیلی ممنون هستم که حاضر شد اذیت بشود تا آن نعمت را به من بدهد. ولیّ خدا اصلاً خودش را نمی بیند، می گوید خدایا! چقدر اذیت شدی! پس حتماً تو خیلی من را دوست داری. ولیّ خدا محبت خدا را در بلا بیشتر می بیند تا در نعمت.
نقل شده است که شقیق بلخی از امام صادق علیه السلام پرسید: فتوت و جوانمردی چیست؟ حضرت فرمود: شما بگویید چیست؟ او گفت فتوت یعنی اگر خدا به تو نعمت داد تشکر کنی و اگر بلا داد صبر کنی. امام صادق علیه السلام فرمود: سگ های مدینه هم همین طور هستند! او گفت شما بفرمایید فتوت چیست. امام علیه السلام فرمود: فتوت یعنی اگر نعمت دادند ایثار کنیم، اگر ندادند شکر کنیم. (سَأَلَ شَقیقٌ البَلخِىُّ جَعفَرَ بنَ مُحَمَّدٍ علیه السلام عَنِ الفُتُوَّةِ؟ فَقالَ: ما تَقولُ أنتَ؟ فَقالَ شَقیقٌ: إن اُعطینا شَکَرنا، وإن مُنِعنا صَبَرنا. فَقالَ جَعفَرُ بنُ مُحَمَّدٍ(ع): الکِلابُ عِندَنا بِالمَدینَةِ تَفعَلُ کَذلِکَ! فَقالَ شَقیقٌ: یَا بنَ بِنتِ رَسولِ اللّهِ، مَا الفُتُوَّةُ عِندَکُم؟ فَقالَ: إن اُعطینا آثَرنا، وإن مُنِعنا شَکَرنا؛ شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید/11/217)
کسی که دچار یأس بشود، بدی های  پنهانش را آشکار می کند
البته من نمی خواهم بگویم که بر اساس روایت فوق، اگر به ما بلایی رسید، باید شکر کنیم، این حال برای آدم حسابی ها است و برای ما فعلاً سخت است به این مرحله برسیم. من می گویم در یک سطح معمولی باشیم، ناشکر نباشیم، مثل گربه  نباشیم که در نعمت هم نمی ایستد تشکر کند، بلکه نعمت را می گیرد و فرار می کند! در بلا هم چنگ می زند که این هم ناشی از یأس است.
یأس حال خیلی بدی است، یأس بدتر از ناشکری است، یأس واقعاً آدم را بیچاره می کند. اگر کسی دچار یأس بشود تمام بدی های  پنهانش را آشکار می کند.
خدا در قرآن، بارها به خاطر مأیوس شدنِ انسان، از او گله کرده است
در مجموع حدوداً بیست مورد در قرآن هست که خداوند دربارۀ انسان، روانشناسانه و روانکاوانه بحث می کند. یعنی کم پیش می آید در قرآن کریم زیاد به جزئیات روحیِ انسان ها بپردازد. به تعبیری، تعداد آیاتی که مستقیماً در موردِ حال انسان صحبت بکند زیاد نیست، اما از همین بیست مورد، هفت یا  هشت مورد از آنها دربارۀ «یأس» است، و این آمار نسبتاً آمار خیلی بالایی محسوب می شود.
در یکی از آن موارد می فرماید: «لا یَسْأَمُ الْإِنْسانُ مِنْ دُعاءِ الْخَیْرِ وَ إِنْ مَسَّهُ الشَّرُّ فَیَؤُسٌ قَنُوط» (فصلت،49) هیچ وقت انسان از خواستن چیز خوب خسته نمی شود، این حال انسان است و نمی فرماید که این حال، چیز بدی است. اما بعد می فرماید: وقتی که چیز بدی به او می رسد یک دفعه ای سُست و متوقف می شود و خودش را در بن بست می بیند. یؤوس و قنوط، تقریباً به یک معناست و در فارسی هر دو تا را به ناامیدی ترجمه می کنند. ولی انگار یک توقف شدید تری از یأس در قنوط هست، خدا اینجا تأکید می کند و با دوتا عبارت، حال بد یک انسان را توضیح می دهد. خدایا! یکی از این دو کلمه را می فرمودی معنا را می رساند! انگار می خواهد به ما بفرماید که این حال، خیلی بد است.
آیۀ دیگری بخوانم که حجم گله مندی خدا را از انسان به خاطر یأس، لمس کنید: «وَ إِذا أَذَقْنَا النَّاسَ رَحْمَةً فَرِحُوا بِها وَ إِنْ تُصِبْهُمْ سَیِّئَةٌ بِما قَدَّمَتْ أَیْدیهِمْ إِذا هُمْ یَقْنَطُون‏» (روم،36) اگر رحمت به انسان بدهیم خوشحال می شود ولی اگر یک بلایی سرش بیاید، آن هم به خاطر کارهای گذشتۀ خودش، بلافاصله ناامید می شود. در اینجا هم خداوند از انسان به خاطر یأس و ناامیدشدن، گله  می کند.
قرآن در یک آیۀ دیگر دو حال بد ناشکری و یأس را در کنار همدیگر می آورد: «وَ لَئِنْ أَذَقْنَا الْإِنْسانَ مِنَّا رَحْمَةً ثُمَّ نَزَعْناها مِنْهُ إِنَّهُ لَیَؤُسٌ کَفُور» (هود،9) وقتی که به انسان یک نعمتی می دهیم و بعد، آن نعمت را از او می گیریم یئوس و کفور می شود، یئوس می شود یعنی حالتی پیدا می کند که انگار دیگر هیچ راهی وجود ندارد، کفور می شود یعنی آن نعمتی را هم که دادیم فراموش می کند و از آن تشکر نمی کند.
کودکان هیچ وقت امیدشان را از دست نمی دهند
نزد پروردگار عالم، یأس خیلی بد است. این مواردی از یأس که در آیات فوق دیدید، یأس از پروردگار نیست، البته یأس از پروردگار هم یکی از ابعاد ناامیدی است. کسی که احساس یأس می کند خیال می کند دیگر راهی نیست، من بدبخت شدم و دیگر من نمی توانم اوضاعم را تغییر بدهم. اهل بیت علیه السلام می فرمایند «کُنْ لِمَا لَا تَرْجُو أَرْجَى مِنْکَ لِمَا تَرْجُو» (کافی/ج5/ص83) به چیزی که به آن امید نداری امیدوارتر باش تا آنچه به آن امید داری. این طوری با یأس خودت مبارزه کن. به چه چیزی امید نداری؟ اتفاقاً به آن بیشتر امید داشته باش. اگر انسان این طوری باشد اصلاً یأس در وجودش راه پیدا نمی کند. لبخند بزن بگو «خدا درست می کند، من می دانم...»
الهی کودکیِ ما از بین نرود، کودکان هیچ وقت امیدشان را از دست نمی دهند، یکی از ویژگی های شان این است که به سادگی ناامید نمی شوند، اصلاً حال بد در کودکان موقتی است، حال خوبِ عالی هم ندارند، چون حال خوب عالی با کسب و اکتساب به دست می آید، شکر، کار کودک نیست، ولی خدا به کودکان رحم کرده است، اگرچه به آنها حال خوب عالیِ شکر نداده، ولی اجازه هم نداده کودک حال خبیثانۀ یأس داشته باشد. اگر بچه ناامید باشد وقتی زمین می خورد دیگر بلند نمی شود، بچه ها امید دارند و باید همیشه آنها را امیدوار نگه داشت، پدر، مادر و معلم همیشه باید بچه ها را نسبت به اتفاق های خوب امیدوار نگه دارند.
مهم ترین عاملی که آدم را به دعا وادار می کند امید است
آیاتی که قرائت شد دربارۀ حالت کلی ناامیدی است که البته مطلوب نیست اما اگر یأس از خدا در گرفتاری ها مطرح بشود خداوند با صراحت از آن نهی می کند. یأس از رحمت خدا خیلی بد است. خدا می فرماید: ای بندۀ من! من می گویم در بن بست ها و گرفتاری های دنیا که هیچ راهی ندارد مأیوس نباش، شاید معجزه ای بیاید، تازه آنجاها بیشتر امید داشته باش، آن وقت تو از من با این رحمت واسعه ام مأیوس می شوی؟ «رَحمَتی وَسِعَت کلَّ شیء» (اعراف،156). تو حق نداری مأیوس بشوی، اگر مأیوس بشوی حالت بد می شود. اتفاقاً آنجا که بن بست هست، امید بیشتری داشته باش. در رحمت واسعۀ من و قدرت من که «علی کلِّ شیء قدیر» هستم هرگز بن بست نیست. آن وقت تو از این مأیوس می شوی؟ در بیابان خشکِ بی آب و علف هم مأیوس نشو آب پیدا می کنی، بعد آمدی لب رودخانۀ عظیمی که پر از آب گوارا است ناامید هستی و نگرانی که از تشنگی هلاک بشوی؟!
اینجا خداوند متعال بندگانش را صدا می زند و شروع می کند با ایشان درِ گوشی حرف می زند، اگر کسی با ادبیات قرآن آشنا باشد کاملاً متوجه می شود لحن این آیه در قرآن یک لحن ویژه است؛ به پیامبرش می فرماید برو به آنها بگو «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ» (زمر،53) بگو ای بندگان من! که به خودتان ظلم کردید، اسراف کردید، خراب کردید، از رحمت خدا ناامید نشوید، خدا همۀ گناه ها را می بخشد. این تعبیر خیلی فوق العاده است، او بخشندۀ مهربان است، نه بخشندۀ نامهربان، نه بخشندۀ بی تفاوت! او بخشنده ای است که دنبال بخشندگی است، او بخشنده ای است که دوست دارد ببخشد، او بخشنده ای است که بخشیدن برایش سخت نیست، او بخشنده ای است که از بخشیدن لذت می برد.
اگر کسی از رحمت خدا یأس نداشته باشد سحرها درِ خانۀ خدا را رها نمی کند. شما فکر نکنید آدم ها بر اساس معرفت، بر اساس نیاز یا به مقدار گناه هایی که کرده اند سحرها بلند می شوند عبادت می کنند، مهم ترین عاملی که آدم را به دعا وادار می کند امید است، امید به اینکه «اگر این سحر بلند بشوی آیا چیزی به دستت می آید؟» اگر امیدت بالا باشد قطعاً رها نمی کنی، می گویی مگر ممکن است چیزی به دستم نیاید؟
فرزند آیت الله العظمی بهجت(ره) می فرمودند که گاهی پدر من سه ساعت مقابل ضریح امام رضا  علیه السلام می ایستند - ایشان در آن سن بالا پادرد هم داشتند- با امام رضا علیه السلام صحبت می کردند. این گرمای روحی و این حال خوب چه قدرتی به بدن ایشان می دهد! این حال خوب از کجا می آید؟ از اینکه یقین دارند حتماً از امام رضا علیه السلام بهره ای می گیرند، یقین دارند که خبری هست، سطح امیدشان خیلی بالا است.
گاهی خدا ما را در بن بست می گذارد تا ببیند امیدمان را از دست می دهیم یا نه؟
در روایت هست که خداوند می فرماید: «أَنَا عِنْدَ حُسْنِ ظَنِّ عَبْدِی بِی‏» (ارشاد القلوب/ج1/ص110) من نزد حسن ظنّ بندۀ خودم هستم. به تعبیر بنده، انگار خداوند دارد می فرماید: اگر بنده ام امید به من داشته باشد، من اوضاع را برایش تغییر می دهم، دیگران چه کاره هستند؟! این کائنات و این نظم عالم، این همه عمل و عکس العمل و این همه قانون، نه فقط در دنیا بلکه در آخرت وجود دارد، من خدا هستم، همه را با امید بنده ام به هم می زنم! من به امید بنده ام نگاه می کنم؛ من حاکم بر نظمِ مبتنی بر امید بنده ام هستم.
گاهی خداوند ما را در بن بست می گذارد تا ببیند امیدمان را از دست می دهیم یا نه؟ اگر ببیند که تو در این وضعیت هم لبخند می زنی، آرام هستی، می گویی حتماً یک راهی هست. آ ن وقت خدا به ملائکه می فرماید: این بندۀ خوب من است، امیدش به من است، من او را دوست دارم... این امید است که آدم را وادار به دعا و استغفار می کند. دیده اید بعضی ها می گویند حالم بد است، حال دعا ندارم، یک عامل این حال بد «یأس» است، امید ندارد چیزی بگیرد، اگر امید داشت کرور کرور اشک می ریخت.
گناه یأس حتی از گناه قتل اولاد پیغمبر(ص) هم بالاتر است!
شهید دستغیب، داستانی را نقل می کند، بخشی از این داستان در عیون اخبار الرضا علیه السلام هم آمده است. عبدالله بزاز نیشابوری می گوید در ماه رمضان به خانۀ حمید بن قحطبۀ طوسی رفتم، هنگام ظهر برایش غذا آوردند و مشغول خوردن شد. گفتم چرا غذا می خوری؟ گفت من امیدی به آخرتم ندارم، روزه گرفتن برای من فایده ندارد، چرا روزه بگیرم؟ گفتم چرا امید نداری؟ گفت یک شب هارون من را صدا زد گفت: تا چه اندازه در اطاعت من حاضری؟ گفتم: به جان و مال، تو را مطیع و فرمانبردارم، مرا رخصت داد برگردم. بعد از اندکی دوباره مرا احضار کرد و پرسید اطاعت تو نسبت به من چگونه است ؟ گفتم: فرمانبرداری می کنم به جان و مال و فرزند و عیال. بار سوم هم مرا طلبید و این بار گفتم تو را به جان و مال و فرزند و دین خود اطاعت می کنم. لبخند زد گفت این شمشیر را بگیر و هر چه این غلام گفت انجام بده. آن غلام، من را به خانه ای برد که سه اتاق در بسته داشت و یک چاه در وسط حیاطش بود، درها را باز می کرد افرادی که زندانی بودند همه سید اولاد پیغمبر و بی گناه بودند، غلام گفت اینها را یکی یکی گردن بزن. می گوید من همه را گردن زدم و به چاه انداختم، آخرین کسی که می خواستم به قتل برسانم گفت نزد رسول خدا (ص) وقتی از تو بپرسد برای چه شصت تن از اولاد مرا مظلوم و بیگناه کشتی چه پاسخ خواهی داد و چه عذری خواهی آورد؟ من یک کمی تنم لرزید ولی باز هم او را به قتل رساندم. بعد می گوید من که شصت تن از اولاد رسول خدا (ص) را مظلوم و بی تقصیر کشته ام؛ نماز و روزه، مرا چه فایده بخشد؟ یقین دارم که پیوسته در جهنم خواهم بود... یعنی او دچار یأس مطلق شده بود. (عُبَیْدُاللَّهِ الْبَزَّازُ النَّیْسَابُورِیُّ وَ کَانَ مُسِنّاً قَالَ: کَانَ بَیْنِی وَ بَیْنَ حُمَیْدِ بْنِ قَحْطَبَةَ الطَّائِیِّ الطُّوسِیِّ مُعَامَلَةٌ فَرَحَلْتُ إِلَیْهِ فِی بَعْضِ الْأَیَّامِ ... فَقَالَ أَنْفَذَ إِلَیَّ هَارُونُ الرَّشِیدُ وَقْتَ کَوْنِهِ بِطُوسَ فِی بَعْضِ اللَّیْل‏... فَأَتَیْتُ عَلَى ذَلِکَ الشَّیْخِ أَیْضاً فَقَتَلْتُهُ وَ رَمَى بِهِ فِی تِلْکَ الْبِئْرِ فَإِذَا کَانَ فِعْلِی هَذَا وَ قَدْ قَتَلْتُ سِتِّینَ نَفْساً مِنْ وُلْدِ رَسُولِ اللَّهِ ص فَمَا یَنْفَعُنِی صَوْمِی وَ صَلَاتِی وَ أَنَا لَا أَشُکُّ أَنِّی مُخَلَّدٌ فِی النَّارِ ؛ عیون أخبار الرضا علیه السلام/ج‏1/ص 111)
آن فرد می گوید من این داستان را برای امام رضا علیه السلام نقل کردم، امام رضا علیه السلام فرمود: گناه یأسِ این فرد، بالاتر از گناه سر بریدن آن تعداد از اولاد پیغمبر(ص) است. (گناهان کبیره، شهید دستغیب شیرازی، انتشارات صبا، تهران/ ج 1/ص 86 الی 87) این حرف خیلی سنگین است، شکر خدا ما کسی از اولاد پیامبر(ص) را نکشته ایم، آیا درست است دچار گناه یأس باشیم؟ این خوب است؟ اگر هم بناست کسی مأیوس باشد آن جنایت کارها باید مأیوس باشند نه ما.
آدم مأیوس، هم ردیف قاتل است / اگر از خدا بخواهیم حال خوب به ما بدهد، یقیناً خدا لطف می کند
گناه های کبیره و نابخشودنی را در روایت ها نام برده اند، یکی از آنها یأس است، یکی   کفر است، یکی  قتل نفس است. یعنی یأس را در کنار اینها می گذارند. آدم مأیوس، هم ردیف قاتل است. خدایا! حال ما را خوب کن، «غَیِّر سوء حالَنا بحسن حالِک» بدحالیِ ما را با آن حال خوبی که از جانب خودت هست به ما بده، از خدا بخواهید خدا حال تان را خوب کند.
روز قیامت دو نفر را که اعمال شان باهم مساوی است به بهشت می برند، یک دفعه یک کسی را به اوج می برند و آن یکی پایین می ماند. این می گوید ما الان داشتیم محاسبه می شدیم، در یک رده بودیم، یک دفعه ای چه شد؟ خداوند متعال می فرماید او زیاد از من می خواست، زیاد دعا می کرد، من جواب آن دعاهایش را دارم می دهم. اعمالش با تو مساوی بود، حس و حالش با تو مساوی بود ولی دعایش خیلی بیشتر از تو بود. از خدا بخواهیم حال خوب به ما بدهد، یقیناً خدا لطف می کند، خدا حال خوب به ما خواهد داد.
خدایا! برای اینکه امید ما را بالا ببری یک چیزی به ما نشان بده...
بگذارید یک کمی شما را امیدوار بکنم؛ ابراهیم خلیل الرحمن گفت: خدایا! زنده کردن مردگان را به من نشان بده، خدا فرمود مگر تو ایمان نداری؟ گفت ایمان دارم، اما می خواهم قلبم مطمئن شود «لیَطمئنَّ قلبی»(بقره،260)، خدا قبول کرد و ابراهیم علیه السلام طبق دستور خداوند چهارتا پرنده را ذبح کرد و له کرد و باهم قاطی کرد و در چهار گوشه گذاشت، وقتی ابراهیم علیه السلام آنها را صدا زد یک دفعه ای این ذرات به هم متصل شدند و چهار پرنده دوباره زنده شدند.
حضرت ابراهیم خلیل الرحمن برای اطمینان قلبی، از خداوند چنین چیزی تقاضا کرد، او که وضعش خیلی درست بود، ما که وضع مان خیلی خراب است، این را از خدا تقاضا نکنیم؟ خدایا! ما که کسی را ندیدیم، ما که چیزی را ندیدیم ما باید بیشتر تقاضا کنیم! شما می توانستی به حضرت ابراهیم خلیل الرحمن جواب ندهی بگویی «شما خودت پیغمبر هستی، این حرف ها چیست؟!» ولی به او رحم کردی، خدایا! به ما که چیزی نشان ندادی، ما هم همان درخواست ابراهیم خلیل الرحمن علیه السلام را داریم برای اینکه قلب ما را مطمئن کنی، برای اینکه امید ما را بالا ببری یک چیزی به ما نشان بده.
آیا اگر خدا سعادت ما را دوست نداشت به حسین علیه السلام اجازه می داد این همه هزینه بدهد؟
کاری که خدا برای امیددادن به ما کرده، این است که حسین فاطمه اش را به سوی کربلا اعزام کرد. آیا اگر خدا می خواست دست ما را نگیرد به ما حسین علیه السلام می داد؟ آیا به حسین علیه السلام اجازه می داد که قربانی بشود و قربانی بدهد؟ این هزینۀ بزرگ را بدهد؟ آیا اگر خدا سعادت ما را دوست نداشت و اگر خدا طرفدار ما نبود، به حسینش اجازه می داد این همه هزینه بدهد؟ این از محبت خدا نسبت به ما است که وقتی حسین علیه السلام خواست به کربلا برود، فرمود: حسینم! زن و بچه را نمی آوری؟ حسینم! رباب را نمی آوری؟ علی اصغر را نمی آوری؟ همه می گفتند، بردن زن و بچه معقول نیست، شما به سفرِ رزمی می روی، معلوم نیست آنجا چه اتفاقی بیفتد...
امام حسین علیه السلام نمی توانست به اینها توضیح بدهد، البته به یک نفر خصوصی فرمود: خدا خواسته است بچه ها را ببرم! بله، اسیر می شوند، اما خدا خواسته است. دیگر نمی تواند توضیح بدهد، آیا اگر خدا می خواست به ما نگاه نکند، اجازه می داد امام حسین علیه السلام این قدر برای ما هزینه کند؟ فقط امام حسین علیه السلام نیست که به ما امید می دهد، بلکه پایین تر از ایشان، ابالفضل العباس هم به ما امید می دهد. وای بر کسی که اباالفضل العباس قمر بنی هاشم علیه السلام را بشناسد و از خدا ناامید بشود.
حضرت عباس رفت که آب بیاورد اما نتوانست آب را به خیمه ها برساند؛ انگار خدا همان جا تصمیم گرفت که نگذارد دیگر کسی از درِ خانه عباس ناامید برود، درست است که عباس، وقتی دست هایش را بریدند ناامید شد، درست است که عباس، حسین علیه السلام را ناامید کرد، اما انگار خدا فرموده باشد که عباسم، دیگر نمی گذارم کسی درِ خانۀ تو ناامید بشود...

جهت دسترسی به مجموعه بیانات استاد علیرضا پناهیان کلیک کنید. 

همچنین برای بهرمندی بیشتر از سایر جلسات «مباحث حال خوب» استاد پناهیان کلیک کنید