اراده خداوند بر هدایت انسان ها!؟

خلاصه پرسش :
چرا خداوند اراده نکرده که همه انسان ها هدایت شوند و به این خیر نائل آیند؟

پرسش :
با توجه به آیه شریفه «وَ لو شئنا لَأتینا کُلَّ نفس هُدها...» روشن می شود که هدایت شدن همه انسان ها را خداوند اراده نکرده است. اگر خداوند خیر تمام موجودات را می خواست هدایت همه را اراده می کرد، ولى این کار را نکرده است. چرا؟

پاسخ اجمالی :
آنچه به استناد آیه شریفه گفته شده که خداوند هدایت همه انسان ها را اراده نکرده، باطل است. بلکه مطلب عکس آن است، و خداوند هدایت تمامى موجودات را اراده کرده است؛ چون بنابر آنچه از آیات استفاده می شود: الف. هدایت الهى به هدایت تکوینى و تشریعى تقسیم می گردد. هدایت تکوینى که هدایتى عام است به همه پدیده هاى هستى تعلق گرفته، و خداوند او را به واسطه آنچه در سرشتش نهاده به سوى کمال و هدفى که برایش تعیین کرده به جریان انداخته است. و هدایت تشریعى که هدایتى خاص براى صاحبان عقل و اندیشه است مربوط به امور تشریعى از قبیل اعتقادات حقّه و قوانین الهى بایدها و نبایدها و... می باشد که به وسیله انبیا و ائمه معصومین(ع) نسبت به بشر انجام پذیرفته است، و این هدایت نیز منّتى می باشد بر همه انسان ها و نوع بشر از هر دو هدایت برخوردار است. ب. آیات بسیارى بر مختار بودن انسان دلالت می کند چنانچه می فرماید: «ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد و یا ناسپاس» و این حق انتخاب و اختیار، هدایتى تکوینى از ناحیه خداست، چراکه منشأ اختیار انسان نمی تواند خود انسان باشد و الّا اشکال دور و یا تسلسل پیش می آید. ج. هستى بر مبناى نظام علّى و معلولى است و سنّت خداى تبارک و تعالى این گونه است که امور را از مجراى اسباب به جریان اندازد، و در مسئله هدایت هم وسیله اى فراهم می کند تا مطلوب و هدف براى هرکس که او بخواهد روشن گشته، بنده اش در مسیر زندگى به هدف نهایى خود برسد. در نتیجه، بر اساس صریح آیات قرآن، هدایت تکوینى خداوند شامل همه موجودات شده و علاوه، انسان مشمول هدایت تشریعى نیز گردیده است، ولى از طرفى چون در سرشت و جوهره آدمى اراده و اختیار به صورت تکوینى نهفته شده، او مختار است با یارى جستن از هدایت هاى خاصه الهى، زمینه هدایت افزون تر را فراهم نماید و یا با چشم بستن بر هدایت هاى خاصه در خلاف جریان هدایت طىّ طریق نماید که سرانجامش کفر و ظلم است. و از آیه مورد نظر می توان فهمید که اگر اراده خداوند تعلق می گرفت سرشت آدمى را همانند دیگر پدیده ها، بدون اختیار می آفرید. ولى خداوند با اعطای حق انتخاب به انسان، او را در پرتو هدایت هاى تکوینى و تشریعى خویش مکلف و مسئول نمود تا به این وسیله، حق را از باطل جدا سازد. و بنابر همان سنت الهى اگر انسانى با انتخابش در مسیر ظلم و کفر قدم بردارد به طور طبیعى هدایت الهى نمی تواند به ظلم و کفر تعلق بگیرد، و انسانى که با انتخابش در مسیر حق حرکت کند، توفیق هدایت افزون تر را می یابد.

پاسخ تفصیلی :
قبل از ورود به بحث ذکر چند نکته ضرورى به نظر می رسد:
1. ترجمه کامل آیه: «و اگر می خواستیم به هر انسانى [از روى جَبر] هدایتش را می دادیم، ولى [آزاد گذارده ام] و سخن و وعده ام حق است که دوزخ را از همه جنیّان و آدمیان پر کنم».[1]
2. معناى هدایت: هدایت به معناى ارشاد و راهنمایى کردن از روى لطف و خیرخواهى و هدایت یافتن و هدایت کردن است.
3. اقسام هدایت الهى: با توجه به آیات قرآن، در یک تقسیم بندى کلى، هدایت الهى به هدایت تکوینى و تشریعى تقسیم می گردد. هدایت تکوینى که هدایتى عام است به همه پدیده هاى هستى تعلق گرفته، و خداوند او را به واسطه آنچه در سرشتش نهاده، به سوى کمال و هدفى که برایش تعیین کرده، به جریان انداخته است. در قرآن کریم فرمود: «گفت: پروردگار ما کسى است که هر چیزى را آفرینشى که در خور اوست داده، سپس آن را هدایت فرموده است»[2] و همچنین می فرماید: «همان که هماهنگى بخشید و آن که اندازه گیرى کرد و راه نمود».[3]
هدایت تشریعى که هدایتى خاص براى صاحبان عقل و اندیشه است، مربوط به امور تشریعى از قبیل اعتقادات حقه و قوانین إلهى بایدها و نبایدها و... می باشد که به وسیله انبیا و ائمه معصومین(ع)، نسبت به بشر انجام پذیرفته است. خداوند می فرماید: «[در حالى که] گروهى را هدایت نموده، و گروهى، گمراهى بر آنان ثابت شده است».[4] و یا این که می فرماید: «و خدا هر که را بخواهد به راه راست هدایت می کند»،[5] از خاص بودن آنها می فهمیم که منظور، هدایت خاص و تشریعى است. البته همین هدایت نیز نسبت به نوع بشر، عام می باشد.
4. اختیار انسان، هدایتى تکوینى است: انسان به عنوان مخلوق و مملوک خدا از میان همه موجودات، تنها موجودى است که آزاد آفریده شده، و در قرآن کریم صدها آیه بر مختار و آزاد بودن انسان تأکید دارد، و می فرماید: «و بگو حق از سوى پروردگارتان است، هر کس می خواهد ایمان بیاورد [و این حقیقت را پذیرا شود] و هر کس می خواهد کافر گردد».[6] و باز می گوید: «ما راه را به او نشان دادیم، خواه شاکر باشد و یا ناسپاس».[7]
پس خود انسان است که اراده می کند، چه کارى را انجام دهد و چه کارى انجام ندهد.
این که گویى این کنم یا آن کنم
این دلیل اختیار است اى صنم[8]
این آزاد بودن جزء خلقت و هستى اوست و امرى است که به هیچ وجه از انسان جدا نمی گردد. پس آدمى در اصل اختیار داشتن و آزاد بودن مجبور است؛ زیرا اگر انسان مختار بود که مختار باشد، در آن صورت می توانست مختار نباشد، در حالی که هیچ انسانى را سراغ نداریم که بتواند مختار نباشد، پس منشأ اختیار انسان، نمی تواند انسان باشد، و إلّا اشکال دور و سلسل پیش می آید. امّا در کارها و افعالش که به او نسبت داده می شود، اختیار دارد؛ یعنى انسان به حسب فطرت و طبیعت انسانی اش نسبت به انجام یا ترک کارها آزاد است و این همان هدایت تکوینى است.
5. نظام هستى و سنّت خدا: نظام هستى بر مبناى علّى و معلولى است و سنت خداى تبارک و تعالى بر این جریان یافته که امور را از مجراى اسباب به جریان اندازد، و در مسئله هدایت هم وسیله اى فراهم می کند تا مطلوب و هدف براى هر که او بخواهد روشن گشته، و بنده اش در مسیر زندگى به هدف نهایى خود برسد.
با عنایت به نکات فوق الذکر، طبق صریح آیات قرآن، هدایت تکوینى خداوند شامل همه موجودات شده و علاوه بر این، انسان مفتخر به هدایت تشریعى الهى نیز گردیده، ولى از آن جا که در سرشت و جوهره آدمى تکویناً اراده و اختیار نهفته شده، او مختار است که با یارى جستن از هدایت هاى خاصه الهى، زمینه و مقدمه هدایتى افزون تر را فراهم نماید، و یا با چشم بستن بر هدایت هاى خاصه، در خلاف جریان هدایت طى طریق نماید که سرانجامش کفر و ظلم است، و از آیه مورد نظر می توان فهمید که اگر اراده خداوند تعلق می گرفت، می توانست همانند دیگر پدیده ها، سرشت آدمى را بدون اختیار بیافریند. ولى خداوند هدایت تکوینى و تشریعی اش را شامل حال انسان نمود، و در عین اعطاى آزادى و حق انتخاب، او را مکلف و مسئول نمود تا بدین وسیله حق را از باطل جدا سازد.
نتیجه:
آشکار شد آنچه به استناد این آیه (سجده، 13) گفته شده که خداوند هدایت همه انسان ها را اراده نکرده حرف صحیحى نیست. بلکه مسئله عکس آن است، چون او هدایت تمامى موجودات را اراده کرده است، إلّا این که بر اساس سنت خداوند چنانچه انسانى با انتخاب خود در مسیر ظلم و کفر قدم بردارد، به طور طبیعى هدایت الهى نمی تواند به او تعلق بگیرد،[9] و انسانى که با انتخاب خود در مسیر حق حرکت کند، توفیق هدایت افزون تر را می یابد.
«و الذین جهدوا فینَا لَنَهدِ ینَّهم سُبلَنا وَ إنّ الله لَمع المحسنین»؛[10] و کسانى که در راه ما کوشیده اند، به یقین راه هاى خود را بر آنان می نماییم و در حقیقت، خدا با نیکوکاران است.[11] ­

منبع : اسلام کوئست
&&&&&&&& پی نوشتــــــــــها :
[1]. سجده، 13.
[2]. طه، 50.
[3]. اعلى، 2 - 3.
[4]. اعراف، 30.
[5]. بقره، 213.
[6]. کهف، 29.
[7]. انسان، 3.
[8]. مولوى، مثنوى معنوى.
[9]. بقره، 264؛ مائده، 67؛ توبه، 37 و 80.
[10]. عنکبوت، 69.
[11]. مطالب این پاسخ با استفاده از منابع زیر تدوین شده است: علامه محمد حسین طباطبایى، تفسیر المیزان، (ترجمه)، ج 14، ص 214 به بعد، ج 1، ص 66 به بعد، ج 17، ص 167، ج 32، ص 89 به بعد، نشر محمدى، چاپ سوم 1362ش؛ مکارم شیرازى، تفسیر نمونه، ج 1، ص 67، 430، ج 2، ص 259 به بعد، ج 17، ص 166 به بعد، ج 25، ص 336 به بعد، ج 11، ص 365 و 223 - 226 و ص 420 به بعد.