استقلال فرهنگی؛ محور اصلی استقلال همه‌ جانبه در اندیشه امام خمینی

استقلال فرهنگی ؛ محور اصلی استقلال همه جانبه در اندیشه امام خمینی

اندیشه سیاسی امام خمینی (ره) به عنوان بنیانگذار انقلاب از مفاهیم متعدد و پیچیده ای نظام یافته  که برای شناخت دقیق آن لازم است تمام این اجزاء مورد مداقه قرارگیرد. در میان این مفاهیم استقلال فرهنگی نقشی برجسته دارد. برای درک این مفهوم لازم است جایگاه فرهنگ را در اندیشه ایشان مورد بررسی قرار داد و تأکید امام بر مسأله استقلال را تحلیل نمود و رابطه این مفهوم را با استقلال فکری، سیاسی و اقتصادی روشن ساخت. با ما همراه باشید تا در مورد استقلال فرهنگی؛ محور اصلی استقلال همه جانبه در اندیشه امام خمینی (ره) بیشتر بخوانید.

به گزارش ضیاءالصالحین، انقلاب اسلامی در یک نگاه کلان به دنبال تحقق چهار هدف و آرمان والای انسانی و الهی است؛ آزادی، عدالت، استقلال و معنویت دین محور. نکته مهم تر اینکه مردم در تحقق این آرمان ها نقش اساسی را ایفا می کنند و حکومت اسلامی باید زمینه عملی شدن این آرمان ها را از سوی خود مردم فراهم کند.

لذا برای اینکه تصویر دقیق تری از این آرمان های چهارگانه و نقش مردم در تحقق آنها ترسیم شود، لازم است اندیشه بنیانگذار کبیر انقلاب درباره هر یک از این موارد تحلیل و بررسی شود تا هم شناختی مبتنی بر واقع برپایه اندیشه امام خمینی (ره) از این آرمان ها حاصل شود و هم تعبیرات نادرست و انحرافی از این آرمان ها شناسایی و مانع از آن شود که به نام اندیشه امام(ره) به جامعه منتقل شود.

آرمان استقلال در کنار آزادی یکی از شعارهای اساسی مردم در جریان نهضت اسلامی بود و پس از پیروزی انقلاب اسلامی نیز در کنار آزادی و اسلام بعنوان اصول تفکیک ناپذیر قانون اساسی جایگاه ویژه ای پیدا کرد. امام خمینی(ره) نیز بر مبنای نگاه دینی و قرآنی که در بعد ایجابی بر عزت مسلمین و تکیه بر توان داخلی و در بعد سلبی بر نفی سلطه کافران و مستکبران بر مسلمانان تأکید دارد، اصل استقلال را در همه ابعاد آن؛ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی، مدنظر داشتند.

استقلال اقتصادی

استقلال اقتصادی در اندیشه امام(ره) به معنای خودکفایی و توانایی یک کشور در تأمین نیازهای اساسی خود است تا سلطه گران نتوانند در سایه وابستگی اقتصادی ملت های مستقل به آن ها، اهداف و منافع خود را در هر کشور تأمین کنند و عملاً در مسیر استعمار نو گام بردارند. به عبارتی استقلال اقتصادی امکان و فرصت سلطه قدرت ها بر کشور را از بین می برد. بر همین اساس امام خمینی(ره) بارها در دوران انقلاب اسلامی از زاویه وابستگی اقتصادی کشور به بیگانگان از نظام شاهنشاهی انتقادات شدیدی کردند، زیرا وابستگی اقتصادی به ابرقدرت ها در نهایت به وابستگی سیاسی و فرهنگی کشور منجر خواهد شد و همه شئون یک ملت را تحت تأثیر قرار می دهد.

لذا امام(ره) می فرمایند: «اگر چنانچه ما احتیاج داشته باشیم در ارزاق مان‏ به خارج، این وابستگى براى ما اسباب این می ‏شود که در امور سیاسى هم وابسته باشیم و ما باید وابستگی مان را از اجانب و غرب و شرق قطع کنیم. اگر ما بخواهیم که مملکت مان یک مملکت مستقلِ آزادِ مال خودمان باشد، باید در این امورى که مربوط به اقتصاد است، مربوط به فرهنگ است، مربوط به امور دیگرِ کشور است، خودمان فعالیت کنیم، و ننشینیم دیگران انجام بدهند.» (1)

امام خمینی(ره) تلاش برای تولید و ارتقای وضعیت اقتصادی کشور را به مثابه جنگ اقتصادی نام می برند و می فرمایند: «شما در حال جنگيد، در حال جنگ اقتصادی و اين خود يک محاربه ای بين اسلام و کفر است ... اين تنها موعظه نيست... نجات دادن يک کشور اسلامی از زير بار ظلم و از زير بار استعمار است. نجات دادن مملکت اسلامی يک تکليفی است که انسان موظف است انجام بدهد... امروز ملت شما در حال جنگ اقتصادی است... در اينجا ديگر اختيار با مردم نيست، اختياری است که در دست خداست و او امر کرده است که ما نبايد تحت نظارت يک کشور و يا تحت بيرق کفر باشيم. اين يکی از مسائل مهم اسلام است و بايد کوشش کنيم و اقتصاد خود را اداره نماييم. بايد قيام کنيم و غافل نباشيم. بايد همه قشرهای ملت، هر کس هر جوری که می تواند توليد بکند.» (2)

همین طور که مشاهده می شود دستیابی به استقلال اقتصادی در نگاه امام(ره) یک تکلیف و وظیفه دینی برای آحاد جامعه اسلامی است و امت اسلامی باید این میدان را به مانند میدان جنگ نظامی ببیند که موفقیت در این جنگ اقتصادی به رهایی همیشگی کشور از زیر بار سلطه جبهه کفر و استکبار می انجامد.

لذا می بینیم که امام(ره) تعبیر مجاهد را برای تولید کنندگان به کار می برند؛ «...شما امروز همه تان با ايده اسلامی در حال عبادت هستيد. چه در کارخانه ها و چه در مواردی که به صنعت مشغول هستيد و چه در کشاورزی ... شما در خدمت اسلام هستيد. شما مجاهد هستيد در پشت جبهه ها.» (3) یا به اهمیت کشاورزی به منزله پایه استقلال اقتصادی تأکید می کنند؛ «کشاورزان در هر کشوری که مثل کشور ما باشد، اصل در امور هستند. کشور ايران کشور کشاورزی است؛ زمين زياد دارد، آب زياد دارد و افراد هم زياد، ما اگر چنانچه از حيث کشاورزی خودکفا نشويم و دستمان پيش قدرت های ديگر دراز بشود و به عبارت ديگر گدايی کنيم، از آنها يا فرض کنيد که پول هم بدهيم به آنها، لکن وابسته ايم. کشاورزان عزيز مي توانند که ايران را از وابستگی در اين بعد نجات بدهند و اين را يک عبادت شرعی حساب کنند؛ و عبادت است کشاورزی، که در اسلام آن قدر به آن اهميت داده شده است.» (4) و یا قطع وابستگی به نفت و حمایت از تولید داخلی را امری لازم و حیاتی برای استقلال اقتصادی برمی شمرند؛ «ما از نفت استفاده خواهیم کرد ولی دلیلی ندارد که همیشه صادر کننده آن باشیم. ما چیزی را که نداریم و به آن نیاز داریم، از خارج می خریم ولی چرا خود تولیدکننده مایحتاج خود نباشیم، سیاست ما همیشه بر مبنای حفظ آزادی و استقلال و حفظ منافع مردم است که این اصل را هرگز فدای چیزی نمی کنیم.» (5)

بر این اساس امام(ره) با شناخت دقیق ظرفیت ها و توانمندی های داخلی کشور، تحقق استقلال اقتصادی را فقط از مسیر قوی کردن اقتصاد، قطع وابستگی به نفت، رونق تولید و حمایت از تولیدکنندگان داخلی بیان می دارند.

استقلال سیاسی

استقلال سیاسی به معنای تصمیم گیری و اعمال اراده یک نظام سیاسی بدون توجه به اراده و خواست سایر دولت ها نیز در منظومه فکری امام(ره) پیرامون شاخص استقلال از اهمیت به سزایی برخوردار است. به نحوی که یکی از اعتراضات اصلی امام(ره) به شاه این بود که چرا به جای تصمیم گیری براساس منافع ملی و مصلحت مردم، ابتدا منافع آمریکا و سایر قدرت ها را مدنظر قرار می دهد و مستقل از نظر و اراده قدرت ها عمل کند و لذا می بینیم که «نه شرقی نه غربی» با همین رویکرد بعنوان یکی از شعارهای اصلی انقلاب اسلامی از سوی امام(ره) و مردم در تظاهرات ها و راهپیمایی ها مطرح می شد.

ایشان به خوبی در تبیین استقلال اقتصادی در ۳۰ بهمن ۱۳۵۷ می فرمایند: «ما از الان باید مستقل باشیم: نه طرف راست نه طرف چپ؛ بلکه همه تحت لوای اسلام مستقل.» (6) یا در جای دیگری وابستگی سیاسی را با تعبیر«غلام حلقه به گوش» بودن مطرح کرده و می فرمایند: ««ما می گوییم آقا، غلام حلقه به گوش دیگران نباشید... استقلال را حفظ کنید، تبعیت را دست بردارید.» (7)

در عین حال امام(ره) استقلال سیاسی را فراتر از یک استقلال سلبی و تبعیت نکردن از قدرت ها، در قالب یک استقلال ایجابی با اعمال اراده و حضور فعالانه در عرصه های بین المللی دانسته و بیان می فرمایند: «باید ایرانی بسازیم که بتواند بدون اتکا به آمریکا و شوروی و انگلستان ـ این جهان خواران بین المللی ـ استقلال سیاسی، نظامی، فرهنگی و اقتصادی خویش را به دست گیرد و روی پای خود بایستد.» (8)

لذا در نگاه امام(ره) استقلال سیاسی وقتی به حد مطلوب خود می رسد که مسئولان و تصمیم گیران کشور، با اراده و نظر خود و مصون از ترس و تهدید یا نفوذ قدرت ها در دستگاه محاسباتی آنها تصمیم گرفته و مردم نیز بتوانند به صورت مؤثر و مستقل سرنوشت کشور را در ابعاد داخلی و خارجی خودشان تعیین کنند.

استقلال فرهنگی

بعد دیگر استقلال که از قضا می توان آن را بعد کانونی و اصلی استقلال در اندیشه امام(ره) ارزیابی کرد، استقلال فرهنگی است. استقلال فرهنگی با مفاهیمی همچون استقلال فکری، هویتی، هنجاری و ارزشی و هرآنچه که به تاریخ، سنت ها و باورها و اعتقادات یک جامعه مربوط است پیوند دارد و از این منظر اگر ملتی احساس هویت، عزت و شخصیت داشته باشد و به استقلال فرهنگی دست یافته باشد به استقلال اقتصادی و سیاسی نیز دست خواهد یافت.

درست است که وابستگی اقتصادی می تواند جامعه را به لحاظ فرهنگی نیز وابسته سازد اما اگر جامعه ای هویت مستقل و عزت نفس برای خود قائل شود اساساً راه کشور را بر روی وابستگی اقتصادی و به تبع آن سیاسی می بندد، چون چنین جامعه ای به توان و نیروی خود هم باور دارد و هم آن را به کار می گیرد. در واقع شعار «ما می توانیم» که در عرصه تولید و اقتصاد به منصه ظهور می رسد ریشه و مبنای فرهنگی و هویتی که همان استقلال فرهنگی است، دارد.

به همین دلیل امام خمینی(ره) همواره در دوران رهبری نهضت بر پرهیز از خودبیگانگی و مرعوب شدن ملت ایران در مقابل فرهنگ غربی و آمریکایی و تکیه بر باورها و اعتقادت دینی به منزله عامل هویت بخش ملت ایران تأکید می کنند و بر توجه به نقش حیاتی و رهایی بخش فرهنگ اسلامی است که اتکای به آن می تواند کشور و جامعه را در مقابل هجمه نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی بیگانگان مصون نگه دارد، تأکید دارند؛ «هیچ ملتى نمی ‏تواند استقلال پیدا بکند الّا اینکه‏ خودش‏، خودش را بفهمد. مادامى که ملت ها خودشان را گم کردند و دیگران را به جاى خودشان نشاندند، استقلال نمی ‏توانند پیدا کنند. کمال تأسف است که کشور ما که حقوق اسلامى و قضاى اسلامى و فرهنگ اسلامى دارد، این فرهنگ را، این حقوق را نادیده گرفته است و دنبال غرب رفته است. همچو غرب در نظر یک قشرى از این ملت جلوه کرده است که گمان مى‏ کنند غیر از غرب هیچ خبرى در هیچ جا نیست و این وابستگى فکرى، وابستگى عقلى، وابستگى مغزى به خارج، منشأ اکثر بدبختی هاى ملت هاست و ملت ماست.» (9)

با همین نگاه امام خمینی(ره) اصلاح فرهنگ یک جامعه را نقطه آغازین مسیر اصلاحی یک کشور دانسته و معتقد بود: «نجات ملت در فرهنگ و در دانشگاه‎ها بايد طرح بشود.» و «رأس همه اصلاحات، اصلاح فرهنگ است.» (10)

امام(ره) خود به خوبی به جایگاه استقلال فرهنگی مبتنی بر فرهنگ اسلامی در رسیدن به استقلال همه جانبه اشاره می کنند: «بی شک بالاترین و والاترین عنصری که در موجودیت هر جامعه دخالت اساسی دارد فرهنگ آن جامعه است. اساساً فرهنگ هر جامعه هویت و موجودیت آن جامعه را تشکیل می دهد و با انحراف فرهنگ، هر چند جامعه در بُعدهای اقتصادی، سیاسی، صنعتی و نظامی قدرتمند و قوی باشد ولی پوچ و پوک و میان تهی است. اگر فرهنگ جامعه ای وابسته و مرتزق از فرهنگ مخالف باشد، ناچار دیگر ابعاد آن جامعه به جانب مخالف گرایش پیدا می کند و بالاخره در آن مستهلک می شود و موجودیت خود را در تمام ابعاد از دست می دهد. استقلال و موجودیت هر جامعه از استقلال فرهنگ آن نشئت می گیرد و ساده اندیشی است که گمان شود با وابستگی فرهنگی، استقلال در ابعاد دیگر یا یکی از آن ها امکان پذیر است. بی جهت و من باب اتفاق نیست که هدف اصلی استعمارگران که در رأس تمام اهداف آنان است، هجوم به فرهنگ جوامع زیر سلطه است.» (11)

بعنوان نتیجه گیری بحث باید گفت که امام خمینی (ره) نگاهی همه جانبه به مفهوم استقلال دارند و در عین حال استقلال فرهنگی را ریشه و بنیان اصلی استقلال سیاسی و اقتصادی می دانند و این اهمیت استقلال در اندیشه امام خمینی (ره) نیز از آن جهت است که هم تجربه تاریخی ملت ایران پیش روی امام خمینی (ره) قرار داشت که همواره قدرت ها با استفاده از ضعف حاکمان و وابستگی آنها، در تضعیف قدرت ملی کشور و اقتصاد و هویت ملی و دینی آنها گام برداشته اند و هم دستیابی به استقلال همه جانبه در نگاه امام خمینی (ره) از منظر ضرورت حفظ عزت جامعه اسلامی و عدم تحمیل سلطه کافران بر مسلمانان یک تکلیف و دستور دینی است./422/910/م

پی نوشت:

1: (صحیفه امام(ره)، ج ۱۰، ص ۳۷۳)
2: (صحیفه نور، ج ۱۱، ص ۱۱۷)
3: (صحیفه نور، ج ۱۸، ص ۱۹۱)
4: (همان، ج ۱۸، ص ۱۸۹)
5: (صحیفه مام(ره)، ج ۴، ص ۳۶۴)
6: (صحیفه مام(ره)، ج ۶، ص ۱۸۹-۱۹۰)
7: (صحیفه مام(ره)، ج ۱، ص ۲۸۷-۲۸۸)
 8: (صحیفه مام(ره)، ج ۹، ص ۲۵)
9: (صحیفه مام(ره)، ج ۱۲، ص ۴)
10: (تبیان، ج ۲۶، ص ۷۶)
11: (صحیفه امام(ره)، ج ۱۵، ص ۲۴۳)