بازخوانی شعارهای انقلاب اسلامی

بازخوانی شعارهای انقلاب اسلامی

در این بخش از ضیاءالصالحین به بازخوانی شعارهای انقلاب اسلامی و حوادث و وقایع آن برهه ی تاریخی و سرنوشت ساز خواهیم پرداخت.

هر انقلابی دارای شعارهایی است که ریشه در ایدئولوژی انقلاب و فرهنگ آن جامعه دارد. این شعارها بیان کننده نگرش ایدئولوژی انقلاب، انقلابیون و توده های انقلابی نسبت به وضع نابسامان موجود، اهداف و ویژگی های نظام آرمانی و نحوه انتقال جامعه از وضع موجود به وضع آرمانی هستند. (تاریخ ایرانی) از آنجا که شعارهای انقلاب اسلامی از اسناد گرانبها و یکی از مهمترین منابع مطالعه فرآیند، ارزش ها و زمینه های اجتماعی آرمان های انقلابی به شمار می روند. ضرورت دارد بعنوان یکی از اسناد مهم انقلاب حفظ و به نسل های بعدی منتقل گردد. اساسا شعار یک پدیده سیاسی و اجتماعی است که در ادبیات انقلاب اسلامی ایران به جنبه فرهنگی تبدیل گردید و یکی از مهمترین منابعی است که می توان چیستی و ماهیت و علل وقوع انقلاب اسلامی را از دل آنها استخراج کرد؛ بر اساس تحقیقات انجام شده اغلب شعارها مربوط به 2 وجه اصلی نگرش مردمیِ انقلاب یعنی «اهداف و ارزش های فرهنگیِ انقلاب اسلامی» و «وجهِ سیاسیِ آن» است. آنچه مسلم است این است که شعارهای انقلاب اسلامی یکی از مهمترین منابع مطالعه فرآیند انقلابی و ارزش ها و آرمان های انقلابِ ما و چگونگی رهبری آن است. بنابراین ضرورت دارد که شعارهای انقلاب با دقت جمع آوری شده و بعنوان یکی از اسناد مهم انقلاب حفظ شوند و به نسل های بعدی و محققان انقلاب سپرده شوند.

معیار شناخت شعارها

شعارها مهمترین ابزار بیان مطالبات در فرآیند انقلاب اسلامی بود؛ که منبعی مهم برای شناخت اهداف و مطالبات مردمی در دوران منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی است. شعارهای انقلاب دارای سیری منطقی و تکاملی بوده و بیانگر عصاره تجلی احساسات، عواطف، خواسته ها و مطالبات مردم بوده و به نوعی تفکر، ایدئولوژی و ماهیت انقلاب را متناسب با زمان و مکان مشخص می کند. شعارهای اوایل نهضت با شعارهای سال منتهی به پیروزی انقلاب تفاوت دارد؛ در این نوشتار به مرور شعارهایی پرداخته شده است که مردم بطور معمول با سر دادن آنها در خیابان ها و راهپیمایی ها، حمل پلاکاردها، نوشتن شعار بر روی دیوار ها و معابر عمومی، سعی داشتند تا اهداف و مطالبات خود را به صور غیر رسمی به مخاطبان برسانند.

با این برداشت، این یادداشت مروری کوتاه بر شعارهایی مورد توجه مردم در اجتماعات عمومی اظهار و بر دیوارنوشت ها و پلاکارد ها دارد؛ بدیهی است که بررسی دقیق این مقوله در این نوشتار نمی گنجد؛ و قصد این نوشتار بررسی ابعاد مختلف و انواع شعارها، اثرگذاری، اثر سنجی و اثر پذیری، و ماهیت شعار ها نیست؛ بلکه مروری مختصری بر یادآوری اهمیت آن در روند پیروزی انقلاب اسلامی است.

شعارهایی با محوریت تایید امام خمینی رضوان الله علیه

ذکر و ستایش امام خمینی نخستین بار در شعارهایی که ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در تظاهرات و راهپیمایی های مردم قم و شهرهای دیگر ایران سر دادند، به ظهور می رسد. بازداشت امام خمینی موجب اعتراض مردم و راهپیمایی هایی در قم، تهران و شهرهای دیگر شد. در آن راهپیمایی ها مردم شعارهایی مانند «یا مرگ، یا خمینی»، را سردادند و آزادی فوری ایشان را خواستار شدند. سیر پیشرفت مفهومی شعارها در مقاطع بعدی نهضت که گویا بر اساس اتفاقات و عملکرد نامطلوب رژیم و پیشرفت در مبارزات تغییر می کرد؛

در ادامه به مرور چند شعار درباره محوریت تایید رهبریت امام خمینی می پردازیم:

درود بر خمینی، رهبر انقلاب، مدافع استقلال، آزادی و حقوق زحمت کشان

بی عشق خمینی نتوان عاشق مهدی شد

 تا خون در رگ ماست، خمینی رهبر ماست 

 الله اکبر، خمینی رهبر

 این است شعار ملی: خدا، قرآن، خمینی

 با خون خود نوشتم، از جان خود گذشتم، یا مرگ یا خمینی

 خمینی بت شکن، ریشه شاهو بکن

رهبر نهضت آزادگان است آیت الله خمینی، انقلابی ترین مرد جاست آیت الله خمینی

درود بر خمینی بت شکن، مرگ بر این یزید قانون شکن

 الله یاور ماست، خمینی رهبر ماست

ما همه سرباز توییم، خمینی، گوش به فرمان توییم، خمینی

 شب تاریک ملت روز گردد، خمینی عاقبت پیروز گردد

لحظه به لحظه گویم، زیر شکنجه گویم، یا مرگ یا خمینی

در ادامه به چند شعار در باره وفاداری امت به امام راحل نیز اشاره می شود:

 خدایا خدایا، تا انقلاب مهدی خمینی را نگه دار

 از عمر ما بکاه و بر عمر او بیفزا

 صل علی محمد، رهبر ما خوش آمد

 لحظه به لحظه گویم، زیر شکنجه گویم، یا مرگ یا خمینی

 ایران کشور ماست، خمینی رهبر ماست

ایران وطن ماست، خاکش کفن ماست و...

نفی رژیم پهلوی و شعارهای ضد شخص شاه معدوم

در میان مجموعه گسترده شعارهای دوران مبارزه علیه رژیم پهلوی، یکی از بیشترین محورها متعلق به شعارهایی است که علیه خاندان سلطنتی به خصوص شخص محمدرضا پهلوی سر داده می شد. در واقع فراوانی این شعارها به اندازه ای بود که تقریباً فریاد همیشگی مردم در تظاهرات های دوران انقلاب محسوب می شد؛ و مخالفت و کینه مردمی علیه رژیم پهلوی بیشترین کاربرد را در شعارهای انقلابی داشت بطوری که حدود نصف شعارهای سیاسی انقلاب، در محکوم کردن و دشمنی با خود شاه و اعمال و سیاست های او بوده است.{1} 

برخی از این شعارها عبارت بودند از:

این شاه آمریکایی، اعدام باید گردد

 شاه جنایت می کند، کارتر حمایت می کند

 سلطنت پهلوی نابود باید گردد

پیروز باد ملت بر شاه ننگ و نفرت 

می کشی جوانان را؛ حامیان قرآن را؛ مرگ بر این شاه

 ای بی شرف حیا کن سلطنت را رها کن

 به همت توده ها، شاه تو را می کشیم

 تا مرگ شاه خائن نهضت ادامه دارد

تا شاه کفن نشود، این وطن، وطن نشود

 امروز هوا بارونیه، کشتن شاه قانونیه

ما شیر و موز نمی خوایم، ما شاهِ دزد نمی خوایم (در مدارس)

 ای شاه خائن آواره گردی، خاک وطن را ویرانه کردی، کشتی جوانان وطن آه و واویلا، کردی هزاران تن کفن آه و واویلا

نصرُ من الله و فتحٌ قریب، مرگ بر این سلطنت پرفریب

ما می گیم شاه نمی خوایم، نخست وزیر عوض می شه! نه شاه می خوایم نه شاپور، لعنت به هرچی مزدور! و...

و البته همانگونه که پیش تر گفته شد شعار «مرگ بر شاه» که شعار ثابت همه وقایع سال های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، و شعار راهبردی مبارزات بود که مسئولیت همه ی حوادث اعم از کشتار مردم، دستگیری مبارزان، سرکوب مخالفان را نتیجه سیاست های شاه می دانست و خشم و نفرت ملت از شخص شاه را فریاد می زد. از سوی دیگر اوج تأثیرگذاری این شعارها در فرار محمدرضا پهلوی از کشور در ۲۶ دی ۵۷ و خوشحالی وصف ناپذیر مردم از آن واقعه به چشم می خورد.«گویی ملت ایران همه فشارهای سیاسی تاریخ خود و استبداد و اختناق و تحقیر شدن چندهزارساله خود را در قالب این شعارها ریخته، آن ها را شجاعانه و بی پروا نثار شاه، بعنوان سمبل نظام استبدادی چندهزارساله کرده اند.{2}

شعارهای تاکتیکی و تهییجی

برخی شعارهای انقلاب جنبه ارعاب دشمن، تهییج نیروهای خودی، تبیین ایدئولوژی و اندیشه های مختلف داشته و در واقع می توان گفت این شعارها، وسیله ای مناسب برای توصیف و تبیین اوضاع و احوال اجتماعی و روانشناختی زمان خویش برای ایجاد همبستگی و قدرت روحی و روانی و هدایت شعار دهندگان به سوی اهدافی خاص بوده است.

در ادامه به برخی از این شعارها اشاره می شود:

می کشم، می کشم، آنکه برادرم کشت

سکوت هر مسلمان خیانت است به قرآن

برادر مجاهد، شهادتت مبارک

برادر شهیدم، راهت ادامه دارد

سکوت هر مسلمان، خیانت است به قرآن

توپ، تانک، مسلسل دیگر اثر ندارد، حتی اگر شب و روز بر ما گلوله بارد

توپ، تانک، مسلسل دیگر اثر ندارد، به مادرم بگویید دیگر پسر ندارد

مردم چرا نشستین؟ ایران شده فلسطین

 وای اگر خمینی حکم جهادم دهد، ارتش دنیا نتواند که جوابم دهد

تنها ره سعادت: ایمان، جهاد، شهادت

استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی

یا مرگ یا خمینی

با خون خود نوشتم، از جان خود گذشتم، یا مرگ یا خمینی

اینست شعار ملی: خدا، قرآن، خمینی

شعارهای تهییجی و تشویقی برای ارتش

پس از راهپیمایی‏های مکرّر مردم علیه رژیم دیکتاتوری شاه، درگیری‏های وسیعی بین نظامیان و مردم به وقوع پیوست. در این حال، برخی از نظامیان که به حقانیت مبارزات مردم پی برده بودند، در پی فرمان امام خمینی پادگان‏ها را ترک کرده، به مردم پیوستند. پیوستن نظامیان به نیروهای مردمی، نویدبخش تحولات اساسی در روحیه و ساختار بدنه ارتش رژیم بود. مردم که از روزها و ماه های قبل درگیری مستقیم با ارتش شاهنشاهی داشتند، نفرت عمیق خود را در شعارهای خود صدا می زدند. اما بدنه ارتش مخالف کشتار مردم و سرکوب بود و با شعار های تهیجی و تشویقی مردمی از دستورات مافوق خود سرپیچی کرده و به صف مردمی می پیوستند؛

در ادامه به چند شعار مردمی در تنبیه تهییج ارتشی ها از نظر می گذرد:

ارتش تو یار ما باش

 برادر ارتشی چرا برادرکشی

 ارتش دنیا دشمن کش است، ارتش ایران برادرکش است

 ارتش به این بی غیرتی، هرگز ندیده ملتی

 ما به شما گل میدیم، شما به ما گلوله

 ارتش تو بی گناهی آلت دست شاهی

ارتش تو خون ملتی تا کی اسیر ذلتی

 سرباز برادر ماست ارتش دشمن ماست

 ما ارتش ملی می خوایم نه ارتش آمریکایی

 فرمانده ارتشی توئی که آدم کشی، سرباز زحمتکش است

 ارتش تو هم با ما باش با ملت هم صدا باش

پرسنل هوایی، حّر زمان ما شد

 توپ، تانک، فشفشه، این شاه باید کشته شه 

 به گفته خمینی، ارتش برادر ماست و...

دیوارنوشته های گروه های چپ

انقلاب اسلامی، حرکتی گسترده و با ابعاد وسیع بود که در شکل گیری آن طیف ها، گروه ها، طبقات اجتماعی و دسته بندی های سیاسی متعددی دخیل بودند. اگرچه هسته اصلی و رهبری نهضت بصورت ویژه با روحانیون بود، اما در بدنه عمومی انقلاب می توان گروه ها با اهداف و سلایق متفاوت و بعضا متضاد سیاسی را مشاهده کرد. گروههایی چون چپ ها، توده ای ها، کمونیست ها و مائوئیست ها که از هر فرصتی برای بیان دیدگاه های خود استفاده می کردند. دیوارنوشته ها یکی از مکان های بروز عقاید این گروه ها بود که با بررسی آنها می توان به شناخت بیشتر ماهیت این گروه ها و نیز ذائقه جامعه پی برد؛ فعال ترین و مهمترین این گروه ها در دو دهه پایانی رژیم پهلوی حزب توده بود که البته فعالیت آنها تا ماه ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی ادامه داشت.

برخی از شعارهای مربوط به گروه های سیاسی چپ در ادامه می آید:

 الله اکبر اسلحه ماست؛ درود بر مجاهدین خلق

 درود بر چریک های مسلمان و فدایی امام خمینی

 درود بر خمینی، سلام بر مجاهد

 درود بر چریک های مسلمان و فدایی امام خمینی

 تنها ره رهایی، راه مجاهدین است

 درود خلق و خالق، نثار تو مجاهد

 تنها ره رهایی، پیوند با فدایی

فدایی، فدایی، تو افتخار مایی

 درود بر فدایی، سرچشمه رهائی

 تنها ره رهایی، مسلسل مجاهد و فدایی

 درود بر فدایی حکومت مردمی؛نان، مسکن، آزادی

 نباید کارگر اخراج گردد و...

شعارهای حماسی پس از انقلاب

روند بهره گیری از شعار های حماسی و تهییجی پس از پیروزی انقلاب اسلامی هم ادامه پیدا کرد و ابعاد مختلف آن در مقاطع مختلف انقلاب از جمله تأیید دولت بازرگان ادامه یافت::« بازرگان، مجری حکم قرآن»« سلام بر بازرگان، نخست وزیر ایران»،« بازرگان، بازرگان نخست وزیر مائی، بختیار، بختیار نوکر آمریکایی»،« بازرگان، بازرگان؛ نخست وزیر امام»  و در ادامه نیز شعارهای استکبار ستیزی چون:« نه شرقی و نه غربی، جمهوری اسلامی»، و در ادامه در مناسبت های مختلف شعارهای مربوط به پاسداشت مقام شهدا گفته می شد:

در طلوع آزادی، جای شهدا خالی

 امشب شب آزادی است، جای شهدا خالی است

 برادر شهیدم راهت ادامه دارد

در بهار آزادی جای شهدا خالی و...

از ادامه از ذکر شعارهای مردمی در پیروزی های بعدی انقلاب، و جنگ تحمیلی و... صرف نظر می شود. در کلام آخر باید گفت که از آنجایی که شعارهای انقلابی محملی برای تجلی اهداف و آرمان های رهبران انقلاب و مردم ایران بود، با بررسی اجمالی شعارهای انقلاب اسلامی مشخص می شود که اصلی ترین شعارها در نفی قدرت های بیگانه، ساقط شدن رژیم استبدادی پهلوی و تأیید و حمایت از رهبری دینی انقلاب یعنی امام خمینی و به بیانی دیگرمتناظر وجه دیگری از راهبردی ترین شعار انقلاب یعنی استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی، پهلوی ستیزی، استکبارستیزی، و نیز ناظر بر حمایت کامل از رهبری و مرجعیت دینی انقلاب اسلامی بود.

مطالب پیشنهادی: ویژه نامه دهه فجر جلوه توحید / فجر انقلاب

پی نوشت ها:

1: (جامعه شناسی شعارهای انقلاب اسلامی، ص۲۸۰)

2: (فرهنگ شعارهای انقلاب اسلامی،ص ۲۸۰)