روان شناسى خواب و رؤيا/ بخش سوم

نياز به خواب ديدن 

اين كه ما چه نيازى به خواب ديدن داريم، يك تجربه معروف پاسخ آن را مى دهد: يك گروه را كه به خواب رفته بودند، در مرحله شروع حركات سريع چشم، بيدار مى كردند و به اين ترتيب از خواب ديدن آن ها جلوگيرى به عمل مى آورند. در اين افراد به سرعت، نشانه هاى آشفتگى روانى پديدار شد. گروه ديگرى را كه در مراحل ديگر خواب از خواب بيدار كرده بودند نيز به سختى دچار بيمارى شدند. به اين ترتيب بايد گفت: خواب به اين علت بروز مى كند كه مغز به خواب ديدن نياز دارد و هنگامى كه از خوابيدن و خواب ديدن جلوگيرى شود، توهّماتى شبيه همان رؤياهايى كه به هنگام خواب ديده مى شود بروز مى كند. 

چرا خواب مى بينيم؟ 

افرادى كه در حين خواب REM بيدار مى شوند، خوابى را كه ديده اند اغلب به خوبى به ياد مى آورند. خواب ديدن به فعاليت الكتريكى مغز مربوط است. اما آيا اين فقط ماشين خود كار فكر است كه بدون نظارت صاحب خود به كار ادامه مى دهد يا فرايند خودكارى است كه براثر برقرارى ارتباط زيست شيميايى عصبى در مغز حاصل مى شود؟ و يا آن كه حاصل فعاليت مغز به هنگام بررسى، دسته بندى و بايگانى مجموعه اطلاعاتى است كه روز قبل وارد شده اند و اينك براى استفاده از آن در آينده، مرتب و ضبط مى شوند؟ مى دانيم كه رؤيا به تنهايى فرايندى براى اطلاعات نيست و نيز صرفاً پيامى تصادفى كه از نورونى به نورون ديگر مخابره شود، نمى باشد. 
همه افراد شب ها خواب مى بينند، ولى ممكن است آن را به ياد نياورند. رؤياها در مجموع دو ساعت از خواب متوسط شبانه هر فرد را تشكيل مى دهند. هرگاه فرد در ميانه مرحله خواب حركت سريع چشم بيدار شود، رؤيايى زنده را به ياد خواهد آورد. ولى هرگاه پنج دقيقه پس از اين مرحله بيدار شود، مجموعه اى مبهم از رؤيا را به خاطر مى آورد و هرگاه ده دقيقه يا بيش تر از اتمام مرحله خواب حركات سريع چشم بيدار شود، چيزى در خاطرش نخواهد ماند. 
در خصوص علت نياز انسان به خواب، نظرياتى ارائه شده است كه اجمالاً در اين جا بيان مى گردد: 
نظريه فرويد: فرويد، روان شناس معروف، عقيده داشت كه رؤياها، نيازهاى ناخودآگاه و اضطراب خواب بيننده را آشكار مى كنند. وى تأكيد مى كرد كه تمدن موجب مى شود انسان بسيارى از نيازهاى خود را فرو نشاند. ما بر اين نيازها تأثيرى نداريم و حتى نمى توانيم آن ها را در خودمان مخفى كنيم. به اين ترتيب، اين نيازها مجدداً به صورت رؤياهايى ظاهر مى شوند، كه «دروازه اى به سوى نيمه آگاه» است؛ يعنى به سوى ترس ها و اضطراب هايى كه انسان را از نظر روان شناسى ناسالم جلوه مى دهد. تقريباً با اطمينان مى توان گفت كه اين مسأله يكى از وظايف رؤياست. هرچند ممكن است نيازهاى سركوب شده، كمتر از آن چه فرويد عقيده داشت، جنبه جنسى داشته باشد، ولى احتمالاً رؤيا از نظر روان شناسى، وظايف ديگرى نيز برعهده دارد، به عنوان مثال، «يونگ» تصور مى كرد رؤيا، تصاوير ذهنى آرمانى را به صورت نمادين جلوه مى دهد. اگرچه از اين طريق مى توان انتظار داشت كه در صورت محروميت از خواب، آشفتگى روانى بروز كند، اما هيچ يك از اين پژوهندگان، علت ديوانگى سريع انسان را به علت محروميت از خواب توجيه نكرده اند.[1]

تشابه مغز با رايانه 

يكى از نظريات جديد مربوط به خواب و خواب ديدن، مغز را با يك رايانه مقايسه كرده است. رايانه بر حسب برنامه هايى كه به وى داده مى شود، وظايف مختلفى بر عهده دارد. در هر زمان، مى توان اين برنامه ها را تغيير داد. ولى اين كار زمانى انجام مى شود كه رايانه ديگر قادر به كارهاى معمولى خود نباشد. 
خواب متناقض ممكن است زمانى باشد كه اين «فراگردها» شروع مى شود، ولى اين نوع پردازش داده ها طبق قوانين مغز انجام مى شود و ابداً با واقعيت خارجى تطابق ندارد. هنگامى كه شخص خوابيده ضمن انجام اين فرايندها از خواب بيدار مى شود، به ناگاه، خودآگاهى فرد با توده اى از تصاوير ذهنى روبه رو مى شود كه هيچ ربطى به هم ندارند و وى مى كوشد با دادن معنا به اين تصاوير، آن ها را درك كند و در نتيجه، به نظرش مى رسد كه خواب ديده است. هرگاه اين نظريه صحيح باشد، مقدار خواب موردنياز به مقدار اطلاعات جديدى بستگى خواهد داشت كه مغز دريافت داشته و به وسيله آن ها تغييرات لازم برنامه ها را انجام داده است. بنابراين، نوزاد كه هرچيز براى او جديد است به خواب بيش تر نياز دارد و افراد پير، كه غالباً بدون تغيير زندگى خود را مى گذرانند، به خواب كم تر نيازمندند. اين نظريه اختلاف ميان گونه ها را توجيه مى كند؛ يعنى مقدار خواب يا پيچيدگى مغز تا حد زيادى تناسب دارد.[2]
امروز ثابت شده است كه در هشتاد درصد موارد، افرادى كه در مرحله حركات سريع چشم به خوبى خوابيده اند، مى توانند رؤياى خويش را به ياد آورند. در موارد ديگر كه افراد در مراحل ديگرى از خواب بيدار شدند، ميزان به ياد آوردن رؤيا به هفتاد و چهار درصد كاهش يافت، كه در پنجاه و چهار درصد از موارد اخير نكات به ياد آورده شده را مى توان به عنوان رؤيا قلمداد كرد. از مشخصات نكات به ياد آورده و طبقه بندى آن ها به عنوان رؤيا مى توان به وجود ادراك حسى در واقعه، به وقوع پيوستن تغييرات شخصيتى يا به تغيير شرايط خارجى و جسمى اشاره كرد. بيش تر گزارش هاى رؤيايى كه از مرحله حركات غيرسريع چشم به دست آمده است، داراى درصد بيش ترى از مسائل ادراكى است و به ندرت خواب بيننده به طور فعال در حوادث رؤيا شركت مى كند و عناصر هيجانى در خواب اين مرحله وجود ندارد. در حين خواب، آگاهى هرگز به طور كامل از بين نمى رود. محتواى تصورات فرد نيز بسته به هر يك از مرحله هاى خواب، به وسيله فعاليت دستگاه عصبى مركزى تنظيم مى شود.[3]

مراحل خواب ديدن

اولين دوره خواب ديدن، يعنى مرحله حركات سريع چشم، حدود نود دقيقه پس از اولين مرحله خوابيدن شروع مى شود. اين مرحله بسيار كوتاه است و پنج تا ده دقيقه طول مى كشد. با ادامه خواب، مدت هر يك از مراحل بعدى حركت سريع چشم افزايش مى يابد، به صورتى كه طولانى ترين مدت اين مرحله بيش از نيم ساعت طول مى كشد و بيش تر صبح ها پيش از بيدارى روى مى دهد. لحظاتى پيش از شروع دوره اصلى خواب، همراه با خواب ديدن، نخستين تغيير وضعيت خوابيدن صورت مى گيرد. با وجود آن كه حركات غير معمولى در حين خواب مرحله حركات غير سريع چشم، به خصوص در موارد بيمارى و تشويش ديده مى شود، ولى بيش تر حركات بدن در طول خواب درست قبل و يا بعد از رؤياى مرحله حركات سريع چشم روى مى دهد. حركت هاى تغيير وضعيت بدن در طول رؤيا انجام نمى گيرد و تا هنگامى كه رؤيا ادامه دارد، بدن انسان بى حركت است. فقدان قدرت انقباضى ماهيچه اى در اين مرحله بسيار شديد است، به طورى كه بدن قادر به انجام حركات بزرگ نيست. لحظه دقيق شروع مرحله حركت سريع چشم را مى توان در «گربه» مشاهده كرد. هرگاه وضعيت سر گربه به هنگام خواب تغيير كند، نشانه شروع اين مرحله از خواب است. عضلات پس گردن در اين مرحله به طور كامل قدرت انقباضى خود را از دست مى دهند و سر ناگهان پايين مى افتد.[4] پس از گذشت يك ساعت و نيم از خواب، اولين رؤياى خواب شروع مى شود، انسان در بستر مى چرخد. هرگاه شخص در ابتداى به بستر رفتن، به پهلوى راست و در حالت نيمه جنينى به خواب رفته باشد، در اين لحظه رو به پهلوى چپ خواهد خوابيد. پيش از شروع رؤيا، در مرحله حركات سريع چشم در نوار الكتروانسفالوگرام، ناگهان امواج دندانه اره اى مانند رديفى از حروف لاتين ديده مى شود. از اين لحظه به بعد خواب ديدن شروع مى شود، چشمان حركت بيش ترى كرده و حركت هاى هم زمانى خواهند داشت، كه از مشخصات زمان بيدارى است. اين حركات سريع چشم منعكس كننده نوع رؤياى انسان است. هرگاه شخصى در خواب ببيند كه وارد اتاقى مملو از جمعيت شده است، چشمانش به طور مرتب و سريع از يك سو به سوى ديگر حركت مى كند و همان گونه كه در روز اتفاق مى افتد اين منظره را در صحنه افقى مشاهده مى كند. ولى هر گاه انسان در خواب ببيند كه در حال پرواز است چشمان وى حركتى عمودى دارد.[5]
انسان رؤياهاى خود را مشاهده مى كند و حركت هاى چشم وى در اين مدت نشانه اى از اين مسأله است. توجيه اين مطالب از اين نكته مشخص مى شود كه افرادى كه از ابتداى تولد نابينا بوده اند، رؤياهاى مرئى و تصويرى ندارند و قادر به مشاهده رؤياهاى خود نيستند و آن عده از افرادى كه كور مادرزاد هستند از حواس ديگر خود مانند لامسه، شنوايى، بويايى و چشايى به جاى قدرت بينايى استفاده مى كنند. در رؤياها نيز همانند زمان بيدارى، اين افراد از نوك انگشتان خود مدد مى جويند. افرادى كه در ابتدا نابينا بوده اند و بعدها در اثر حادثه اى نابينا شده اند، مى توانند رؤياى تصويرى داشته باشند. در اين مرحله از خواب، تنه، گردن، پلك ها و ماهيچه هاى بازو و ساق پا در اثر شروع رؤيا به ركود و سستى دچار مى شوند و تنها نوك دست ها و انگشتان پا داراى حركت هستند. 

نمايش حقيقت رؤيا

نمايش الفباى خواب ديدن، كه توسط نگارنده ارائه شده است، در صورت ادامه و تكميل آن، عصر نوينى در پژوهش هاى خواب خواهد گشود. در اين جا به صورت مختصر اين نظريه ارائه مى شود. هدف نهايى اين نظريه دست يابى به اسرار پيچيده خواب و رؤياهاى انسان است. اين نظريه، داراى چهار مرحله است: خواب و هاله انسانى؛ ديدن رؤياى آگاهانه؛ تهيه الفباى خواب؛ نمايش فيلم رؤيا. 

1.خواب و هاله انسانى

هاله انسان پديده اى متعلق به اين عصر نيست، بلكه گونه اى از انرژى است كه از ذرات الكترومغناطيس با غلظت هاى متفاوت تشكيل شده و پيرامون هر جسمى معلق است. هاله شكلى از انرژى جذب كننده است؛ زيرا با اشكال انرژى ارتباط دارد.30 ميدان نيروى الكترومغناطيس هاله، به آسانى با زمين ارتباط برقرار كرده و از اين طريق زنده مى ماند و شبكه پيچيده و بى اندازه باردار هاله را مى آفريند. اختراع دوربين عكاسى از هاله فصل نوينى در اين شاخه از دانش بشرى گشوده است كه اصطلاحاً به آن «اسپكتر فوتو متر» مى گويند.[6]
پيرامون هر انسان را هفت لايه هاله احاطه كرده است كه از بيرون عبارتند از: لايه روحانى، لايه ذهنى زبرين، لايه ذهنى زيرين، لايه اخترى، لايه احيانى، لايه اترى، لايه جسمانى.[7]
البته علاوه بر انسان، جانوران، گياهان، درختان و... نيز داراى هاله مخصوص به خود مى باشند. رنگ هاى هاله، نمايان گر زندگى هستند و فرد را از انديشه ها و احساسات سياه و سفيد آزاد مى سازند. هاله ها در رنگ هاى متنوع زيادى از قبيل: سياه، آبى، قهوه اى، زرد و قرمز، طلايى، سبز، خاكسترى، نارنجى، قرمز، صورتى، بنفش، نقره اى، سفيد و آميزه اى از رنگ ها و... وجود دارند كه هر كدام گوياى وضعيت شخص موردنظر است. 
«اطلاعاتى كه در هاله نهفته عبارت است از: ميزان تندرستى، بيمارى، عواطف نيرومند و ضعيف، روابط شخصى، ترس ها و توانايى ها، خلاقيّت، استعدادها و مهارت ها، فراگيرى و دست يابى، تكامل فردى، تجارب خوب و بد، آگاهى معنوى، امكان هدايت شدن از جانب روح، تجارب فردى گذشته و...»[8]
اگر از هاله فردى كه به خواب عميق رفته و در حال ديدن خواب است، به وسيله دستگاه «اسپكترو فتومتر» عكس بردارى شود، از نوع رنگ ها و حالت قرار گرفتن هاله ها در اطراف شخص مذكور، مى توان تا حدود زيادى نوع خواب وى (صادقه، توهمى، واقعى، جنسى و...) را مشخص كرد. اين دستگاه مجهز، كه امكان گرفتن عكس هاى رنگى از هاله را ممكن ساخته، مى تواند در مرحله اول به تحقق اين نظريه بسيار كمك كند. 

2.ديدن رؤياى آگاهانه 

براى آن كه شخص بداند چه موقع به طور واقعى در حال خواب ديدن است و بهتر بتواند به چگونگى خواب ديدن و رؤياى خود پى ببرد، روش ديدن رؤياى آگاهانه مورد استفاده قرار مى گيرد. 
شايد با كسانى كه در طول خواب عميق خود صحبت مى كنند برخورد كرده باشيد. بعضى از اين افراد چنان درگير خواب ديدن خود هستند كه مدتى طولانى صحبت مى كنند و اگر آنان را در همان لحظه بيدار كنيد، قسمت زيادى از خواب را به ياد مى آورند و گاهى هم اعتراض مى كنند كه چرا مرا بيدار كرديد؛ زيرا به جاى حساس خواب رسيده بودم! از نظر علمى، سخن گفتن در خواب ممكن است. برخى از افراد ديگر، به دليل مشغله هاى زياد فكرى يا كارى يا مشكلات روزمره زندگى و تلقين هاى زياد، شب هنگام نيز آسوده نيستند و خواب مسائل زندگى خود را همراه با سخن گفتن تجربه مى كنند. در روش ديدن رؤياى آگاهانه، مى توان عينكى مخصوص و تيره را ساخت كه داراى گيرنده هايى است كه مى تواند به حركت چشم در زير پلك بسته پى ببرد. حركت چشم ها نشانه وارد شدن فرد به خواب عميق مهمل نما مى باشد. رايانه مى تواند حركت هاى دريافتى از عينك را تحليل كند. اگر اين حركات واقعاً مربوط به خواب مهمل نما باشد، نقطه هايى نورانى شروع به چشمك زدن مى كنند كه در اين صورت فرد خوابيده، رؤياى خود را شفاف تر خواهد ديد و درك مى كند در حال خواب ديدن است. در اين روش، بدون آن كه نياز به بيدار كردن شخص خوابيده باشد و يا مزاحمتى براى او ايجاد شود، مى توان براى او اطلاعات موردنظر را ارسال كرد. 

3.نمايش رؤيا 

در اين مرحله به اندازه گيرى امواج حاصله از فعاليت مغز و بدن در مرحله خواب عميق اقدام مى شود. علاوه بر آن، تلفيقى از مرحله اول و دوم نيز در اين مرحله صورت مى گيرد؛ يعنى، علاوه بر بهتر ديدن رؤيا توسط شخص خوابيده و همزمان سخن گفتن وى از ماجراهاى جارى در خواب، كه كمك زيادى به پردازش گر اطلاعات مى كند، همچنين عكس بردارى هاى كامپيوترى از هاله فرد خوابيده توسط «اسپكترو فتومتر» و اندازه گيرى امواج حاصله در مرحله سوم، اين امكان را به وجود مى آورد كه پس از تحقيقات گسترده در اين زمينه الفباى خواب به وجود آيد. از آن جا كه اين امواج و تصاوير گرفته شده از هاله انسان، همزمان با ديدن رؤياى آگاهانه و سخن گفتن فرد خوابيده در خواب صورت مى گيرد، مى توان براى هر كدام از موج هاى خاص مذكور الفبايى را تهيه كرد. اين الفبا به صورت عدد درخواهد آمد و اعدادى كه در طى يك زمان طولانى، معناى آن ها مشخص شده (مثلاً، 118 بيانگر گرگ و 202 بيانگر چاقو و 250 بيانگر خون و...) در رايانه تبديل به تصوير مى شود. در اين صورت، اين امكان پديد مى آيد كه شخص، در ابتدا تصويرى از خوابى را كه ديده در رايانه مشاهده كند و سپس با تداعى و به خاطرآوردن آن، به خواب خود ادامه دهد. 

4.نمايش فيلم رؤياى ديده شده 

در صورت موفقيت و دستيابى به الفباى خواب، كه غيرممكن نيست، و نيز تهيه تصويرى از رؤياى ديده شده، مى توان در آينده از به هم پيوستن تصاوير خواب ديده شده توسط شخص، فيلمى از خواب و رؤياى مذكور را در رايانه مشاهده نمود و بسيارى از معماها را در زندگى بشرى كشف كرد. 

مطالب تکمیلی:
روان شناسى خواب و رؤيا/بخش اول
روان شناسى خواب و رؤيا/بخش دوم
------------------------------------------
منبع: شبكه اطلاع رسانى حوزه
-------------------------------------------
پى نوشت:
[1] كار گروهى پزشكان ماينت سايناى امريكا، بدن مرد، ترجمه فرخ سيف بهزاد، انتشارات دايره، ص 376 .
[2] همان، ص 388
[3] فرخ سيف بهزاد، خوابيدن، پيشين، ص 39
[4] همان، ص 30 / ص 31
[5] همان، ص 30 / ص 31
[6] جعبه اسپكترو فتومتر در برگيرنده كننرل كننده اى ديجيتالى با سرعت بالاى رايانه اى، برنامه اى است كه روند هاله بينى را با مدارهاى خاصى كه براى اندازه گيرى واكنش هاى الكترومغناطيسى به كار مى روند همراه با پردازنده هاى علايم بصرى، ماشينى مى كند. كنترل گر رايانه اى داراى يك پردازنده ميكروسكوپى (ميكروپروسسور) با ساختمان پانزده بايتى براى حمل است. مدارهاى خاص درون گذاشت inputتعامل الكترومغناطيس با فرد را براى تشخيص هاله اندازه مى گيرد. انرژى از راه مدار انتقال مى يابد و به ولتاژى تبديل مى شود كه به ارزش حالت پايدار نزديك است.
داده هاى مدارهاى درون گذاشت با برنامه «اسپكترو فتومترى» كه در رايانه گنجانيده شده تعديل و به پردازنده هاى علايم بصرى و به دوربين فرستاده مى شوند. بخش هاى چشمى دوربين هاله، بسيار مجهز است. تبديل گرهاى علايم بصرى داده هاى دريافت شده از مدارهاى درون گذاشت را پس از تعديل توسط برنامه «اسپكترو فتومتريك»، انتقال مى دهند و تصوير هاله را همراه با تصوير فرد به فيلم مى فرستند تا عكس رنگى او و هاله اش به دست آيد (هاله انسان، همان، ص 83 و 82)
[7] جوديت كالينز، همان، ص 22
[8] پيشين، همان، ص 19