شرح دعای اللهم ادخل على اهل القبور السرور از آیت الله مکارم شیرازی

شرح دعای اللهم ادخل على اهل القبور السرور از آیت الله مکارم شیرازی

شرح دعای اللهم ادخل على اهل القبور السرور : فلسفه و اهمیت قرائت دعای «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» / کارهایی که روح اموات را خوشحال می کند / چگونه دعا برآورده می ‌شود / در جامعۀ سرشار از غم مکرر، چگونه باید رفتار کرد؟/ «ابن السبیل» به چه افرادی گفته می‌ شود؟ / رهایی از اسارت طاغوت و استکبار / حلقۀ مفقودۀ اصلاح امور مسلمین / برای شفای بیماران، دست به دعا برداریم / فقر الی‌الله / فطرت خداجوی بشر/ ثواب قرض دادن پول به دیگران / فقر ستیزی اسلام‌

دعای شریف «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ»، از جمله دعاهایی است که در ماه مبارک رمضان بعد از نمازهای واجب زمزمه می شود، دعایی که عطر آن تمام زندگی عبادی مؤمنان را در سراسر جهان فرا می گیرد، و نشانه ای از رحمت و عطوفت اسلامی است. بدین شکل که مسلمانان برای رفع مشکلات همه انسان ها (نه فقط مسلمان ها) دست نیاز به سوی آن احد بی نیاز دراز می کنند.[آیین رحمت، ص40]

فلسفه و اهمیت قرائت دعای «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ»

گاهی انسان بر اثر کثرت کار از حال خودش هم غافل می شود؛ و لذا این دعا انسان را به یاد خودش هم می آورد و به او تذکر می دهد که برای مشکلات روحی و جسمی، مادی و معنوی خودت مخصوصاً در زمان های با ارزشی چون ماه مبارک رمضان، چاره ای بیندیش و پرده های غفلت را کنار بزن. و از کسی کمک بخواه که بر انجام هر کاری قادر و تواناست. بنابراین، سرّ اهمیت فوق العاده دعا، رهانیدن انسان از غفلت است.[والاترین بندگان، ص234]

این مسأله مهم نشان می دهد آن دعای شریف، انسان را به یاد بسیاری از اموری که در طول سال از آن غافل بوده، می اندازد، و انسان را نسبت به آن مسائل توجّه می دهد؛[والاترین بندگان، ص233] توجهی که عامل بسیار مهمّ برای حضور قلب است؛ و راه حضور قلب برای او هموار می شود. در نتیجه در پرهیز از گناه بسیار مؤثّر است.[کلیات مفاتیح نوین، ص19] اینگونه است که از حضرت رسول صلی الله علیه و آله نقل کرده اند که آن حضرت فرمود: هر کس، دعای «اَللّهُمَّ اَدْخِلْ عَلی اَهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورَ» را در ماه رمضان بعد از هر نماز واجب بخواند، خدای متعال گناهان او را بیامرزد.[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

کارهایی که روح اموات را خوشحال می کند

«اللَّهُمَ ادْخِلْ عَلی اهْلِ الْقُبُورِ السُّرُورِ؛ خداوندا! بر تمام مردگان شادی و سرور نازل کن!»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

در وهلۀ نخست این دعای شریف به انسان یادآوری می کند که باید به فکر آنها که از دنیا رفته اند، و دستشان کوتاه است، بود.[والاترین بندگان، ص233]

در روایتی آمده است که رسول خدا صلی الله علیه وآله فرمود: ارواح مؤمنان هر جمعه، به آسمان دنیا در برابر خانه ها و منزل های خود می آیند و با صدای غمناکی ندا می دهند: که ای خانواده ما، ای فرزندان ما و ای پدر و مادر و خویشان ما! به ما مهربانی کنید؛ از اموالی که در دست ما بود (و اکنون در اختیار شماست) با دادن درهمی و قرص نانی و جامه ای نسبت به ما ترحّم آورید، که خداوند شما را از جامه بهشت بپوشاند![کلیات مفاتیح نوین، ص1196]

هم چنین روایات بسیاری از شادی ارواح مؤمنین به وسیله اعمال نیک بازماندگان خبر می دهد، از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السلام آمده: «انَّ الْمَیِّتَ لَیَفْرَحُ بِالتّرَحُّمِ عَلَیْهِ وَ الْاسْتِغْفارِ لَهُ کَما یَفْرَحُ الْحَیُّ بِالْهَدِیَّةِ؛ میّت به خاطر طلب رحمت و استغفار برای او خوشحال می شود، همان گونه که افراد زنده با هدایا خوشحال می شوند».[محجّة البیضاء، ج 8، ص292؛ (پیام قرآن، ج 5، ص367)]

عمده خیرات برای پدر و مادر، ادای قرض آنان و ادای حقوق خدا و خلق از جانب آنان است.[زاد المعاد، ص 573] در روایتی آمده است که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: برای مردگان خود هدیه بفرستید! گفتند: هدیه برای آنان چیست؟ فرمود: صدقه و دعا.[مستدرک الوسائل، ج2، ص484، ح 23] همچنین فرمود: هر صدقه ای که برای میّت داده می شود، فرشته ای آن را به مانند طبقی از نور می گیرد و به کنار قبر می آورد و می گوید: السَّلامُ عَلَیْکُمْ یا اهْلَ الْقُبُورِ؛ این هدیه را خانواده شما برای شما فرستاده اند. آنگاه آن میّت این هدیه را تحویل می گیرد و وارد قبرش می کند که همین سبب فراخی قبرش (و آسایش و آسودگی او) می گردد.[مستدرک الوسائل، ج2، ص 114، ح11؛ (کلیات مفاتیح نوین، ص1196)]

چگونه دعا برآورده می ‌شود

«اللَّهُمَّ اغْنِ کُلَ فَقیرٍ؛ خداوندا! تمام نیازمندان و محتاجان جامعه انسانی را بی نیاز کن!»

«اللَّهُمَّ اشْبِعْ کُلَّ جائِعٍ؛ خداوندا! تمام گرسنگان جهان را سیر بگردان!»

«اللَّهُمَّ اکْسُ کُلَّ عُرْیانٍ؛ خداوندا! همه برهنگان عالم را بپوشان!»

«اللَّهُمَّ اقْضِ دَیْنَ کُلِّ مَدینٍ؛ خداوندا! وام همه وامداران جهان هستی را ادا کن!»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

تأمل در این فرازهای نورانی نشان می دهد، باید برای رفع فقر و تنگدستی نیازمندان چاره ای اندیشید، هم چنین باید شکم گرسنه گرسنگان را سیر کرد، باید کسانی را که قادر به تهیه پوشاک مناسب نیستند، یاری نمود، و نیز باید برای پرداخت بدهی بدهکاران ناتوان از پرداخت، قدمی برداشت.[والاترین بندگان، ص233]

وجود این بایدهای متعدد یعنی، نه تنها دعا برای اجابت آن پسندیده و اجابت آن امکان پذیر است، بلکه بنابر دستورات اسلام، باید برای تحقّق آن گام های عملی نیز برداشته شود؛ چه اینکه در یک جامعه اسلامی کامل حتّی یک گرسنه هم نباید وجود داشته باشد. یک برهنه نباید باشد، یک فقیر و نیازمند نباید باشد؛ و نهایتاً یک بدهکار نیز نباید باشد.[مثال های زیبای قرآن، ج 1، ص289]

شاهد این مطلب روایت مفصّلی است به این مضمون که از امام صادق علیه السلام نقل شده است که «خداوند دقیقاً نیازِ نیازمندان را محاسبه کرده و به مقدار نیاز آنها در اموال ثروتمندان زکات قرار داده است. اگر نیاز فقرا بیشتر بود، خداوند مقدار زکات را بیشتر می کرد».[وسایل الشیعه، ج 6، ابواب الزکاة، ب 1، ح 2 و 3 و 6 و 9؛ (مثال های زیبای قرآن، ج 1، ص289)]

یعنی اگر همه مردم به قوانین الهی عمل کنند و وجوهات شرعی خود را بپردازند، گرسنه ای یافت نخواهد شد. و اگر اکنون گرسنگان و برهنگان و فقرایی در سطح جامعه دیده می شوند، به خاطر نافرمانی و سرپیچی ثروتمندان از دستورات الهی و نپرداختن وجوه شرعیّه است حال آنکه در جامعۀ اسلامی که همگان به وظایف خود واقف باشند، نه گرسنه ای یافت می شود؛ نه برهنه ای وجود دارد؛ نه فقیر و نیازمندی خواهد بود، و نه بدهکارِ وامانده ای می یابید و دعا در رفع این گرفتاری ها دور از اجابت نیست.[مثال های زیبای قرآن، ج 1، ص290]

در جامعۀ سرشار از غم مکرر، چگونه باید رفتار کرد؟

«اللَّهُمَّ فَرِّجْ عَنْ کُلِّ مَکْروبٍ؛ خداوندا! گره از کار همه اندوهناکان باز فرما!»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

«مکروب » به هر شخص غمگین گفته می شود؛ خواه غم او در مصیبت عزیزش باشد یا غم بیماری یا فقر یا شکست در امر تجارت و یا هر غم دیگر.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 12، ص153]

تأمل در این فراز ارزشمند از دعا، نشان می دهد باید غم و اندوه انسان های غم زده را زدود (نه این که غمی بر غم های آنها افزود)![والاترین بندگان، ص233]

در جایی ممکن است عامل غم برطرف شود مانند زدودن فقر که از طریق کمک مالی است و آنجا که نمی توان عامل آن را برطرف کرد، می توان از طریق تسلی دادن، غم و اندوه را سبک نمود مانند کسی که عزیزش را از دست داده با تسلیت گفتن و دلداری دادن به وسیله دوستان، غم و اندوهش کاهش می یابد یا برطرف می شود.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 12، ص153]

«ابن السبیل» به چه افرادی گفته می ‌شود؟

«اللَّهُمَّ رُدَّ کُلَّ غَریبٍ؛ خداوندا! تمام دور از وطنان را (سالم) به اوطانشان باز گردان!»،[کلیات مفاتیح نوین، ص698] یعنی باید به مسافران در راه مانده و دور از وطن کمک کرد.[والاترین بندگان، ص233]

گفتنی است واماندگان در راه و مسافران نیازمند و آبرومند، از جمله گروه هایی هستند که نسبت به آنها سفارش به انفاق شده است.[«قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ وَالْأَقْرَبِینَ وَ الْیَتَامَی وَالْمَسَاکِینَ وَ ابْنِ السَّبِیلِ وَ مَا تَفْعَلُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ اللَّهَ بِهِ عَلِیمٌ ؛بگو: «هر خیر و نیکی (و سرمایه سودمند مادّی و معنوی) که انفاق می کنید، باید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مستمندان و درماندگان در راه باشد.» و هر کار خیری که انجام دهید، خداوند از آن آگاه است (لازم نیست تظاهر کنید، او می داند)»؛ (سورۀ بقره، آیه 215)] «ابن السبیل» کسی است که پول و توشه سفر خود را گم کرده، و یا سارقی از او به سرقت برده، و اکنون دست خالی و تهی دست در سفر نیازمند کمک و انفاق دیگران است، هر چند ممکن است در وطن فرد ثروتمندی باشد.[از تو سوال می کنند(مجموعه سوالات قرآنی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله)، ص33]

رهایی از اسارت طاغوت و استکبار

«اللَّهُمَّ فُکَّ کُلَّ اسیرٍ؛ خداوندا! تمام اسیران را (در هر کجای دنیا هستند) آزاد فرما!»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

این فراز از دعا، بهترین دلیل بر اهمیت مسئله آزادی و نفرت اسلام از سلب آزادی است، [اخلاق اسلامی در نهج البلاغه (خطبه متقین)، ج 2، ص28] لذا باید برای آزادی اسیران، که گذشت زمان آن ها را به فراموشی می سپارد، اقدام های عملی نمود.[والاترین بندگان، ص233]

ظاهراً این فراز، مفهوم وسیع و گسترده ای دارد که رهایی از هرگونه زنجیر اسارت از ناحیه جهل و شهوات و گناهان و استبداد و استعمار و مانند آن ناشی می شود را شامل می گردد؛ که در پرتو وجود پیامبر خدا و تعلیمات آزادی بخش او برچیده خواهد شد.[پیام قرآن، ج 2، ص29]

البته این موضوع اختصاص به قوم و ملتی ندارد، بلکه هر جمعیت مستضعفی بپاخیزند و برای آزادی خود از چنگال اسارت و استعمار کوشش کنند و در این راه استقامت و پایمردی نشان دهند سرانجام پیروز خواهند شد، و سرزمین هایی که بوسیله ظالمان و ستمگران اشغال شده است آزاد می گردد.[تفسیر نمونه، ج 6، ص330]

حلقۀ مفقودۀ اصلاح امور مسلمین

«اَللّـهُمَّ اَصْلِحْ کُلَّ فاسِدٍ مِنْ اُمُورِ الْمُسْلِمینَ؛ خدایا مفاسد امور مسلمانان را اصلاح فرما»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

آری باید برای اصلاح مفاسد جامعه اقدام کرد (وگرنه به خانواده ها هم سرایت می کند).[والاترین بندگان، ص233]

اصلاح امور مسلمین زمانی محقق می شود که در جامعه اسلامی امر به معروف و نهی از منکر زنده و پر رنگ شود؛ زمانی که امر به معروف و نهی از منکر کم رنگ شود، گناه و فساد پر رنگ می شود. یکی از اصول قانون اساسی اصل امر به معروف و نهی از منکر است. بعضی فکر می کنند که امر به معروف و نهی از منکر درگیری ایجاد می کند ولی اگر با برخورد صحیح و مؤدّبانه باشد درگیری ندارد. اگر امر به معروف و نهی از منکر ترک شود جوانان آلوده می شوند و جوانان آلوده نمی توانند از مملکت و اسلام دفاع کنند و دشمن هم همین را می خواهد، همان گونه که در اندلس کردند و برای فتح آنجا جوانان را آلوده کردند. صدا و سیما هم باید آموزش دهد تا این فرهنگ فاسد را که فکر می کنند امر به معروف و نهی از منکر مخالف آزادی هاست، از بین برود.[مشکات هدایت، ص219]

برای شفای بیماران، دست به دعا برداریم

«اللَّهُمَّ اشْفِ کُلَّ مَریضٍ؛ خداوندا! همه بیماران را شفا ده!»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

باید برای شفای بیماران اسلام دست به دعا شد،[والاترین بندگان، ص233] دعایی است که نشان دهنده عدم استقلال قدرت ما در برابر قدرت پروردگار است. به عبارت دیگر مفهوم آن توجّه به این حقیقت است که اسباب و عوامل طبیعی هرچه دارند از ناحیه او دارند و به فرمان او هستند. اگر به دنبال دارو می رویم و از آن شفا می گیریم بدان روست که خدا آن اثر را به دارو بخشیده است. در نتیجه «دعا» یک نوع خودآگاهی و بیداری دل و اندیشه و پیوند باطنی با مبدأ همه نیکی ها و خوبی هاست.[انوار هدایت، مجموعه مباحث اخلاقی، ص442]

فقر الی‌ الله

«اللّهُمَّ سُدَّ فَقْرَنا بِغِناکَ؛ ای خدا به غنای خود جلو فقر ما را ببند»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

این فراز نورانی، نمونۀ کامل مناجات و راز و نیاز کسانی است که سرتاپای وجود خود را نیازمند او می دانند و از غنای او طلب می کنند و دوام و پیوستگی نعمتش را می خواهند؛ رفع همه رنج ها، شکستگی ها و اندوه ها را از خداوند می طلبند.[کلیات مفاتیح نوین، ص79] چرا که بی نیاز حقیقی و قائم بالذات در تمام عالم هستی یکی است، و او خداست، همه موجودات سر تا پا نیازمند و فقیر و وابسته به وجود او هستند.[گفتار معصومین(علیهم السلام)، ج 2، ص62] همان گونه که او نیاز مطلق است، انسان ها فقر مطلقند.[گفتار معصومین(علیهم السلام)، ج 2، ص 63]

فطرت خداجوی بشر

«اَللّـهُمَّ غَیِّر سُوءَ حالِنا بِحُسْنِ حالِکَ؛ خدایا بدحالی ما را به خشنودیت تغییر ده »[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

این فراز از دعا ناظر بر وجود نور توحید در فطرت و عمق روح آدمی است؛[تفسیر نمونه، ج 8، ص238] چرا که خداوند بر طرف کننده هر بدحالی و سختی و مصیبت و بلایی است، و از کسی که آن همه قدرت و آن همه لطف و محبّت دارد، جز این انتظار نیست، این همان چیزی است که در قرآن مجید به تعبیر دیگری آمده است: «وَ ما بِکُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذا مَسَّکُمُ الضُّرُّ فَإِلَیْهِ تَجْئَرُونَ؛ آنچه از نعمت دارید از جانب خداست، و هنگامی که درد و رنجی به شما رسد، به درگاه او می نالید (و برطرف کننده هر درد و رنج اوست)».[سوره نحل، آیه 53؛ (پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 3، ص335)]

ثواب قرض دادن پول به دیگران

«اللهُمَ اقْضِ عَنَّا الدَّیْنَ؛ خدایا بدهکاری های ما را ادا کن»[کلیات مفاتیح نوین، ص698]

قرض دادن از کارهای بسیار مستحبّ است و در آیات قرآن مجید و اخبار معصومین علیهم السلام درباره آن زیاد سفارش شده، از پیغمبراکرم صلی الله علیه وآله روایت شده که «هرکس به برادر مسلمان خود قرض دهد مال او زیاد می شود و ملائکه بر او رحمت می فرستند،[بحارالانوار، ج 100، ص 139، ح 4] و اگر با بدهکار خود مدارا کند بدون حساب و به سرعت از صراط می گذرد[وسائل الشیعه، ج 13، ص 88، ح 5] و کسی که برادر مسلمانش از او قرض بخواهد و ندهد بهشت بر او حرام می شود»[بحارالانوار، ج 100، ص 140، ح 14] و نیز در روایتی آمده است که «ثواب صدقه ده برابر است و ثواب قرض هیجده برابر!».[رسالة توضیح المسائل (فارسی)، ص367]

 فقر ستیزی اسلام

«وَاغْنِنا مِنَ الْفَقْرِ، انَّکَ عَلی کُلِّ شَیْ ءٍ قَدیرٌ؛ و ما را بی نیاز گردان، که تو بر هر چیز توانایی».[مصباح کفعمی، ص 617 و بلدالامین، ص 222 و بحارالانوار، ج 95، ص 120؛ (کلیات مفاتیح نوین، ص699)]

اسلام فقر را یک نوع بیماری و انحراف و واکنش نامطلوب، به خاطر سالم نبودن دستگاه های اجتماع می داند؛[پاسخ به پرسش های مذهبی، ص470] به همین دلیل در اسلام دستورهای فراوانی برای مبارزه با فقر داده شده است.[پیام امام امیر المومنین علیه السلام، ج 15، ص190]

در روایات از فقر به مرگ بزرگ یا بزرگ ترین مرگ تعبیر شده است: «الْفَقْرُ الْمَوْتُ الْأَکْبَرُ».[نهج البلاغه، قصار 163؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص188)]

امیرالمؤمنین علیه السلام به فرزندش می فرماید: «یَا بُنَیَّ، إِنِّی أَخَافُ عَلَیْکَ الْفَقْرَ فَاسْتَعِذْ بِاللّهِ مِنْهُ، فَإِنَّ الْفَقْرَ مَنْقَصَةٌ لِلدِّینِ! مَدْهَشَةٌ لِلْعَقْلِ، دَاعِیَةٌ لِلْمَقْتِ؛ من بر تو از فقر می ترسم از آن به خدا پناه ببر، زیرا فقر بر سه حوزه دین، عقل و قلب تو آسیب وارد می کند».[نهج البلاغه، قصار 319؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص188)]

در سنن نسائی نیز از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله این دعای پرمعنا نقل شده است: «اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بِکَ مِنَ الکُفرِ، وَالفَقرِ، وعَذابِ القَبر؛[سنن نسائی، ج 3، ص 74؛ (دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص188)] بار خدایا! هر آینه از کفر و فقر و عذاب قبر به تو پناه می‌جویم». در این حدیث، کفر، فقر و عذاب قبر در یک ردیف قرار گرفته اند. که از دشمنی و مبارزه سرسختانه اسلام با فقر حکایت دارد.[دائرة المعارف فقه مقارن، ج 2، ص189]

سخن آخر

حقیقتاً انسان از این رحمت گسترده اسلامی در این دعای جالب و عام و فراگیر لذت می برد، و بر این سعه صدر مسلمین، آفرین می گوید، و از این که بیشترین دعاهای مسلمین جهانگیر و عام است و شامل تمام انسان های نیازمند دعا، با هر نوع گرایش فکری می گردد، خوشوقت می شود.[والاترین بندگان، ص34]

حال در ماه مبارک رمضان که ماه بیداری و هوشیاری و عبادت و خودسازی است باید تلاشی مضاعف در این زمینه ها داشت و با تفکّر در مضامین این دعا که در این ماه عزیز خوانده می شود گامی عملی در جهت رفع فقر و نیاز نیازمندان، بهبود و شفای بیماران، ادای قرضِ قرض داران، طلب رحمت و غفران برای از دنیا رفتگان، برطرف کردن غم و غصّه گرفتاران، آزادی و رهایی اسیران برداشته شود.[آیات ولایت در قرآن، ص105]

منابع: