راه های درمان وسواس بانوان

راه های درمان وسواس بانوان

در این نوشتار روشها و راه های درمان وسواس بانوان توسط حجت الاسلام والمسلمین عبدالکریم پاک نیا تبریزی جهت استفاده و بهره مندی خانواده های عزیز تقدیم حضورتان می گردد...

مقدمه

وسواس نشانه ای از بیماری روحی و روانی و سرچشمه آن وسوسه شیطان و تردید است و باید هرچه سریعتر درمان شود. حضرت علی(علیه السلام) فرموده است: «الْمُرِیبُ أَبَداً عَلِیل؛[علی بن محمد لیثی واسطی؛ عیون الحکم و المواعظ؛ ص40، ح 920] کسی که همه چیز و همه کس را به چشم تردید و شک نگاه می کند، همواره بیمار است». روان پزشکان وسواس را یک نوع بیماری می دانند که نیاز به درمان دارد. بسیاری فکر می کنند وسواس تنها یک بیماری فکری است که روی روح اثر دارد، در حالی که این بیماری جسم را هم از بین می برد. این بیماری چنان عذاب آور است که حضرت موسی(علیه السلام) وقتی سامری را نفرین کرد به مرض وسواس دچار شد. علامه طباطبائی -رحمه الله- در ذیل آیه شریفة 97 در سوره مبارکه طه «فَإِنَّ لَکَ فِی الْحَیاةِ أَنْ تَقُولَ لا مِساسَ وَ إِنَّ لَکَ مَوْعِداً لَنْ تُخْلَفَهُ» می نویسد: سامری بر اثر نفرین حضرت موسی(علیه السلام) به مرض وسواس گرفتار شد و با نزدیک شدن افراد به خود احساس وحشت می کرد و می گفت: «لا مساس؛ به من نزدیک نشوید». آری او مبتلا به مرض وسواس شد، بطوری که از مردم وحشت می کرد و می گریخت و فریاد می زد: «لامساس لامساس».[سید محمدحسین طباطبایی؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ ج 14، ص 197]

بررسی ها نشان می دهد با وجود اینکه اختلالات روانی در زن و مرد مساوی است، اما وسواس در بین خانم ها شیوع بیشتری دارد.[وسواس بیماری مردانه یا زنانه ای نیست، اما اینکه احساس می شود در میان زنان شایع تر است، شاید به این علت باشد که طبق گفته برخی محققین، مردان، تا جائی که بتوانند وسواس خود را آشکار نمی کنند ولی زنان آن را ابراز می دارند] وسواس در پاکی و نظافت، وسواس در مورد خطاها، وسواس در مورد روابط خانوادگی، وسواس در مورد حساسیت نسبت آینده فرزندان و وسواس در مورد نگرانی های مختلف زندگی از جمله مصادیق مختلف وسواس در بانوان است. با توجه به اهمیت موضوع وسواس این نوشتار در صدد ارائه روش های درمان این مشکل روانی در محدوده این مجال است. البته از آنجا که درمان وسواس اختصاص به زن و مرد ندارد، روش های ارائه شده عمومیت دارد و مختص زنان نیست.

مفهوم وسواس

 وسواس که خاطره و خواطر شیطانی نیز نام دارد، در لغت به معنای صدایی آرام و پنهانی است.[محمد بن مکرم ابن منظور؛ لسان العرب؛ ج6، ص255] در مفردات راغب آمده:

وسواس در اصل صدای آهسته ای است که از به هم خوردن زینت آلات برمی خیزد. سپس به هر صدای آهسته گفته شده است و در اصطلاح به خطورات و افکار بد و نامطلوبی که در دل و جان انسان پیدا می شود و شبیه صدای آهسته ای است که در گوش فرو می خوانند، اطلاق گردیده است.[حسین بن محمد راغب اصفهانی؛ مفردات الفاظ قرآن؛ ص 869]

وسواسی به کسی می گویند که این خطورات بطور مستمر برای او پدید می آید و او نیز به آن ترتیب اثر می دهد.

روش های درمان وسواس

برای درمان بیماری روحی و جسمی وسواس راه های مختلفی وجود دارد که به برخی از آنان می پردازیم:

1. پذیرفتن بیماری وسواس

در مرحله اول شخص باید بپذیرد که بیمار است اگر فرد مبتلا به وسواس نپذیرد که بیمار است درمان پذیر نیست. او باید به نشانه های وسواس توجه کند که آیا رفتار و افکار او مثل وسواسی ها هست یا نه؟ اگر خود را بیمار نداند هرگز به فکر علاج نخواهد افتاد. او اگر متوجه بیماری نیست رهنمود دادن به او هیچ اثری ندارد. این گونه اشخاص همان هائی هستند که حضرت عیسی(علیه السلام) هم با دم مسیحائی خود، وی را نمی تواند درمان کند.[محمد بن محمد (شیخ مفید)؛ الإختصاص؛ ص 221]

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

2. امداد های معنوی

عبادت به معنای یاری جستن از قدرت بی نهایت خداوند است. انسان با یاد خداوند، آرامش می یابد. به یقین دعا، نماز، روزه[محمد بن علی بن بابویه (شیخ صدوق)؛ الخصال؛ ج 2، ص 612] و توسل در آرامش روانی و کاهش اضطراب وسواسی ها اثر به سزایی دارد. امام رضا(علیه السلام) فرمود: «إِذَا حَزَنَک أَمْرٌ شَدِیدٌ فَصَلِّ رَکعَتَین؛[رضی الدین حسن بن فضل، طبرسی؛ مکارم الأخلاق؛ ص 326] زمانی که گرفتاری شدیدی تو را غمگین سازد، دو رکعت نماز بخوان». امام صادق(علیه السلام) فرمود: «لَا یَتَمَکَّنُ الشَّیْطَانُ بِالْوَسْوَسَةِ مِنَ الْعَبْدِ إِلَّا وَ قَدْ أَعْرَضَ عَنْ ذِکْرِ اللَّهِ وَ اسْتَهَانَ وَ سَکَنَ إِلَی نَهْیِهِ وَ نَسِیَ اطِّلَاعَهُ عَلَی سِرِّه؛[سیدهاشم بحرانی؛ البرهان فی تفسیر القرآن؛ج 4، ص557] شیطان موفّق به وسوسه بنده ای نمی شود مگر آن گاه که از یاد خدا روی بگرداند و آن را سبک بشمارد و در جایگاه نافرمانی خدا قرار گیرد و فراموش کند که خدا بر پنهان او آگاه است».

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

3. تقویت باورهای دینی

برای درمان وسواس لازم است باورهای دینی تقویت شود. چون از مهمترین عوامل وسواس دوری از آموزه های دینی است. بی تردید رفتار افراد وسواسی برای جلب رضایت خدا نیست. فرد دارای وسواس می گوید به دلم نمی چسبد. عمل آدم وسواسی ربطی به تقوا و تدین ندارد.

حضرت امام خمینی رحمة الله علیه در کتاب ارزشمند شرح چهل حدیث می نویسد:

بدان که وسوسه و شک و تزلزل و شرک و اشباه آنها از خطرات شیطانیه و القائات ابلیسیه است که در قلوب مردم می اندازد؛...اگر از کمال تقوا و احتیاط در دین است، چه شده است که بسیاری از این وسواسی های بی جا و جاهل های متنسک راجع به اموری که احتیاط لازم یا راجح است احتیاط نمی کنند؟ تا کنون کی را سراغ دارید که در شبهات راجع به اموال، وسواسی باشد؟ تاکنون کدام وسواسی عوض یک مرتبه زکات یا خمس چند مرتبه داده باشد؟ و به جای یک مرتبه حج چند مرتبه رفته باشد؟ و از غذای شبهه ناک پرهیز کرده باشد؟[سید روح اللَّه خمینی؛ شرح چهل حدیث امام خمینی;؛ (حدیث 25 ـ وسواس)، ص441 تا 446]

4 . تفکر دربارۀ سرمایه های تلف شده

اگر یک وسواسی به سرمایه های از دست رفته از لحاظ مادی و معنوی توجه کند یقیناً در رفتار خود تجدید نظر خواهد کرد. عمر ما بهترین سرمایه است که شیطان از ما می گیرد. بدن از بهترین سرمایه های انسان است که در اثر وسواس فرسوده می شود و مشکلات پوستی، زانو درد، آرتروز، دردهای مفصلی، دیسک کمر، سائیدگی زانوها بخشی از فرسایش جسم وسواسی هاست. همچنین خستگی و افسردگی روحی از دیگر موارد اسراف در سرمایه هاست. این در حالی است که امام باقر(علیه السلام) فرمود: «کَانَ رَسُولُ اللَّهِ(صلی الله علیه و آله) یَتَوَضَّأُ بِمُدٍّ وَ یَغْتَسِلُ بِصَاع ؛[محمد بن حسن شیخ حر عاملی؛ وسائل الشیعة؛ ج 1، ص 481] رسول الله(صلی الله علیه و آله) با یک مُدّ آب (750 گرم) وضو می گرفتند و با یک صاع آب (3 لیتر) غسل می کردند»

اساسا ترک وسواس امر آسانی نیست ولی در صورت پافشاری در ترک، آسان خواهد شد. امیرالمؤمنین(علیه السلام) می فرماید: «إِذَا خِفْتَ صُعُوبَةَ أَمْرٍ فَاصْعُبْ لَهُ یَذُلَّ لَکَ وَ خَادِعِ الزَّمَانَ عَنْ أَحْدَاثِهِ تَهُنْ عَلَیْکَ؛[عبدالواحد بن محمد تمیمی آمدی؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ ح 4108] هرگاه از سختی و دشواری کاری ترسیدی، در برابر آن، سرسختی نشان بده، که رامت می شود و در برابر حوادث روزگار، چاره اندیشی کن، که بر تو آسان می شود».

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

5 . الگو گیری از بزرگان دینی

الگوگیری از رهنمودها و رفتار بزرگان از مهمترین روش های درمان وسوسه است، همان طوری که قبلا به وضوی پیامبر(صلی الله علیه و آله) اشاره شد دیگر بزرگان ما نیز چنین بودند. ماجرای برخورد فقیه بزرگ صاحب جواهر با یک شخص وسواسی در این مورد آموزنده است.[علی محمد حیدری نراقی؛ وسواس، شناخت و راه های درمان؛ ص 132] شیخ محمد حسن نجفی، فقیه بزرگ شیعه صاحب جواهر دیده بود که: شخصی از خزینه حمام[خزینه در حمام های قدیمی حوضچه ای بود که همانند جکوزی های امروزی با کف و بدنه آهکی یا سیمانی ساخته می شد و آب گرم در آن قرار می گرفت، افراد بیرون از محیط حوضچه خزینه استحمام می کردند و قبل از خروج برای شستشوی بدن وارد حوضچه خزینه می شدند] بیرون می آید، چند قدمی می رود، بعد برگشته، داخل خزینه می شود. صاحب جواهر فهمید که او به وسوسه مبتلا است. پرسید: چرا چنین می کنی؟ گفت: چون زمین حمام پاک نیست و بخاری که از آن جا بلند می شود، نجس است و وقتی که بخار به بدن من می خورد، نجس می شود. به همین خاطر، برای شستن بدنم برمی گردم. آن شخصیت بزرگ، خواست ذهن او را با حرفی که از سنخ همان خیال او است، منصرف کند. فرمود: آری، درست می گویی، لکن چون بخار از آن طرف به آب خزینه اتصال دارد، نجاست به آن سرایت نمی کند. او متقاعد شده، بیرون رفت. پس از آن، دیگر آن کار را تکرار نکرد.[محمود ارگانی بهبهانی؛ شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام؛ ص 68] توجه به سیرۀ بزرگان و همچنین مرور خاطرات وسواسی های رها شده از چنگال وسواس هم مفید است.

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

6. توجه به فتوای فقها

کسی که وسواس دارد باید در مورد مسائل احکام به مقدار متعارف اکتفا کند و ذره ای بیشتر از دیگران در موضوعات دینی تکرار ننماید. در این مورد فقها ضمانت نموده اند که تکلیف شرعی آدم وسواسی همان مقدار متعارف است که دیگران انجام می دهند اعم از آنکه به یقین برسد یا نرسد. حضرت آیت الله خامنه ای در پاسخ سؤال یک خانم وسواسی برای درمان وسواس چنین رهنمود داده اند:

افراد وسواسی که دارای حساسیت نفسانی شدیدی در مورد نجاست هستند، لازم است برای رهایی خود از بیماری وسواس به توصیه های زیر عمل کنند:

الف. از نظر شرع مقدس، در طهارت و نجاست، اصل بر طهارت اشیا است یعنی در هر موردی که کمترین تردیدی در نجس شدن آن برایشان حاصل شد، واجب است حکم به عدم نجاست کنند.

ب. اگر گاهی یقین به نجاست هم پیدا کردند باید حکم به عدم نجاست کنند، مگر در مواردی که نجس شدن یک شیء را با چشمان خود ببینند بطوری که اگر فرد دیگری هم آن را ببیند یقین به سرایت نجاست پیدا کند، فقط در این موارد باید حکم به نجاست کنند. استمرار اجرای این حکم در مورد افراد مزبور تا زمانی است که این حساسیت بطور کلی از بین برود.

ج . هر شیء یا عضوی که نجس می شود برای تطهیر آن یک بار شستن با آب لوله کشی بعد از زوال عین نجاست کافی است. تکرار در شستن یا فرو بردن آن در آب لازم نیست، و اگر شیء نجس از قبیل پارچه و مانند آن باشد بنابر احتیاط باید به مقدار متعارف فشار و یا تکان داده شود تا آب از آن خارج گردد.

د. دین اسلام دارای احکام سهل و آسان و منطبق با فطرت بشری است، لذا آن را بر خود مشکل نکنند و با این کار باعث وارد شدن ضرر و اذیت به جسم و روحشان نگردند. حالت دلهره و اضطراب در این موارد، زندگی را بر ایشان تلخ می کند و خداوند راضی به رنج و عذاب ایشان و کسانی که با آنها ارتباط دارند نیست. شکر گزار نعمت دین آسان باشند و شکر این نعمت، عمل بر اساس تعلیمات خداوند تبارک و تعالی است.

هـ . این حالت، یک وضعیت گذرا و قابل علاجی است. رهایی از آن، احتیاج به رؤیا و معجزه ندارد، بلکه باید ذوق و سلیقۀ شخصی خود را کنار گذاشته و متعبد و مؤمن به دستورات شرع مقدس باشند. افراد بسیاری بعد از ابتلا به آن با روش مذکور از آن نجات یافته اند. به خداوند توکل کنید و نفس خود را با همت و اراده آرامش بخشید. إن شاءالله موفق باشید.[پایگاه حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری، کد: 27339]

آیت الله مکارم شیرازی نیز در پاسخ به سؤال یک خانم که به وسواس شدید مبتلا بوده است، چنین می گوید: «شما باید تسلیم حکم خدا باشید. حکم خدا این است که به مقدار متعارف بشویید، بقیّه برای شما «پاک» است، هر چند حالت وسواس به شما می گوید نجس است، این روشن ترین راه است و بسیاری از این طریق درمان شده اند».[ناصر مکارم شیرازی؛ رساله احکام بانوان جدید؛ ص 32، سوال 38]

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

7. توجه به عوامل وسواس

برای درمان وسواس، شناخت ریشه ها تأثیر فراوان دارد. مثلاً شناخت عواملی مانند: ضعف روحی، جسمی و سوء تربیت از ریشه های آن است. در این صورت لازم است روح و جسم تقویت شده و تربیت هم اصلاح شود، چرا که ممکن است والدین در تربیت فرزندان دچار افراط و یا تفریط شده باشند. امام محمدباقر(علیه السلام) فرموده است: «شرّ الآباءِ مَنْ دَعاهُ الْبِرُّ اِلَی الاْفراطِ.»[احمد بن ابی یعقوب؛ تاریخ یعقوبی؛ ج 2، ص 320] بدترین پدران کسی است که نیکی [به فرزند] را به حد افراط برساند.» در اینجا یکی از دو حالت متصور است:

اول: سهل انگاری بیش از حد مادران در رفتار با کودک، به گونه ای که این طرز فکر در کودک ایجاد گردد که هیچ کس در مسائل نجاست و پاکی و رفتارهای کودکانه اش او را تحت نظر و کنترل نداشته و در نتیجه خودش باید از خود مواظبت کرده و رفتارهایش را کنترل کند و چون کودک قدرت تشخیص کافی ندارد، دچار وسواس و حساسیت بیش از حد می گردد.

دوم: سخت گیری بیش از اندازه مادران در طهارت و نجاست کودک، موجب وسواس او در آینده می شود و زمینة اذیت و آزار کودک و حسّاس شدن و دقت کردن بیش از اندازه او را فراهم می آورد.

8. بی اعتنایی به وسوسه ها

از اساسی ترین راهکارها برای درمان وسواس عملی و وسواس فکری، بی اعتنایی به وسوسه هاست. افراد وسواسی نباید به وسوسه ها اعتنا کنند. برای مبارزه با وسوسه ها بهتر است عهد و پیمان ببندند، یا  نذر کنند، خود را جریمه کنند و با این روش طلسم اعتنا به وسوسه ها و به دنبال آن طلسم تکرار را بشکنند. درمان اصلی و اساسی وسواس فکری و عملی بی توجهی و بی اعتنایی و بی خیالی است. مثلاٌ کسی که در اعمال عبادی وسواس دارد، با خودش عهد کند که من یک بار می شویم، یک بار وضو می گیرم و یک بار غسل می کنم. قرائت را یک بار می خوانم. و اصلا به وسوسه های شیطان توجه نمی کنم. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «إِنَّمَا یُرِیدُ الْخَبِیثُ أَنْ یُطَاعَ فَإِذَا عُصِیَ لَمْ یَعُدْ إِلَی أَحَدِکُمْ؛[محمد بن یعقوب، کلینی؛  الکافی؛ ج 3، ص 358، ح 2] شیطان پلید می خواهد از او اطاعت شود، اگر به وسوسه هایش اعتنا نشود به سراغ کسی از شما نمی آید». البته اگر انسان به وسوسه های شیطانی گرفتار نبود، ملکوت آسمان ها را به چشم مشاهده می کرد.[ملا محسن فیض کاشانی؛ المحجّة البیضاء؛ ج 2 ص 125] شاعر می گوید :

در راه عشق وسوسه اهرمن بسی است         هشدار و گوش دل به پیام سروش کن
[شمس الدین محمد حافظ شیرازی؛ دیوان حافظ؛ غزل 398]

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

9. شناخت پیامدهای وسواس

تصور کنید فردی که چندین ساعت در حمام به شستشوی خود مشغول است. چه وقت و انرژی مفیدی را از دست می دهد. یا فردی به این دلیل که حتی اگر از یک متری سطل آشغال رد شود، احساس می کند که ممکن است نجس یا کثیف شود، هیچ وقت منزل را ترک نکند. و یا خانم خانه داری پس از یک مهمانی همه لوازم را باید بشوید. و موارد این چنینی بسیار. چه صدماتی را به خود و اطرافیانش وارد می کند بنابراین پیامد وسواس و افکار مزاحم به معنی تخریب زندگی خود فرد و اختلال و سلب آسایش و آرامش برای دیگران است و پیامدهای بسیار مخرب دیگر که شرایط بیماری را وخیم تر و بدتر می کند.[دکتر ماندانا شعبان، مقالات، کد 16] اگر خانم ها به برخی از آثار وسواس در زندگی خانواده خود دقت کنند و آثار شوم آن را در تزلزل خانواده ببینند، بی تردید در رفتار خود تجدید نظر می کنند. به عنوان مثال مردی می گوید:

از زنم خیلی راضی هستم. همه جور هنری بلد است از کدبانوگری و آشپزی بگیرید تا هر کاری که فکرش را کنید. صداقت و مهربانی در وجودش موج می زند. خلاصه از هر نظر نمره زنم 20 است، برای همین کارهایش است که بی اندازه دوستش دارم و عاشقش هستم. اما مشکل بزرگی دارم و چیزی نمانده روانی شوم. آن هم وسواس بیش از اندازه است که آبرو برایم نگذاشته و با کارهایی که می کند جرأت نمی کنم به مهمانی بروم یا مهمانی را به خانه ام دعوت کنم... مدام می گوید بقیه کثیف هستند و فقط من تمیزم. اصلاً هم وسواس ندارم. با این که او را خیلی دوست دارم، اما با این شرایط چیزی به روانی شدن خودم هم نمانده است. هر جور هم با او صحبت می کنم، دلیل و منطق می آورم، اهمیت نمی دهد. چون هزار و یک دلیل بی ربط برای کارهایش می آورد. دیگر نمی دانم چکار کنم و از این وضعیت خسته شده ام.[گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان: 5817475]

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

10. مراجعه به روان پزشک

در برخی از موارد برای بهبود روند درمان، بهتر است به روان شناس بالینی و روان پزشک مراجعه شود.

سایر توصیه های کاربردی برای وسواس بانوان

ضبط کردن رفتار، نوشتن افکار، تلقین شیطانی بودن وسواس، تغییر شرایط آب وهوا و شرایط زندگی، دوری از افکار رویایی، استعاذه و مداومت به ذکر الهی،[سوره مبارکه زخرف: آیه 36] پر کردن اوقات فراغت، گسترش زندگی جمعی، مسافرت های دسته جمعی و دوری از بیکاری و تنهایی، فاصله گرفتن از افراد وسواسی،[محمد بن یعقوب، کلینی؛ الکافی؛ ج 5، ص 348] تقویت افکار مثبت برای مقابله با افکار منفی، کسب معرفت بیشتر با مطالعه منابع مربوطه، تعقل در موضوع خود آزاری و دیگر آزاری، یاری خانواده وسواسی، رفع رذائل اخلاقی همچون تکبر و غرور و زیاده خواهی و خود را بالاتر از انبیاء و اولیاء دانستن، دوری از تحقیر دیگران، ورزش کردن و بالاخره خواندن مرتب نماز های یومیه در موقع معین و انجام عبادات مقرر آرام بخش است.

ꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥꕤꕥ

فهرست منابع راههای درمان وسواس بانوان :

کتب

• قرآن کریم
• ابن بابوبه، محمد بن علی (شیخ صدوق)؛ الخصال؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی،1362ش.
• ابن منظور، محمد بن مکرم؛ لسان العرب؛ بیروت: دار صادر، بی تا.
• ارگانی بهبهانی، محمود؛ شناخت و درمان وسوسه و وسواس در اسلام؛ قم: نشر مجمع ذخایر اسلامی، 1377ش.
• بحرانی، سیدهاشم؛ البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت، 1416ق.
• تمیمی آمدی، عبدالواحد بن محمد؛ غرر الحکم و درر الکلم؛ قم: دارالکتاب الإسلامی ، 1410ق.
• حافظ، شمس الدین محمد؛ دیوان حافظ؛ تهران: فخر رازی، 1374ش.
• خمینی، سید روح اللَّه؛ شرح چهل حدیث؛ تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی;، [بی تا].
• راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ مفردات الفاظ قرآن؛ بیروت: دارالعلم، 1412ق.
• شیخ مفید، محمد بن محمد؛ الإختصاص؛  نشر کنگره شیخ مفید. قم،1413ق .
• شیخ حر عاملی، محمد بن حسن؛ وسائل الشیعة؛ قم: مؤسسة آل البیت: ، 1409ق.
• طباطبائی، سید محمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن؛ قم: نشراسماعیلیان، 1394ق.
• طبرسی، رضی الدین حسن بن فضل؛ مکارم الأخلاق، قم: منشورات الرضی، 1412ق.
• علی محمد، حیدری نراقی؛ وسواس، شناخت و راه های درمان؛ قم: انتشارات میثم تمار 1388ش.
• فیض کاشانی، محمدمحسن؛ المحجة البیضاء؛ قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1383ق.
• کلینی، محمد بن یعقوب؛ الکافی؛ تهران: دارالکتب الاسلامیة، 1388ق.
• لیثی واسطی، علی بن محمد؛ عیون الحکم و المواعظ؛ قم: دارالحدیث، 1376ش.
• مکارم شیرازی، ناصر؛ رساله احکام بانوان جدید؛ احکام وسواس، قم: نشر مدرسه الامام علی بن ابی طالب(علیه السلام)، 1386ش.
• یعقوبی، احمد؛ تاریخ یعقوبی؛ بیروت: دارالکتب العلمیه، 1419ق.

پایگاهها :

• پایگاه حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری
• باشگاه خبرنگاران جوان
• دکتر ماندانا شعبان