مروری بر زندگانی جعفر ابن ابی طالب مشهور به جعفر طیار

جعفر طیار (جعفر ابن ابی ‌طالب ابن عبدالمطلب)

در این نوشتار قصد داریم زندگانی و شهادت جعفر بن ابی ‌طالب بن عبدالمطلب مشهور به جعفر طیار را بیان کنیم. با ما همراه باشید.

جعفر را مردی خطیب، سخاوتمند، بردبار و متواضع معرفی کرده‌اند. مفسران او را مصداق برخی از آیات قرآن از جمله آیه ۲۲ سوره احزاب «مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ...» دانسته ‌اند. جعفر بن ابی‌طالب بن عبدالمطلب مشهور به جعفر طیار و ذوالجناحین سومین فرزند ابوطالب و فاطمه بنت اسد بود. جعفر پسرعموی پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله و سلم، برادر بزرگتر امام علی علیه السلام، دومین فرد مسلمان پس از امام علی علیه السلام و صحابی رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم بود.

جعفر نزد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم مقام و منزلت فراوانی داشت و رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم او را به سرپرستی کاروان مسلمانان در مهاجرت به حبشه برگزید. پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم پس از بازگشت جعفر از حبشه به او نمازی آموخت که به نماز جعفر طیار مشهور است. جعفر در جنگ موته به شهادت رسید و مزار او هم ‌اکنون در اردن است.

زندگینامه / تولد و نسب

تولد جعفر را بیست سال پیش از بعثت پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم در طایفه بنی‌هاشم از قبیله قریش دانسته‌اند. پدر وی ابوطالب از بزرگان قریش و مادرش فاطمه بنت اسد بود. او سومین فرزند ابوطالب پس از طالب و عقیل و قبل از امام علی علیه السلام بود. طبق برخی اقوال، فاصله بین هر کدام از برادران ده سال بوده است. [ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۳ ]

کنیه‌ ها و القاب

جعفر را به خاطر داشتن فرزندی بنام عبدالله، ابوعبدالله می‌خواندند. [ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۳ ] از دیگر کنیه‌های‌ جعفر «ابوالمساکین» بود. وی به دلیل ملازمت فقرا و مساکین و احسان به آنان به این نام شهرت یافت. همچنین به «طیار» و «ذوالجناحین» مشهور است که پس از شهادت و از دست‌دادن دو دستش به آن ملقّب گردید. [ ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۷، ص۳۰۹؛ ابن اثیر، اسد الغابة، ج۱، ص۲۸۸؛ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۵ ] در روایتی از رسول اکرم صلی الله علیه و آله و سلم آمده که شبی را در بهشت وارد شدم، در حالی که جعفر با ملائکه پرواز می‌کرد. [ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، جپ۲۲، ص۲۷۷ ] و در روایتی دیگر از امام باقر علیه السلام است که خداوند، چهار خصلت جعفر را در دوران جاهلیت (عدم شُرب خمر، دروغ‌نگفتن، پرهیز از فحشا و نپرستیدن بت) ارج می‌نهد. نقل شده که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم هم در حق او دعا کرد که خداوند عزّوجل به تو دو بال عطا کند که با ملائکه در بهشت پرواز کنی. [ صدوق، علل الشرایع، ۱۳۸۵ش، ج ۲، ص۵۵۸ ] از دیگر القاب وی «ذوالهجرتین» به خاطر هجرت به حبشه و هجرت به مدینه است. [ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۵ ]

همسر و فرزندان

نام همسر جعفر، اسماء بنت عمیس بن نعمان است. فرزندان او، عبدالله، عون، محمد و احمد هستند که همگی از اسماء هستند. [ ابن حجر، الاصابه، ۱۴۱۵ق، ج۱، ص۳۲۵ ] ابن عنبه، هشت فرزند برای جعفر و اسماء بنت عمیس شمرده است. [ ابن عنبه، عمدة الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۶ ]

تحت کفالت عموی خویش

پس از آن که ابوطالب دچار فقر و تنگدستی شد، برادرش حمزه [ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۱۵ ] و بنابر قولی برادر دیگرش عباس بن عبدالمطلب کفالت جعفر را بر عهده گرفت و تا زمانی که جعفر اسلام آورد و مستغنی گردید، در خانه عمویش زندگی می‌کرد. [ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۱۶۲؛ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۵۸ ]

قبول اسلام

جعفر دومین مردی بود که بلافاصله پس از برادرش امام علی علیه السلام به پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم ایمان آورد و مسلمان شد. ابوطالب هنگامی که دید فرزندش علی علیه السلام در کنار پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نماز می‌گذارد به جعفر گفت: در سمت چپ پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم نماز بگزار. [ ابن اثیر، اسد الغابة، ج۱، ص۲۸۷ ] برخی نیز گفته‌اند وی بیست‌و‌ششم و یا سی‌ودومین مردی بود که اسلام آورد. [ ابن حجر، الاصابة، ۱۴۱۵ق، ج۱، ۵۹۲ ] ابن سعد می‌گوید: جعفر بن ابی‌طالب قبل از آن که رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم در خانه ارقم وارد شود، ایمان آورد. [ ابن سعد، طبقات کبری، ج۴، ص۳۴ ]

مقام و منزلت

بنابر آنچه در منابع و متون دینی آمده وی از مرتبت و منزلت والایی برخوردار بود. روایت شده که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم فرمود: مردم از درخت‌های مختلف خلق شده‌اند، اما من و جعفر مانند یک درخت هستیم و از یک گِل آفریده شدیم. [ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۳۴؛ مغربی، شرح الاخبار، ۱۴۱۴ق، ج۳، ص۲۰۵ ] و در روایتی دیگر فرمود: جعفر! تو در چهره و اخلاق شبیه من هستی. [ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۲۷۶ ] این شباهت به گونه‌ای بود که هر کس جعفر را می‌دید می‌گفت: «سلام بر تو یا رسول‌الله» به گمان این که پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم است و جعفر در پاسخ می‌گفت: من رسول‌الله نیستم و من جعفر هستم. [ امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۱۲۵ ]

وی مورد علاقه شدید پیامبر اکرمصلی الله علیه و آله و سلم بود. رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم از غنایم غزوه بدر به جعفر بخشید با این که وی در جنگ حضور نداشت.[ واقدی، مغازی واقدی، ۱۴۰۹ق، ج۱، ص۱۵۶ ] همچنین پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم در بازگشت از غزوه پیروزمندانه خیبر علیه یهودیان، جعفر را که از حبشه بازگشته بود ملاقات کرد، او را در آغوش گرفت، میان دو چشم او را بوسید و فرمود: به خدا قسم نمی‌دانم برای کدام یک مسرور باشم، دیدار جعفر یا فتح خیبر.[ ابن سعد، طبقات ابن سعد، ج۴، ص۳۵ ] آن گاه به او نمازی آموخت که به «نماز جعفر طیار» معروف است.[ حرعاملی، وسائل الشیعه، ج۸، ص۴۹ ] علاقمندی امیرمؤمنان علیه السلام به او نیز تا آنجا بود که عبدالله بن جعفر می‌گوید: هر گاه درخواستی را از عمویم علی علیه السلام داشتم و به حق پدرم - جعفر - او را قسم می‌دادم آن را می‌پذیرفت. [ امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۱۲۶ ]

ویژگی ها

ابو نعیم اصفهانی می‌گوید: جعفر بن ابی‌طالب مردی خطیب، سخاوتمند، شجاع و عارف بود. [ اصفهانی، حلیة الاولیاء، ج۱، ص۱۱۴ ] ابن قدامه وی را فردی بردبار و متواضع می‌خواند. [ ابن قدامه، التبیین، ۱۴۰۸ق، ص۱۱۵ ] ذهبی از عالمان اهل‌سنت می‌نویسد: جعفر بن ابی‌طالب، دارای مقامی بزرگ، سید شهیدان و مجاهدان است. [ ذهبی، سیر اعلام النبلاء، ۱۴۱۳ق، ج۱، ص۲۰۶ ]

مصداق آیات قرآن

جعفر را مصداق برخی آیات قرآن معرفی کرده‌اند. علی بن ابراهیم قمی در ذیل آیه مِّنَ الْمُؤْمِنِینَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَیهِ ۖ فَمِنْهُم مَّن قَضَیٰ نَحْبَهُ وَمِنْهُم مَّن ینتَظِرُ ۖ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِیلًا ﴿۲۳﴾ (ترجمه: از میان مؤمنان مردانی‌اند که به آنچه با خدا عهد بستند صادقانه وفا کردند. برخی از آنان به شهادت رسیدند و برخی از آنها در [همین‌] انتظارند و [هرگز عقیده خود را] تبدیل نکردند.)^{[ احزاب–۲۳]} ، روایتی را از امام باقرعلیه السلام نقل می‌کند که مراد از کسانی که بر عهد خویش وفادار ماندند و جان خویش را تسلیم کردند حمزه و جعفربن ابی طالب است.[ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۱۸۸ ] یا آیه أُذِنَ لِلَّذِینَ یقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا ۚ وَإِنَّ اللَّهَ عَلَیٰ نَصْرِهِمْ لَقَدِیرٌ ﴿۳۹﴾ (ترجمه: به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، رخصت [جهاد] داده شده است، چرا که مورد ظلم قرار گرفته‌اند، و البته خدا بر پیروزی آنان سخت تواناست.)^{[ حج–۳۹]} که در شأن علیعلیه السلام، حمزه و جعفر نازل شده است. [ قمی، تفسیر قمی، ۱۴۰۴ق، ج۲، ص۸۴ ]

سرپرست مهاجران به حبشه

در سال پنجم بعثت و به دنبال اذیت و آزار مسلمانان توسط مشرکان، گروهی از آنان به دستور پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم از مکه به حبشه مهاجرت کردند که سرپرستی کاروان مهاجرین، بر عهده جعفربن ابی‌طالب بود.[ ابن هشام، السیرة النبویة، ۱۳۸۳ق، ج۱، ص۳۲۳؛ ابن سعد، طبقات کبری، ج۴، ص۳۴ ] گفته شده تعداد آنان ۸۲ مرد به غیر از زنان و کودکان بود.[ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج ۱۸، ص۴۱۲ ] پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم به مهاجرین فرمود: گروهی از شما به حبشه هجرت کنید، زیرا پادشاه حبشه فردی صالح است و به هیچ کس ستم روا نمی‌دارد. به آنجا بروید تا خداوند در کار مسلمانان گشایشی ایجاد کند. [ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۴۱۲ ]

نجاشی پس از ورود مهاجران مسلمان، آنان را به دربار طلبید. جعفربن ابی طالب رو به نجاشی گفت: «من آنچه را از راهنما و پیامبرم شنیده‌ام خواهم گفت.» سپس جعفر به منزله سخنگوی اسلام، چنین گفت: ما را پیامبری آمده است که ما را به کنار گذاردن بت‌ها، ترک رباخواری، حرمت ظلم و خونریزی به غیر حق، حرمت فحشا و پلیدی امر کرده و به نماز، زکات، عدل و احسان خویشاوندان ملزم ساخته است. سپس از جعفربن ابی طالب پرسید: «آیا از آنچه پیامبرتان از سوی خدا آورده است، چیزی همراه داری؟ جعفر نیز آیه‌هایی را از سوره مریم که جایگاه حضرت مریم و عیسیعلیه السلام را روشن می‌ساخت، خواند. نجاشی با شنیدن آن آیه‌ها سخت گریست. [ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱۸، ص۴۱۵ ] وی پس از استماع سخنان جعفر، مشرکان مکه را که با هدایایی نزد نجاشی آمده بودند تا مسلمانان را نپذیرد از حبشه اخراج کرد و مسلمانان در امنیت کامل در آن سرزمین زندگی کردند. [ امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۱۲۳ ]

حضور مسلمانان در حبشه تا اواخر سال ششم هجری ادامه داشت و در این مدت نجاشی به دست جعفر بن ابی طالب مسلمان گشته بود. پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم قبل از غزوه خیبر، از نجاشی خواست تا مسلمانان را بازگرداند. نجاشی نیز پذیرفت و جعفر و دیگران را همراه عمرو بن امیه ضمری، سفیر رسول خداصلی الله علیه و آله و سلم با دو کشتی به مدینه فرستاد. [ ابن عساکر، تاریخ مدینه دمشق، ۱۴۱۵ق، ج۴۵، ص۴۳۰ ]

فرمانده سپاه اسلام

پس از فتح خیبر و مراجعت جعفر از حبشه، رسول اکرمصلی الله علیه و آله و سلم در جمادی الاول سال هشتم هجری، جعفر را بعنوان فرمانده اول سپاه به موته فرستاد تا با سپاهیان روم شرقی بجنگند. وی فرمود: اگر جعفر کشته شد، زید بن حارثه فرمانده سپاه خواهد بود و اگر او نیز کشته شود، عبدالله بن رواحه فرماندهی را بر عهده بگیرد.[ طوسی، امالی طوسی، ۱۴۱۴ ق، ص۱۴۱ ] [ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۶ ] برخی نیز زید بن حارثه را فرمانده اول دانسته و جعفر را امیر دوم سپاه گفته‌اند. [ سیره ابن هشام، ۱۳۸۳ق، ج ۳، ۸۲۹ ] [ ابن کثیر، البدایه و النهایه، ۱۴۰۸ق، ج۴، ص۲۷۵ ]

شهادت

جعفر در جنگ موته در جمادی الاولی سال هشتم هجری به شهادت رسید.[ امین، اعیان الشیعه، ج۴، ص۱۱۸ ] ابوالفرج اصفهانی، اولین شهید از فرزندان ابوطالب در اسلام را، جعفر بن ابی طالب خوانده است.[ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۳ ] طبری می‌نویسد: پس از شهادت زید، جعفر پرچم را در دست گرفت و شروع به جنگ کرد. چون دید دشمن دورش را احاطه کرده، از اسبش پیاده شد و آن را پِی کرد. سپس جنگید تا دو دستش قطع گردید و شهید شد. [ طبری، تاریخ طبری، ۱۴۰۳ق، ج۲، ص۳۲۱ ] بنا بر قول مشهور، وی در سن ۴۱ سالگی و دهمین نفری بود که در این جنگ، به شهادت نائل آمد. [ مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۲۲، ص۱۲۶ ] [ ابن عبدالبر، استیعاب، ۱۴۱۲ق، ج۱، ص۲۴۵ ]

شیخ صدوق روایت کرده است پیامبرصلی الله علیه و آله و سلم پس از شهادت جعفر بر خانواده‌اش وارد شد و سخت گریست. [ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ج۱، ص۱۷۷ ] و فرزندان جعفر را در بغل گرفت و مورد تفقد قرار داد.[ واقدی، مغازی واقدی، ۱۴۰۹ق، ج۲، ص۷۶۶ ] روایت شده که اسماء بنت عمیس و کعب بن مالک در رثای جعفر بن ابی طالب اشعاری را سرودند. [ مزی، تهذیب الکمال، ۱۴۰۶ق، ج۵، ص۶۳ ] [ اصفهانی، مقاتل الطالبیین، ۱۳۸۵ق، ص۸ و ۹ ]

مدفن

مدفن وی و دیگر شهدای موته در منطقه‌ای بنام مزار در نزدیکی موته (اردن) و مورد احترام همگان است. جعفر بن ابی طالب، عبدالله بن رواحه و زید بن حارثه در یک قبر دفن شدند و قبر پنهان داشته شد. [ ابن عنبه، عمده الطالب، ۱۳۸۰ق، ص۳۶ ] این مقبره در سالیان اخیر توسط وهابیان تندرو به آتش کشیده شد. [ وهابی‌ها آرامگاه «جعفر طیار» در اردن را به آتش کشیدند، خبرگزاری فارس ].

منابع و پی نوشت ها :

• اصفهانی، ابوالفرج، مقاتل الطالبیین، نجف، المکتبة الحیدریة، ۱۳۸۵ق.

• عسقلانی، ابن حجر، الاصابه، بیروت،‌ دار الکتب العلمیة، ۱۴۱۵ق.

• مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۴۰۳ق.

• ابن اثیر، علی، اسد الغابه، بیروت،‌دار الکتاب العربی.

• ابن عنبه، احمد، عمدة الطالب، نجف، المطبعة الحیدریة، ۱۳۸۰ق.

• صدوق، محمد بن علی، علل الشرایع، قم، کتاب فروشی داوری، ۱۳۸۵ش.

• ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، بیروت،‌ دار صادر.

• ابن قدامه، عبدالله، التبیین فی انساب القرشیین، بیروت، ۱۴۰۸ق.

• ذهبی، محمد، سیر أعلام النبلاء، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۱۳ق.

• مغربی، نعمان بن محمد، شرح الأخبار، قم، جامعه مدرسین،۱۴۱۴ق.

• امین عاملی، سیدمحسن، اعیان الشیعة، بیروت، دارالتعارف.

• واقدی، محمد بن عمر، المغازی، بیروت، اعلمی، ۱۴۰۹ق.

• حر عاملی، محمد، وسائل الشیعه، قم، آل‌البیت.

• قمی، علی بن إبراهیم، تفسیر القمی، قم، مؤسسة‌ دار الکتاب، ۱۴۰۴ق.

• ابن هشام، عبدالملک، السیرة النبویة، قاهره، مدنی، ۱۳۸۳ق.

• ابن عساکر، علی، تاریخ مدینة دمشق، بیروت،‌دار الفکر، ۱۴۱۵ق.

• طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم، دارالثقافه، ۱۴۱۴ق.

• ابن کثیر، اسماعیل، البدایة و النهایة، بیروت،‌ دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۸ق.

• طبری، محمد بن جریر، تاریخ الطبری، بیروت، مؤسسة الأعلمی، ۱۴۰۳ق.

• ابن عبد البر، احمد، الاستیعاب، بیروت، دارالجیل، ۱۴۱۲ق.

• صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، قم، جامعه مدرسین.

• مزی، یوسف، تهذیب الکمال، بیروت، مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۶ق.

• وهابی‌ها آرامگاه «جعفر طیار» در اردن را به آتش کشیدند، خبرگزاری فارس، تاریخ انتشار: ۱۴ اردیبهشت ۱۳۹۲ش.