بخشش و عفو بدون توبه

در بخشش و توبه پذیر بودن خدا شکی نیست؛ اول دستور به توبه می دهد و می فرماید «تُوبُوا»(آیه 8 سوره تحریم) بعد هم خود را «تَوّاب»(آیه 12 سوره حجرات) معرفی می کند؛ یعنی مردم شما توبه کنید، من هم توبه شما را پذیرفته و از گناهان شما می گذرم؛ زیرا منم «غافِرِ الذَّنْبِ وَ قابِلِ التَّوْب»(آیه 3 سوره غافر)

خداوند حکیم نه تنها توبه و قبول آن را محدود نکرد، بلکه آنقدر آغوش مهرش را گستراند و گرم گرفت که ابوسعیدها جرأت کردند چنین بسرایند:

بـاز آ بــاز آ هــر آنچه هستی باز آ
گر کافر و گبر و بت‌پرستی باز آ

این درگه ما، درگه نومیدی نیست
صد بـار اگر توبه شکستی باز آ

اصل اول در بخشش خدا

آیاتی که نقل کردیم یک اصل را ثابت می کند و آن اینکه خدا توبه پذیر است و «هر گناهی» را «با توبه» می بخشد. این اصل را می توان در آیه 53 سوره زمر به روشنی مشاهده کرد. آنجا که می فرماید: «قُلْ یا عِبادِیَ الَّذینَ أَسْرَفُوا عَلى أَنْفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِنْ رَحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ یَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمیعاً إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحیمُ؛ بگو: اى بندگان من كه [با ارتكاب گناه ] بر خود تجاوز كار بوده اید! از رحمت خدا ناامید نشوید. یقیناً خدا «همه گناهان» را مى آمرزد زیرا او بسیار آمرزنده و مهربان است.»

همانگونه که ملاحظه می شود خداوند بخشش را محدود به گناه خاصی نکرده، بلکه به طور مطلق به «هر گناهی» وعده بخشش داده است.

 آیا خداوند شرک را هم می آمرزد؟

اما آیه ای در قرآن کریم وجود دارد که به نظر می رسد «شرک» از قاعده بخشش مستثنی است؛ به عبارتی با توجه به این آیه، هر گناهی در نزد خداوند بخشیده می شود جز شرک. آیه این است که می فرماید: «إِنَّ اللَّهَ لا یَغْفِرُ أَنْ یُشْرَكَ بِهِ وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ یَشاءُ؛ خدا به هیچ وجه  این گناه را كه براى او شریک گرفته شود نمى بخشد، ولى پایین تر از آن را براى هر كه خواهد مى آمرزد.»(آیات 48 و 116 سوره نساء)

نابخشودگی شرک در تضاد با آیات

اما آن برداشت یعنی نابخشودگی ابدی شرک با بخشی از آیات قرآن کریم سر ناسازگاری دارد. آیاتی که در آن ها سخن از بخشش کفار و مشرکین است؛ به مانند آیات: 61 سوره هود علیه السلام و 82 سوره مبارکه طه که به مشرکین وعده می دهد اگر ایمان بیاورند بخشیده می شوند و نیز آیه 38 سوره انفال که می فرماید: «قُل لِّلَّذِینَ كَفَرُواْ إِن یَنتَهُواْ یُغْفَرْ لَهُم مَّا قَدْ سَلَفَ؛ [ای پیامبر] به کافران بگو چنانچه دست از کفر بشویند، خدا از تمام گذشته بد آنها [چه عملی و چه اعتقادی] در می گذرد.»(آیات دیگری که بر بخشودگی شرک دلالت دارند: آیات 86-89 سوره آل عمران، آیات 72-74 سوره مائده، آیات 97-99 سوره توبه، آیه 14 سوره حجرات، آیه 4 سوره ممتحنه، آیه 7 سوره نوح علیه السلام و آیه 5 سوره منافقون)

از این آیات بدست می آید که شرک هم مانند هر گناه دیگری مورد بخشش خداوند بخشنده واقع می شود.

 پس پیام آیه چیست؟

آن آیه معنای دقیقی دارد که از جمع بندی تمام این آیات بدست می آید و آن پیام این است:

خداوند «هر گناهی» حتی «شرک» را با «توبه» می آمرزد، اما اگر «بی توبه» شد قطعاً از شرک نمی گذرد.

 بخش شنیدنی آیه

با توضیحی که گذشت، ادامه آیه شنیدنی است: «وَ یَغْفِرُ ما دُونَ ذلِكَ لِمَنْ یَشاءُ» یعنی خدا برخی از گناهان را بدون آنکه صاحبش توبه کند می آمرزد.

 چند نکته مهم:

1. خداوند فرمود: «ما دون ذلک» و «لمن یشاء» با استفاده از قواعد منطقی (قضیه مهمله در حکم قضیه جزئیه است) معنای آن دو قید این می شود: خداوند از «برخی گناهان»، «بعضی گنهکاران»، «بی توبه» می گذرد و آنها را می بخشد.

2. آن «برخی گناهان» چه گناهانی هستند؟ معلوم نکرد! آن «برخی گنهکاران» چه کسانی هستند؟ این را هم مشخص نکرد! تا مؤمنین پیوسته در خوف و رجا بمانند و به آن «بخشش بی توبه» مغرور نشوند؛ زیرا این احتمال همواره وجود دارد که شاید من یا این گناه من جزء آن برخی که آیه نوید «بخشش بی توبه» اش را داد، نباشد.

3. علامه طباطبایی (رحمه الله) در توضیح این بخشش بی توبه می نویسد: خداوند گناهان به غیر از شرک را به وسیله شفاعت شفیعی از بندگانش و یا به وسیله عمل صالحی مى آمرزد و او در این آمرزش محكوم به این نیست كه هر گناهى را از هر گناه كارى بیامرزد؛ بلكه هر جا حكمتش اقتضا كرد، مى آمرزد و هر جا اقتضا نكرد، نمى آمرزد.(المیزان فی تفسیر القرآن، ج 4، ص371)

4. منظور از قید «یشاء» که در آیه آمده آن معنای رایج بین ما نیست. معمولا اگر ما را بازخواست کنند و جواب منطقی نداشته باشیم به ناچار می گوییم: «چون دلم خواست»، اما این «خواست» وقتی برای خدا به کار برده می شود به معنای تصمیمی صد در صد حکیمانه، منطقی و بر اساس ملاک است که دو نمونه از آن را به نقل از علامه طباطبایی (رحمه الله) در بند قبلی ذکر کردیم.

نتیجه گیری:

خداوند متعال با توبه هر گناهی حتی شرک را می آمرزد.

خداوند بخشش بی توبه هم دارد که قطعاً شامل شرک نمی شود.

مصادیق این نوع بخشش هم از نظر نوع گناه و هم از جهت خصوصیت فردی گناه کار در هاله ای از ابهام است و به خوبی روشن نیست که خدا چه گناهی را از چه کسی بدون توبه، می آمرزد؟

شفاعت شافعان، عمل صالح، دعای خیر مؤمنین خصوصاً پدر و مادر در حق او و مانند آن، همگی از اموری هستند که باعث بخشش گناه بدون توبه می شوند.