شرح فرازهایی منتخب از جزء دوم قرآن کریم

شرح فرازهایی منتخب از جزء دوم قرآن کریم

شرح فرازهایی منتخب از جزء دوم قرآن کریم در قالب نکته های کلیدی و معارف جزء دوم قرآن به مناسبت فرارسیدن ماه مبارک رمضان تقدیم حضورتان میگردد...

نگاشته ای که در پیش رو دارید دومین قسمت از سلسله بحث های قرآنی است که به مناسبت ماه مبارک رمضان؛ برای انس معنوی و معنایی بیشتر با قرآن کریم تنظیم و تدوین شده است. در این قسمت نیز به سبک قسمت قبل، فرازهایی از جزء دوم قرآن کریم به مناسبت دومین روز این ماه شریف تقدیم می گردد.

حرکت، سرعت، سبقت

فراز اول: فَاسْتَبِقُواْ الْخَیرَْاتِ  (148- بقره)

توصیه قرآن کریم در انجام امور خیر و عمل صالح، ابتدا حرکت است[آیه 51 سوره مؤمنون] و بعد سرعت است[آیات 114و133 سوره آل عمران] و سپس سبقت.

حرکت، همان عمل کردن به کارهای خیر است که تمام عبادت های مستحب و واجب را در بر می گیرد و متصف شدن به فضایل اخلاقی را شامل می شود.

سرعت در این امور هم به این است که هرگاه زمینه انجام آن فراهم شد، بدون فوت وقت آن کار عملی شود. امام باقر علیه السلام مرتب سفارش می کردند: «إِذَا هَمَمْتَ بِخَیْرٍ فَبَادِرْ فَإِنَّکَ لَا تَدْرِی مَا یَحْدُثُ» هنگامی که تصمیم به کار خیری گرفتی فوراً آن را انجام بده و آن را به بعد موکول نکن؛ چون نمی دانی بعد چه می شود.[الکافی، ج 2، ص 142]

سبقت که به معنای پیشی گرفتن است به دو صورت واقع می شود یکی در اصل انجام است که فرد از دیگرانی که آن ها نیز داوطلب آن کار خیر هستند پیشی گرفته و مثلاً زودتر از آن ها دست به جیب شده و مشکل نیازمندی را به میزان توان خودش برطرف می سازد. دیگری سبقت در کمیت آن کار خیر است؛ به این شکل که فرد از دیگرانی که آن ها هم عامل به کار خیر یا دارای فضیلت اخلاقی اند گوی سبقت را ربوده و از آن ها متواضع تر، صبورتر و مانند آن است.  

قرآن کریم چنین مؤمنانی را به مقام قرب الهی بشارت می دهد و می فرماید: «السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ*أُوْلَئکَ الْمُقَرَّبُونَ»[آیات 10-11 سوره واقعه]

آنچه که ما با آن امتحان می شویم؟

فراز دوم: وَ لَنَبْلُوَنَّکُم بِشیَ ْءٍ مِّنَ الخَْوْفِ وَ الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِّنَ الْأَمْوَالِ وَ الْأَنفُسِ وَ الثَّمَرَاتِ  وَ بَشِّرِ الصَّابرِِینَ(155- بقره)

جهان، صحنه آزمون الهی است. کسی وارد بهشت نمی شود مگر آنکه با موفقیت این آزمون ها را که پیشینیان هم به آن آزموده شدند یکی پس از دیگری پشت سر گذاشته و سربلند بیرون آید. در همین سوره می خوانیم: أَمْ حَسِبْتُمْ أَن تَدْخُلُواْ الْجَنَّةَ وَ لَمَّا یَأْتِکُم مَّثَلُ الَّذِینَ خَلَوْاْ مِن قَبْلِکُم  مَّسَّتهُْمُ الْبَأْسَاءُ وَ الضَّرَّاءُ (214- بقره) آیا گمان کردید داخل بهشت می شوید بی آنکه حوادثی همچون حوادث سخت گذشتگان به شما برسد؟ همان ها که شدائد و زیان های فراوان به آن ها رسید.

آیه مورد بحث به شکلی جزئی تر به آن ناملایمات پرداخته و با بیان دقیق ترآسیبهایی که برای امتحان بشر، همواره در زندگی او رخ می دهند را بیان می کند: «به طور قطع ما همه شما را با اموری همچون ترس و گرسنگی و زیان مالی و جانی و کم شدن فرزندان[تفسیر المیزان، ج1،  ص353] یا میوه ها[تفسیر نمونه، ج 1، ص 525] آزمایش می کنیم.» آنان که در این آزمایش ها صبر سازنده، پیشه ساختند؛ اهل هدایتند و درود و رحمت الهی روزی آن ها می شود.[آیه 157 سوره بقره]

سنت هایی که کورکورانه تکرار می شود

فراز سوم: وَ إِذَا قِیلَ لَهُمُ اتَّبِعُواْ مَا أَنزَلَ اللَّهُ قَالُواْ بَلْ نَتَّبِعُ مَا أَلْفَیْنَا عَلَیْهِ ءَابَاءَنَا  أَ وَ لَوْ کاَنَ ءَابَاؤُهُمْ لَا یَعْقِلُونَ شَیًْا وَ لَا یَهْتَدُونَ(170-  بقره)

این آیه، رفتار کسانی که کورکورانه از سنت گذشتگان خود پیروی می کنند را خطایی بس بزرگ می شمارد و برای بیدار کردن وجدان خفته آن ها چنین می گوید: اگر نیاکان آن ها دانشمندان صاحب نظر و افراد هدایت یافته ای بودند جای این بود که از آن ها تبعیت شود؛ اما وقتی آن ها مردمی نادان و بی سواد و موهوم پرست بودند پیروی آن ها چه معنایی خواهد داشت؟ آیا این کار، مصداق تقلید جاهل از جاهل نیست؟![تفسیر نمونه، ج 1، ص 576]

تنها تقلید و تبعیتی که عقل می پذیرد و نقل دستور می دهد[«فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ » آیه 43 سوره نحل] تقلید جاهل از عالم است. مانند تبعیت بی چون و چرایی که بیمار نسبت به دستورات پزشک دارد یا تبعیتی که جاهل به احکام شرعی از سخنان عالم به احکام شرعی دارد.

غیر از این را نه عقل می پذیرد و نه نقل اجازه می دهد؛ مانند پیروی جاهل از جاهل یا عالم از جاهل. کاری که مصداق این نوع تقلیدها باشد از نظر قرآن مردود است و داشتن عناوینی مانند میراث فرهنگی هم نمی تواند رنگ صحت و حقیقت به این پیروی غلط و باطل بزند؛ خواه این کار بت پرستی باشد، خواه چهارشنبه سوری.

تقوا مهم ترین اثر و شاخص قبولی روزه

فراز چهارم: یَأَیُّهَا الَّذِینَ ءَامَنُواْ کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیَامُ کَمَا کُتِبَ عَلیَ الَّذِینَ مِن قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ(183- بقره)

بنا بر نظر علامه طباطبایی (رحمه الله)[تفسیر المیزان، ج 2، ص 5] این آیه مقدمه ایست برای اعلام حکم وجوب روزه که در دو آیه بعد[«فَمَن شَهِدَ مِنکُمُ الشهَّْرَ فَلْیَصُمْهُ » آیه 185 سوره بقره] می آید. آنچه در این آیه آمده و از اهمیت بالایی هم برخوردار است بیان اثر روزه است.

عبارت لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ که در پایان آیه آمده است در حقیقت اشاره به اثری است که روزه بر روح و جان آدمی می گذارد. تقوا به زبان ساده، یعنی حالتی در انسان که او را از گناه باز دارد. تقوا همان حال خوشی است که روزه داران ماه خدا آن را در ایام پایانی ماه رمضان به خوبی احساس می کنند. حال خوشی که انسان رغبتی به گناه نداشته بلکه از آن متنفر است و در عوض به عبادات، خصوصاً قرائت قرآن و خواندن دعا بسیار رغبت دارد.

نکته دیگر اینکه این اثر، ملاک خوبی برای نمره دادن به روزه است. هر کس به خود مراجعه کند و با توجه به تأثیری که روزه در تقوا سازی او داشته است به روزه خود نمره دهد و بداند که این کار، عمل به توصیه امیرالمؤمنین علیه السلام است که فرمود: حَاسِبُوا أَنْفُسَکُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا عملکرد جان خود را محاسبه کنید قبل از آنکه در قیامت آن را به حساب کشند.[غررالحکم، ص 236، حدیث 4741]

دو شرط مهم در اجابت دعا

فراز  پنجم: وَ إِذَا سَأَلَکَ عِبَادِی عَنیّ ِ فَإِنیّ ِ قَرِیبٌ  أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ (186- بقره)

هنگامی که بندگانم از تو سراغ مرا می گیرند، همانا من نزدیکم؛  دعای دعا کننده ای که مرا بخواند اجابت می کنم. در این آیه، خداوند متعال با مقید کردن وعده اجابت به «إِذا دَعانِ»، دو شرط مهم در دعا را به ما گوشزد می کند:

یکی اینکه دعا باید حقیقتاً دعا باشد. «أُجِیبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذَا دَعَانِ» مانند آن است که بگوییم: عالم را احترام کن در صورتی که عالم باشد. این جمله یعنی آن عالمی را احترام کن که حقیقتاً عالم باشد و به علم خود عمل کند. جمله إِذا «دَعانِ» نیز می فهماند که وعده اجابت در مورد دعایی است که حقیقتاً دعا باشد یعنی قلب دعاکننده آن با زبانش موافق باشد؛ چون دعای حقیقی آن دعائی است که قبل از زبان سر، زبان قلب و فطرت که دروغ در کارش نیست آن را بخواهد.

دوم اینکه فرمود «دَعَانِ؛ مرا بخواند». دعایی وعده اجابت دارد که دعاکننده واقعاً آن را از خدا بخواهد؛ پس اگر کسی به زبان، خدا را خواند و در دل، امیدش به اسباب عادی و امور وهمی بود چنین کسی خدا را به دل نخوانده و شرط اجابت دعا را رعایت نکرده است.[تفسیر المیزان، ج 2، ص 33]

ورود ممنوع های الهی

فراز ششم: تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا  وَ مَن یَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُوْلَئکَ هُمُ الظَّالِمُونَ(229- بقره)

این فراز در پایان آیه ای قرار دارد که خداوند متعال تعدادی از احکام الهی را در آن بیان کرده و در نهایت فرموده است: این ها حدود و مرزهای الهی است؛ از آن تجاوز نکنید و آن ها که از آن تجاوز می کنند ستمگرند.

در این آیه تعبیر لطیفی درباره قوانین الهی به چشم می خورد و آن تعبیر به «حد» و «مرز» است. بر این اساس، در میان کارهایی که انسان می تواند انجام دهد یک سلسله مناطق ممنوعه ای وجود دارد که ورود در آن ها فوق العاده خطرناک است. خداوند متعال با قوانین و احکام  این مناطق را مشخص کرده و بسان علائمی هشدار دهنده انسان را از ورود به آن منع می کند. بنابراین کسی که معصیت کرد و به این قوانین بی اعتنایی نمود در حقیقت با تجاوز از حد و مرز الهی خود را به دست خود به هلاکت انداخت و بدبخت کرد.[آیه 14 سوره نساء]

با توجه به این اصل است که در آیه 187 همین سوره می بینیم که حتی از نزدیک شدن به این مرزها هم نهی شده است تِلْکَ حُدُودُ اللَّهِ فَلا تَقْرَبُوها؛ زیرا نزدیکی به این مرزها، انسان را بر لب پرتگاه قرار می دهد و نیز در روایات وارده از طرق اهل بیت علیهم السلام می خوانیم که از موارد شبهه ناک نهی فرموده اند و گفته اند: این کار در حکم نزدیک شدن به مرز است و چه بسا با یک غفلت انسانی که به مرز نزدیک شده گام در آن طرف بگذارد و گرفتار هلاکت و نابودی شود.[ر.ک به تفسیر نمونه، ج 2، ص 171]

دو جور دعای متفاوت

فراز هفتم: فَمِنَ النَّاسِ مَن یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فیِ الدُّنْیَا وَ مَا لَهُ فیِ الاَْخِرَةِ مِنْ خَلَاقٍ(200) وَ مِنْهُم مَّن یَقُولُ رَبَّنَا ءَاتِنَا فیِ الدُّنْیَا حَسَنَةً وَ فیِ الاَْخِرَةِ حَسَنَةً وَ قِنَا عَذَابَ النَّارِ(201) أُوْلَئکَ لَهُمْ نَصِیبٌ مِّمَّا کَسَبُواْ وَ اللَّهُ سَرِیعُ الحِْسَابِ(202- بقره)

بر اساس این بخش از آیات، درخواست های قلبی مردم از خداوند متعال به دو دسته کلی تقسیم می شوند. دسته اول درخواست هایی اند که فقط به دنیا ختم می شوند و کاری به آخرت ندارند؛ یعنی کسی که چنین می خواهد برایش مهم نیست که آیا این خواسته او برایش بهشت می سازد یا جهنم؛ او پول می خواهد و حلال و حرامش برایش مهم نیست. وعده خدا به این عده بی نصیبی از نعمت های آخرت است.

دسته دوم درخواست کسانی است که با نگاه به آخرت از خدا طلب می کنند. برای این ها مهم است که مطلوبشان چه تأثیری در قیامت آن ها خواهد گذاشت از این رو درخواست خود را با قید حسنه از خدا می خواهند. وعده خدا به این گروه بهره مندی از نعمت های بهشت است.[ر.ک به تفسیر المیزان، ج 2، ص 81]

جنگ تا کی ادامه خواهد داشت؟

فراز هشتم: لا یَزالُونَ یُقاتِلُونَکُمْ حَتَّی یَرُدُّوکُمْ عَنْ دینِکُمْ إِنِ اسْتَطاعُوا (217- بقره)

شاید برای شما هم این سوال پیش آمده باشد که این جنگ افروزی های دشمنان بر علیه اسلام و مسلمانی از هر دو نوع، نرم و سخت یا گرم و سردش تا به کی ادامه خواهد داشت؟ آیا این نظریه درست است که اگر ما دست دوستی به سوی آنان دراز کنیم و بر سر میز مذاکره به هم لبخند بزنیم و در مقابل دوربین های خبری دست یکدیگر به محکمی بفشاریم این فشارها بر داشته می شود؟

پاسخ به این سوال نیاز به فرضیه سازی و تحلیل های آنچنانی ندارد؛ همین آیه مورد بحث به روشنی و صراحت فوق العاده ای پاسخ را بیان می کند که ای مسلمانان بدانید جنگ دشمن با شما پایانی ندارد؛ هدف دشمن، گرفتن دین شماست و او به کمتر از این راضی نیست[«وَ لَنْ تَرْضی عَنْکَ الْیَهُودُ وَ لاَ النَّصاری حَتَّی تَتَّبِعَ مِلَّتَهُمْ » آیه 120 سوره بقره]؛ البته اگر بتواند. پس باید به هوش بود و فریب دست های مخملین و حرف های رویایی او را نخورد.

مگر آنکه دست از دشمنی بردارد و بر تمام قراردادهایی که بین دو طرف بسته می شود به واقع پایبند باشد[آیه 8 سوره ممتحنه]؛ اینجاست که جنگ خاتمه یافته اما بیداری و حفظ آمادگی ادامه می یابد.