سهل انگاری در شیوع بیماری حرام شرعی است

سهل انگاری در شیوع بیماری حرام شرعی است

سهل انگاری در شیوع بیماری حرام شرعی است ؛ شیوع جهانی ویروس کرونا جان انسان ها و سلامتی بشر را در معرض تهدید قرار داده است. در جمهوری اسلامی ایران با تشکیل ستاد ملی مبارزه با کرونا و اعلام بسیج ملی دولت و ملت در مبارزه با این ویروس سریع الانتشار و خطرناک اقدامات لازم صورت گرفته است. حضرت آیت الله العظمی خامنه ای با تأکید بر رعایت دستورالعمل های بهداشتی و توصیه پزشکان فرمودند: «یقیناً هر چیزی که کمک کند به سلامت جامعه و عدم شیوع این بیماری، یک حسنه است؛ در نقطه مقابل هر چیزی که کمک کند به شیوع این بیماری، یک سیّئه است. خدای متعال ما را موظّف کرده که نسبت به سلامت خودمان و سلامت دیگران، سلامت مردم، احساس مسئولیّت کنیم.» (بیانات ۱۳۹۸/۱۲/۱۳)

به همین مناسبت حجت الاسلام والمسلمین عباس کعبی، استاد حوزه علمیه قم، در این نوشتار به بررسی ابعاد فقهی بیانات رهبر انقلاب درباره حفظ سلامت خود و دیگران پرداخته است که بخش فقه و معارف ضیاءالصالحین به نقل از پایگاه اطلاع رسانی حفظ و نشر آثار مقام معظم رهبری متن آن را منتشر می کند.

 ◇ ۱- بی شک رعایت بهداشت فردی و اجتماعی و محیطی جدای از آثار و عوارض آن، مستحب مؤکد و از ارزشهای پسندیده اسلامی است. در اینجا صرفاً به ذکر دو آیه و یک حدیث مشهور بسنده می کنیم و تفصیل آن را به کتابهایی نظیر بحارالانوار و مانند آن ارجاع می دهیم. خداوند در قرآن کریم می فرماید: «إنَّ اللهَ یُحِبُّ التَّوّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ»(سوره بقره، آیه ۲۲۲) یعنی خداوند توبه کنندگان و پاکان را دوست دارد. البته منظور از پاکی اعم از پاکی جسمی و روحی است. خدای متعال در قرآن خطاب به پیامبر می فرماید: «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ» سوره مدثر، آیه ۴) و لباس خود را پاکیزه نگه دار. از رسول گرامی اسلام روایت شده است که فرمودند: «النِّظافَةُ تَدعوا إلَى الایمانِ وَ الایمانُ مَعَ صاحِبِه فِی الجَنّة»(المعجم الوسیط، ج ۷،  حدیث ٧٣١١) یعنی پاکی، انسان را به ایمان راهنمایی می کند و ایمان همراه انسان در بهشت است. نتیجه آنکه بهداشت هدایتگر انسان به بهشت است، البته در این صورت رعایت بهداشت ارزشمند و اثر معنوی دارد.

 ◇ ۲- رعایت نکردن بهداشت فردی به شدت مذمّت شده است، در روایات از شخصی که رعایت بهداشت فردی نمی کند اظهار تنفّر شده است. بعنوان نمونه امیرالمؤمنین (علیه السّلام) در حدیثی که چهارصد خصلت مفید برای دنیا و آخرت بیان می کند، با تأکید ویژه ای بر بهداشت و تندرستی می فرماید: «تَنَظَّفُوا بِالْماءِ مِنَ الرِّیحِ الْمُنْتِنِ الَّذِی یُتَأَذَّى بِهِ وَ تَعَهَّدُوا أَنْفُسَکُمْ فَإنَّ اللهَ یُبْغِضُ مِنْ عِبادِهِ الْقاذُورَةَ الَّذِی یَتَأنَّفُ بِهِ مَنْ جَلَسَ إلَیْهِ»(بحارالانوار، ج ۷۳، ص ۸۴) یعنی همواره خود را با آب از بوهاى بد شستشو دهید و مراقب بهداشت خود باشید زیرا خداوند از افراد کثیف و آلوده که بهداشت را رعایت نمی کنند، متنفر است.

 ◇ ۳- آلوده کردن محیط اجتماعی که باعث ضرر و زیان به جامعه می شود به شدت نهی و تحریم گردیده و ضمان آور دانسته شده است. درصحیح حلبی از امام صادق (علیه السّلام) روایت شده است «هر چه که به راه مسلمانان آسیب برساند ضمانت آور است.» با الغاء خصوصیت از راه و ابزار ضرر روایت بطور قطع شامل آلودگی محیط اجتماع و آسیب رسیدن به جامعه خواهد بود، «کُلُّ شَیْءٍ یُضِرُّ بِطَرِیقِ الْمُسْلِمِینَ فَصاحِبُهُ ضامِنٌ.»(وسائل الشیعه، ج ۱۹، ص ۱۸۳)

 ◇۴- حفظ سلامت خود و مراقبت از سلامت دیگران در برابر بیماریهایی که خطر جانی و یا ضرر شدیدی داشته باشد، واجب شرعی است. دلیل عمده این مسأله قاعده «وجوب حفظ نفس» و قاعده «لاضرر» و قاعده «احسان» است که با مصادیق و موارد گوناگون در عبادات اعم از احکام طهارت و صلاة و صوم و حج و نیز معاملات و اطعمه و اشربه و احکام تداوى و نیز ضمان بالمباشرة و بالتسبیب آمده است. علاوه بر قرآن کریم که به صراحت قتل نفس را برابر با قتل همه انسانها و احیای نفس را برابر با احیای همه بشریت می داند و از القای نفس به تهلکه منع کرده است(سوره بقره، آیه ۱۹۵: «وَ لا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ...» ترجمه: خود را به دست خویش به تباهى و هلاکت نیندازید) و روایات متعدد که حفظ جان را در تزاحم با حفظ مال و موارد دیگر مقدم می داند. حفظ جان از مقاصد مهم پنج گانه شریعت دانسته شده است.(فاضل مقداد، نضد القواعد الفقهیه) و عقل و فطرت و وجدان حکم به وجوب حفظ نفس می کند و حفظ نفس از مستقلات عقلیه است. بدیهی است هر اقدامی که جان خود یا دیگری را در معرض آسیب قرار می دهد، حرام است و مسئولیت آور است و ضمان شرعی دارد.

 ◇ ۵- در اینجا مروری خواهیم داشت بر برخی از مصادیق و مواردی که در مجموع اهمیت تندرستی و وجوب حفظ سلامتی در موارد خطر و ضرر را می رساند.

 ◆ از موارد وجوب تیمّم ترس از دزد یا درنده یا کشتن یا مجروح شدن در صورت دنبال کردن آب برای وضو است یا آنکه ضرر معتنی بهی در اثر استعمال آب باشد، چه برای خود یا دیگری و یا آنکه خود و یا دیگری تشنه است و در صورت وضو با آب خوف تلف باشد و یا تشنگی قابل تحمل نباشد، همچنین درباره بیماری ای که اگر آب را برای وضو استعمال کند، بیماری اش شدیدتر می شود و یا دیرتر خوب می شود و یا آنکه با استعمال آب برای وضو بیمار می شود؛ در همه این موارد تیمّم واجب است. بخاطر قاعده وجوب حفظ نفس و حرمت القاء تهلکه و قاعده لاضرر و لا حرج و یسر شریعت و اجماع مسلمین و روایات(جواهر، ج ۵، صص ۱۰۲-۱۰۸) بدیهی است ملاک و ادله تبدیل وضو به تیمّم اختصاص به مورد ندارد. در همه مواردی که جان در خطر قرار می گیرد و یا ضرر معتنی بهی وارد می شود و یا بیماری دیرتر خوب می شود و یا سخت تر می شود، مراقبت واجب است. در شیوع ویروس کرونا به تشخیص پزشکان متخصص چون خطر جدی است، مواظبت و رعایت دستورالعملهای بهداشتی واجب است و سهل انگاری و تسبیب در انتشار ویروس کرونا حرمت شرعی دارد و ضمان آور است. نظام اسلامی در موارد تخلف و خطرناک می تواند با قانون گذاری، مجازات و خسارت نیز برای متخلفان در نظر بگیرد.

 ◆ انجام کارهایی و یا ترک کارهایی که مقدمه حفظ نفس است، واجب است، مانند پرهیز از انشقاق و فتنه و ضرورت حفظ وحدت مسلمین در تقیه مداراتی و خوفی که سپر دفاعی و سنگر حفظ انسان است.(جواهر، ج ۱۱، ص ۲۴ و۲۵) در اینجا نیز ملاک بر وجوب حفظ دستورالعمل هایی منطبق است که جان خود یا دیگری را از خطر ویروس کرونا حفظ می کند. البته خطر ویروس شایعه و تفرقه و فتنه و یأس و ناامیدی از خطر خود ویروس کرونا کمتر نیست و در این زمینه ادله تقیه برای حفظ نفس نیز این موارد را شامل می شود.

 ◆ قطع نماز در هنگام اشتغال به نماز جایز نیست. این امر استثنائاتى دارد مثل خطر جانی یا مالی فراوان نظیر آتش سوزی و یا غرق شدن و یا کشته شدن و یا سقوط ساختمان و نظایر آن که در این صورت قطع نماز و نجات خود و یا دیگری واجب است.(جواهر، ج ۱۱، صص ۸۶- ۱۹) بلکه اگر اشتغال به نماز باعث بیماری و یا تشدید آن و سختی معالجه می شود در این صورت درمان مقدم بر نماز است. در هرحال در نماز هم رعایت حال بیمار می شود. در روزه به تصریح قرآن کریم، در ایام بیماری، روزهای دیگری که در سلامت باشد، روزه بگیرد.

 ◆ احتکار دارو و لوازم بهداشتی و ضد عفونی کننده و نظایر آن در شرایط نیاز عمومی برای حفظ جان و سلامتی عمومی، علاوه بر آنکه عملی ضد انسانی است، از مصادیق احتکار در شرایط بحران و عمل مجرمانه است و براساس تعزیرات حکومتی نسبت به مجرمان رفتار می شود. ادله حرمت احتکار شامل همه موارد خورد و خوراک و تغذیه ای می شود که افراد جامعه در صورت کمبود، دچار ضرر نوعی و تنگنایی و ضیق و مشقت و عسر و حرج می شوند. گویی سلطنت مالک بر تصرف مالکانه در نگهداری اموالش در مدتی برای گران کردن در صورت نیاز مبرم اجتماعی بر آن برداشته شده است کما اینکه تصرف مالکانه بر زمین برای عمران و آبادانی است و سلطنت مالک در خرید زمین و احتکار آن برای گران کردن و نه آباد کردن برداشته شده است.(مصباح الفقاهه، ج۳، ص ۸۲۰ محقق خوئی رحمه الله)

آیا نگهداری غیر طعام صدق احتکار می کند؟ برخی فقهای بزرگ بر اساس وحدت ملاک و الغای خصوصیت و اشتراک ادله، احتکار دارو و ما یحتاج عمومی را از مصادیق آن دانسته اند(ابتغاء الفضیلة فی شرح الوسیلة محقق مرحوم مرتضى حائری) و به نظر می آید این استدلال به ویژه بر اساس قاعده وجوب حفظ نفس صحیح است. به هرجهت چه بعنوان اولی صدق احتکار اطعام و نظایر آن و چه بعنوان ثانوی، احتکار دارو و لوازم بهداشتی که برای سلامتی و بهداشت عمومی در شرایط بحرانی مورد نیاز است، حرام شرعی است و حاکم شرع با صدور حکم تعزیری می تواند با قیمت گذاری مناسب در اختیار عموم قرار دهد. در مواردی که احتکار به تشخیص کارشناسان، جان آحاد جامعه و نفوس مسلمین را در معرض خطر و آسیب جدی قرار می دهد چه بسا درصورت تلف ناشی از آن، صدق عنوان محاربه و افساد فی الارض از طریق احتکار بخاطر تسبیب در اهلاک جان مسلمانان صدق کند.

 ◇ ٦- در تجمعات عمومی که احتمال عقلایی انتشار بیماری مُسری در آن وجود دارد و امکان کنترل و تشخیص بیماران مسری یا افراد در معرض آسیب از نظر پزشکی وجود ندارد و کارشناس مورد اعتماد نظر می دهد که هرگونه تجمعی مضر است و برای سلامتی و بهداشت عمومی خطر دارد، بلا شک این گونه تجمعات حتی مذهبی و عبادی مثل نماز جمعه و اعتکاف عمومی در مسجد جامع تا زمانی که ضرر عقلایی برای سلامتی و بهداشت عمومی وجود دارد، باید تعطیل شود،(جواهر، ج ۵، ص ۱۱۰؛ درباره مدار تشخیص ضرر می فرماید: «ثم المدار فی ثبوت الضرر هنا وغیره مما کان کذلک على علمه أو ظنه المستفاد من معرفة أو تجربة أو إخبار عارف وإن کان صبیا أو فاسقا بل وذمیا مع عدم تهمة فی الدین، ولعل ما فی المنتهى من عدم قبوله إذا کان کذلک للتهمة وعدم الظن فلا خلاف لظهور کلامه أو صریحه فی الاکتفاء بالظن کغیره من الأصحاب من غیر خلاف أجده فیه، لوجوب دفع الضرر المظنون، وللتعلیق على الخوف المتحقق به فی السنة ومعاقد الاجماعات، بل قد یقال بتحققه مع الشک فضلا عن الظن، بل مع الوهم القریب الذی لا یستبعده العقلاء، ولعله لا یخلو من قوة، وإن کان ظاهر العلامة ومن تأخر عنه التعلیق على الظن، وکذا الکلام فی السابق من خوف اللص والسبع ونحوهما، فتأمل جیدا.») دلیل آن قاعده وجوب حفظ نفس و قاعده لاضرر و قاعده لا حرج و رفع عسر و مشقت و قاعده تیسیر احکام شریعت است.

بعنوان مثال اقامه نماز جمعه با آنکه از شعائر بزرگ اسلامی است و اقامه آن برکات و فضیلت و اجر زیادی دارد و ترک آن در صورت اقامه با همه شرایط از روی بی اعتنائی جایز نیست و به شدت مذمّت شده است، اگر چه وجوب آن در اصل تخییری است، با این وصف در صورت وجود اعذاری ترک آن جایز بلکه واجب می شود. در این زمینه صاحب جواهر می فرماید: إن حصل ما یصلح لسقوط التکلیف من ضرر أو مشقة لا تتحمل و نحوها مما یندرج به تحت العسر و الحرج أو أهمیة واجب آخر مع التعارض و نحوها توجه السقوط، و إلا فلا،(جواهر، ج ۱۱، ص ۲۶۲) یعنی اگر آنچه موجب سقوط تکلیف فریضه جمعه شود مانند ضرر یا سختی و مانند آن که قابل تحمل نباشد به گونه ای که تحت عنوان عسر و حرج مندرج شود یا در تعارض با واجب اهم دیگری باشد (نظیر تعارض با جهاد و حفظ ثغور) در این صورت فریضه جمعه از مکلف ساقط می شود. در غیر این صورت سقوط فریضه جمعه از مکلف وجهی ندارد. در فرض مسأله با شیوع ویروس کرونا بطور جدی، تجمعات عمومی در تزاحم با وجوب حفظ نفس خود و دیگران و رعایت بهداشت عمومی است و به تشخیص ستاد ملی مبارزه با کرونا و اعلام شورای سیاستگذاری نماز جمعه، اقامه نماز جمعه عنداللزوم تعطیل و اقامه آن جایز نخواهد بود. در هر موردی که تزاحم بین مصلحت عمومی و مفسده عمومی رخ دهد و ملاک مفسده عمومی ارجح باشد، مصلحت عمومی برای جلوگیری از مفسده عمومی متوقف می شود، مثل مصلحت اقامه نماز جمعه متوقف می شود تا از مفسده خطر جانی و گسترش بیماری واگیردار ویروسی کرونا جلوگیری شود.

 ◇ ۷- امداد و یاری به بیماران کرونایی و یا کمک به افراد در معرض بیماری کرونایی و یا اقدامات پیش گیرانه در شرایط شیوع ویروس کرونایی همچنین رعایت بهداشت عمومی و تلاش برای شکست دادن ویروس کرونا و هرگونه همیاری و هم افزایی و پشتیبانی، از مصادیق تعاون علی البرّ و التّقوی است، همین طور از مصادیق اهتمام به امور مسلمین و خدمت مسلمین و نفع خلق خدا و اغاثه ملهوف و ادخال سرور بر قلب مؤمنین و قضاء حوائج مؤمنین و نظائر آن است که در روایات اهل بیت (علیهم السلام) فضائل فراوان و حسنات بی شمار برای این عناوین ذکر شده است. هرگونه سهل انگاری و بی مبالاتی و بی احتیاطی در جان و سلامت و بهداشت عمومی بطور قطع از سیئات بزرگ است که مرتکب مستحق عذاب الهی شمرده شده است.(رجوع شود به وسائل الشیعه ج ۸ و ج ۱۱)