چگونه می شود از غم انگیزترین لحظات کاریکاتور کشید؟

چگونه می شود از غم انگیزترین لحظات کاریکاتور کشید؟

زندگی شخصیِ آدم های خنده دار غالباً پر است از غم و غصه هایی که حتی قوی ترین ها را می تواند از پا درآورد. تلفیقی از کمدی و تراژدی است. ذهنِ بیمارشان به دادشان می رسد تا، در اوج آرامش و عصبانیت، به بزرگ ترین رنج ها پوزخند بزنند. رز چست، کاریکاتوریست نیویورکر از همین سنخ آدم هاست. مادر و پدرش به رقت انگیزترین شکل ممکن در خانۀ سالمندان آلزایمر می گیرند، و او برای اینکه بتواند تیمارشان کند کاریکاتور می کشد. آخرین کاریکاتور لحظۀ مرگ مادر است.

بیشتر ببینید: گالری آثار مرحوم شهرام رضایی / کـاریکاتـور

بوستون گلوب| دن واسرمن[••]​(Dan Wasserman)، سوگوارانی که در مراسم ختم، هفتم، یا تشییعِ کسی شرکت می کنند غالباً سعی می کنند لطیفه هایی التیام بخش از فرد درگذشته نقل کنند. اما این حکایات و لطیفه ها معمولاً طفره می روند از اشاره به جزئیات دقیق فوت او، یا سختی های حمل شده بر آدم هایی که او را پرستاری می کردند.

کاریکاتوریستی به نام رُز چَست، در کتاب خاطرات مصور خود، به نام نمی شود دربارۀ موضوع خوشایندتری صحبت کنیم؟[1]، در ذکر خاطرات خود از سال های آخر زندگی پدر و مادرش، ادب را کنار می گذارد و دربارۀ مسائل عمیق و خنده دارتری صحبت می کند که غالباً نویسندگان به آن نمی پردازند.

چست، که کاریکاتوریست مجلۀ نیویورکر است، گزارشی ملموس، پرمایه، و به شدت خنده دار از زوال جسمی و روحی و فوت پدر و مادرش در دو سال آخر زندگی شان رقم زده و از تلاش های دلسوزانه و مشفقانۀ خود برای تحمل پذیر کردن روندِ سفر ابدیِ آن ها گفته است.

این کتاب، مجموعه ای از یادداشت های روزانه است، اما می تواند به عنوان یک کتاب راهنمای خودیاری هم باشد، برای آن هایی که دچار مصائب سال های آخر زندگی پدر و مادرشان هستند. اولین کسی که این کتاب به دردش می خورد خودِ چست است، فرزند پدر و مادری به شدت عصبی که در سال پنجم تحصیلشان همدیگر را دیده و در بیست سالگی ازدواج کرده بودند. زمانی که آن ها دیگر قادر به مراقبت از خودشان نبودند، کار چست این شد که آن ها را از منزل بروکلین شان -که ۴۸ سال باهم در آن خانه زندگی کرده بودند- به زور بلند کند و به خانۀ سالمندان ببرد. در این کتاب از آن خانه سالمندان تحت عنوان «همان جا» یاد شده است.

دردسر چست فقط این نبود که خواهر و برادری نداشت که بار این وظایف را با آن ها قسمت کند. وقتی والدینش داشتند به تولد ۹۰ سالگی شان نزدیک می شدند، او بیشتر از یک دهه بود که به ملاقاتشان نرفته بود. چست، در خاطرات دوران کودکی اش، مادرش الیزابت را با اوقات تلخی ها و خشم هایش یاد می کرد. «انفجار چست» لقبی بود که مادرش باافتخار به طغیان های خودش لقب داده بود.

دختر گریزی از برعهده گرفتن زندگی پدر و مادرش نداشت و آن ها هم چاره ای نداشتند جز پذیرش این نقش دخترشان

حتی به شوهرش، جورج، که مردی خون گرم، اما بی دست وپا بود می پرید. مردی که از اداره کردن امور سادۀ روزمره مثل عوض کردن یک لامپ هم ناتوان بود. پدر و مادرش بار خود را بر گردن یکدیگر می انداختند و دراین بین وجود دخترشان را هم پر کرده بودند با ترس از مردم و مخاطراتی که بیرون از چاردیواری آن ها در کمین است. چست در ۱۶سالگی به کالج گریخت و سپس وقتی متأهل شده بود و صاحب فرزند بود به ایالت کنتیکت نقل مکان کرد.

وجه تسمیۀ کتاب هم از امتناع آن ها از بحث دربارۀ سال های پیشِ رو و عجزشان اتخاذ شده. فقط یک سری از اتفاقات و وضعیت های اورژانسی پزشکی موجب فروریختن این دیوار های حاشا می شد. در چنین مقطعی، دختر گریزی از برعهده گرفتن زندگی پدر و مادرش نداشت و آن ها هم چاره ای نداشتند جز پذیرش این نقش دخترشان؛ و هیچ کدامشان هم از این تقسیم کار جدید خاطر خوشی نداشتند.

به رغم اینکه خودش کوله باری پر از تشویش داشت، اما در جمع وجورکردن اوضاع پدر و مادرش موفق بود و توانست توجهی را که آن ها لازم داشتند نصیبشان کند. قلم او برایش از مهم ترین ابزار های نجات بخش بود. یادداشت برمی داشت و طرح می زد. آن قدر طرح می کشید تا بتواند سلامت عقلش را برای رتق وفتق امور جماعتی که متولی شان شده بود حفظ کند. داروهایشان، وقت دکترشان، مراقبت های خانه شان و...

چست در نوشتارش مماشات و کنایه گویی را چندان برنمی تابد. حتی فضولات پیر ها را تشریح می کند: ترکیبی از چرک و کثافات و چربی که در خانۀ افراد سالخورده جمع می شود، وقتی که دیگر توانایی یا رغبت انجام نظافت های روتین زندگی را ندارند. خوانندگان را در خانۀ سالمندان گردشی می دهد و آن ها را متوجه نوشتۀ دلکش و درعین حال سورئال روی تابلوی اعلانات می کند: «امشب تم سالن غذاخوریِ شام فضای باز است». او طرح هایی از ارتباط والدینش با واقعیات زندگی می کشید که این واقعیات روزبه روز به خیال و وهم آمیخته می شدند. زمانی که پدر و مادرش به «همان جا» نقل مکان می کنند، او به جایگاه اجتماعی شهروندان ارشد در این گونه اتاق های نشیمن اشاره می کند: برپایی مجدد دبیرستان، با این تفاوت که اینجا به جای بچه ها بیماران آلزایمری دوست نداشتنی حضور دارند.

این کاریکاتوریست البته از خودش هم فروگذار نمی کند. صراحتاً به ترس مداومش از تمام شدن پول والدینش اشاره می کند. حتی به حسادتش اذعان می کند، وقتی می بیند مادرش گویی به بهیار خانۀ سالمندان بیشتر علاقه دارد تا به او.

چست ماتریسی از نقش دخترپرستار ساخته بود که حاصل تضاد بین شخصیت روحانی «گالانت» و شخصیت شاخ دار «گوافوس» بود.[2] اولی والدینش را برای تمام آسیب هایی که به جوانیِ او وارد آورده بودند بخشیده بود و دومی از چرندی که چهل سال پیش رخ داده هنوز با غیظ فراوان به خود می پیچید. خوانندگان مجلۀ نیویورکر حتماً قلم خش دار و عصبی چست را خواهند شناخت، قلمی که به خوبی در این قالب ساده کاربرد داشته، تا شهرفرنگی از نقوش غریب ساخته شود و در آن والدینی را ببینی، که ابتدا ذره ذره و سپس به یک باره از دست می روند.

در کارش، سیاه قلم را با رنگ آمیزی رقیقی غنا بخشیده که سبب شده گویی طرح ها از صفحه بیرون بزنند. حتی گاهی در استفاده ای غریب مضمونی دردناک را با طراحی پاستل نقش بندی کرده است.

در میانه های کتاب، چست مدیوم ها را تغییر می دهد. یک سری عکس رنگی می آورد، عکس از وسایلی که والدینش برجا گذاشته بودند؛ والدینی که اهل جمع کردن خرت وپرت و اشیای بی ارزش بودند؛ عکس هایی از کشو های فراموش شده در طول زمان، که لوازم التحریر های نیمه استفاده در آن بود؛ عکس از کابینت داروها، که پر بود از ملزومات داروییِ یک خانۀ چند ده ساله؛ کمد ها و میز هایی پر از ابزار های فراموش شده؛ عینک ها و سالنامه ها و کیف دستی ها.

چست علاقه ای به نگه داشتن خود این اشیا نداشت، ولی دست پدر و مادرش را احساس می کرد که از گور تاریخ بیرون مانده بود. برای او و خوانندگانش، این عکس ها در ثبت لایه های زیرین زندگی خانوادگی این زوج موفق بوده اند.

دو سال پس از فوت پدرشان، این دختر در کنار بستر مادر ناتوان می نشست. مادری تند و متحکّم، که در اغلبِ سالیان زندگی چست، او را مرعوب کرده بود. چست این بار هم سراغ قلمش می رود، اما این مرتبه خبری از غلو و ساده سازی کاریکاتور کشیدن برای خوشایند ارائۀ واقع گرایانه نیست. نه خبری از شوخی هست و نه خبری از بعد کمیک.

دو ماه تمام، او نقاشی های سیاه قلمی از الیزابتِ خفته کشید، ده دوازده طرحی که در کتاب هم آمده؛ طرح هایی از جزئیات دهان و ابرو های او؛ ابرو های درهم کشیدۀ او. پرترۀ نهایی، با این کلمات پایان داده شده: «مادرم در ساعت ۲:۲۸ از دنیا رفت».

سوگنامۀ مصور و فاخرِ چست، در عین ویرانگری، بسیار مایۀ قوت قلب است؛ هر دو نیاز را توأمان برآورده می‌سازد

در خاتمۀ کتاب، این کاریکاتوریست به تصویر کمد رجوع می کند؛ این بار تصویر از کمد خودش، که در آن خاکستر والدینش را نگه می دارد. او حضورشان را موجب تسلا می یابد. هرچند که همچنان در حال التیام دادن زخم هایی است که در کودکی از آن ها خورده. اما او راهی برای مراقبت از والدینش یافت و، درواقع، در این امر داشت از خودش مراقبت می کرد. سرویس های برگزاری یادبود به دنبال فراهم آوردن چیزی هستند که هم، برای سخنرانان مراسم یادبود، راهنما باشد و هم، برای عزاداران، تسلا. سوگنامۀ مصور و فاخرِ چست، در عین ویرانگری، بسیار مایۀ قوت قلب است؛ هر دو نیاز را توأمان برآورده می سازد.

مترجم: حمید ضرابی - چگونه می شود از غم انگیزترین لحظات کاریکاتور کشید؟

اطلاعات کتاب شناختی:

Chast, Roz. Can't We Talk about Something More Pleasant?: A. Memoir. Bloomsbury Publishing USA, ۲۰۱۴

یادداشت ها:
• این مطلب را دن واسرمن نوشته است و در تاریخ ۳ مۀ ۲۰۱۴ با عنوان «Can’t We Talk About Something More Pleasant? by Roz Chast» در وب سایت بوستون گلوب منتشر شده است. وب سایت ترجمان آن را در تاریخ ۲۵ دی ۱۳۹۷ با عنوان «چگونه می شود از غم انگیزترین لحظه ها کاریکاتور کشید؟» و ترجمۀ حمید ضرابی منتشر کرده است.

•• دن واسرمن (Dan Wasserman) از سال ۱۹۷۵ است که برای صفحۀ سردبیری بوستون گلوب کارتون می کشد. او تابه حال دو مجموعۀ نقاشی به نام ها «قاب شده بودیم» و «خط کاغذ» منتشر کرده است. مشهور است که نقاشی کشیدن واسرمن سریع تر از تایپ کردن اوست.

پی نوشت:

[۱]. Can’t We Talk About Something More Pleasant

[۲]. گالانت و گوافوس دو شخصیت کمیک و کارتونی آمریکایی اند. گالانت نقش شخصیت خوب ماجرا را بر عهده دارد و گوافوس همواره خطا می کند. گری کلیولند مایرز نویسندۀ این داستان های کمیک است [مترجم].