زندگانی سید بن طاووس (ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی)

در این پست زندگانی ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی معرف به سید بن طاووس رضوان الله تعالی علیه خدمت طالبان معنا و علاقه مندان به سلوک الی الله می گردد.

پیشنهادی: توصیه های اخلاقی سید بن طاووس (قده) به فرزندش

ستاره سبز

در پانزدهم 589 ق. تولد نوزادی خانه سعدالدین ابو ابراهیم موسی بن جعفر را از شادی و نشاط آکنده ساخت. ابوابراهیم نوزاد نیمة محرم را به یاد نیای ارجمندش علی نامید. [فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام، شیخ عباس قمی، ص 158]

همسر ابوابراهیم دختر ورّام بن ابی فراس دانشور شهرة حله بود. [روضات الجنات، خوانساری، ج 4، ص 325] علی اندک اندک در محضر پدر بزرگی چون ورّام و پدری مانند سعدالدین ابوابراهیم با الفبای زندگی آشنا شد. او بزودی دریافت که ریشه در آسمان دارد و با سیزده واسطه به امام حسن مجتبی ـ علیه السّلام ـ پیوند می خورد. [مقدمة برنامة سعادت، سید محمد باقر شهیدی گلپایگانی، ص 2]

ورّام برایش گفت که ابوابراهیم دختر زادة شیخ طوسی است[روضات الجنات، ج 4، ص 337] و چگونه نیای بزرگوارش محمد بن اسحاق به دلیل زیبایی چهره و ناموزونی پاها به طاووس شهرت داشت. [کتابخانه ابن طاووس و احوال و آثار او، اتان گلبرگ، سید علی قرائی و رسول جعفریان، ص 20]

ورّام در دوم محرم 605 ق. دیده از جهان بست. [فیض العلام، ص 143] هر چند همراهی این بزرگمرد با علی بن موسی، که رضی الدین شهرت داشت، دیری نپایید ولی همین زمان کوتاه کافی بود تا علی وی را بشناسد و همواره به عنوان الگو ستایشش کند. [مقدمة کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، سید محمد باقر شیهدی گلپایگانی، ص 7]

البته ستاره حلّه تنها بدین استادان بسنده نکرد. شیخ نجیب الدین بن نما، سید شمس الدین فخار بن معدالموسوی، سید صفی الدین الحسن الدربی، شیخ سدید الدین سالم بن محفوظ بن عزیزة السوراوی، سید ابو حامد محیی الدین محمد بن عبدالدین زهرة الحلبی، شیخ نجیب الدین یحیی بن محمد السوراوی، شیخ ابوالسعادات اسعد بن عبد القاهر اصفهانی، سید کمال الدین حیدر بن محمد بن زید بن محمد بن عبدالله الحسینی و سید محب الدین محمد بن محمود مشهور به «ابن نجار بغدادی» از دیگر استادان وی شمرده می شدند. [مقدمة کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، سید محمد باقر شیهدی گلپایگانی، ص 7]

ناگفته پیداست که استفاده از همة این نامبردگان به شیوة معمول روزگار ما تحقق نیافته، بلکه بیشتر بهر ه وری ستارة حله از آنها درقالب قرائت روایت و اجازة نقل حدیث بوده است. شتاب وی در آموختن مطالب دقیق علمی شگفت انگیز بود. آنچه دیگران در چند سال می آموختند او در یک سال فرا گرفت و پس از خواندن بخش نخست نهایه شیخ طوسی به چنان پیشرفتی دست یافت که ابن نما در پشت جلد اول نهایه اجازه ای به خط خویش برایش نگاشت. [کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، فصل 143، نسخة کتابخانة آیت الله العظمی مرعشی ره]

علی که همواره پند ورّام در گوش داشت و در هر رشته علمی که وارد می شد به چیزی جز تخصص نمی اندیشید[کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، فصل 143] به اجازه استاد بسنده نکرده، بخش دوم نهایه را نیز خواند؛[ کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، فصل 143] آنگاه مبسوط را به پایان برده، بدین ترتیب پس از دو سال و نیم فقه آموزی، از استاد بی نیاز شد و از آن پس تنها برای نقل روایت در محضر استادان حضور یافت. [کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، فصل 143]

فقیه اندیشمند

چون رضی الدین سید علی بر بام بلند فقه فراز آمد استادان حله از وی خواستند تا راه دانشوران گذشته را پیش گیرد و با نشستن در جایگاه فتوا مردم را با حلال و حرام الهی آشنا سازد. ولی ستارة خاندان طاووس نمی توانست بدین پیشنهاد پاسخ مساعد دهد. آیات پایانی سورة الحاقه (وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَینا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ فَما مِنْکمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ: و اگر محمد به دروغ سخنانی به ما نسبت می داد او را گرفته، رگ گردنش را قطع می کردیم و هیچ یک از شما نمی توانستید ما را از این کار بازداشته، نگهدارنده اش باشید) همواره در ژرفای روانش طنین می افکند و او را از نزدیک شدن به فتوا باز می داشت. او چنان می اندیشید که وقتی پروردگار پیامبرش را چنین تهدید کرده و از نسبت دادن سخنان و احکام خلاف واقع به خویش بازداشته است هرگز اشتباه و لغزش مرا در فتوا نخواهد بخشید. [کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، فصل 125] بنابراین راه خویش را از مفتیان جدا ساخت.

ناگفته پیداست که این پایان پیشنهادها نبود. صرافان حله هرگز نمی توانستند گوهر یگانة آن دیار را نادیده گرفته، از آن به سوی دیگری رو کنند. بنابراین دیگر بار به آستانش روی آورده، از او خواستند داوری شهر را به عهده گیرد. سید فرمود: مدتهاست میان خرد و نفسم درگیری است ... من در همة عمر هرگز نتوانستم بین این دو دشمن داوری کرده، میانشان آشتی برقرار سازم! کسی که در همة عمر از یک داوری و رفع اختلاف ناتوان باشد چگونه می تواند در اختلافهای بی شمار جامعه داوری نماید؟ شما باید در پی کسی باشید که خرد و نفسش آشتی کرده، به یاری هم بر شیطان چیرگی یافته باشند ... چنین کسی توان داوری درست دارد. [کشف المحجة لثمرة المهجة، سید بن طاووس ، فصل 125]

پایتخت شیطان

اندک اندک آوازه شهرت رضی الدین در سراسر عراق پیچید و آن دانشور فرزانه به خواهش شیعیان بغداد رهسپار آن سامان شد. مؤید الدین محمد بن احمد بن العلقمی، وزیر روشن بین عباسیان وی را در یکی از خانه های خویش جای داد. [کتابخانه ابن طاووس، ص 22 و 23] سرور پرهیزگارانِ دانشمند حله در این شهر با انبوه مؤمنان و اندیشمندان دیدار کرد و تجربه های بسیار اندوخت.

هر چند سید پارسای آل طاووس تنها برای هدایت شیعیان بغداد بدان سامان گام نهاده بود، در این شهر نیز از پیشنهادهای غیر قابل پذیرش آسوده نبود. مستنصر از وی خواست تا مقام افتای دارالخلافه را به عهده گیرد و سید چنانکه شیوه اش بود از پذیرش سرباز زد و خود را آماج تیرهای مسموم بدخواهان ساخت؛ تیرهایی که سرانجام به هدف نشست و ذهن بیمار خلیفه را برای کیفر آن دانشور وارسته آماده کرد. ولی دست پنهان پروردگار به یاری بندة پاکدلش شتافته، وضعیت را به سود وی تغییر داد. [کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل 216 و 127]

اندکی بعد مستنصر شخصیتهای بسیاری را واسطه ساخت تا فقیه آل طاووس مقام نقابت طالبیان را عهده دار شود. هر چند این مقام چیزی جز سرپرستی سادات عصر و رسیدگی به امور آنان نبود، رضی الدین از پذیرش آن سر باز زد. او در پشت پیشنهادهای خلیفه خواسته های پنهانش را نیز مشاهده می کرد. پس در برابر پافشاری دربار ایستاد و به وزیر دوستدار اهل بیت ـ علیهم السّلام ـ، که وی را به پذیرش مقام و عمل به فرمان خدا می خواند، گفت: اگر پذیرفتن مقام و عمل به آنچه پروردگار می پسندد، ممکن است پس چرا تو در وزارت به کار نمی بندی؟!

چون خلیفه سید را بر رأی خویش استوار یافت، گفت: با ما همکاری نمی کنی در حالی که سید مرتضی و سید رضی در حکومت وارد شده، مقام پذیرفتند. آیا آنها را معذور می دانی یا ستمگر می شماری؟ بی تردید معذور می دانی! پس تو نیز معذوری!

رضی الدین گفت: آنها در روزگار آل بویه که ملوکی شیعه بودند، می زیستند. آن حکومت در برابر حکومتهای مخالف تشیع قرار داشت، بدین جهت ورودشان به کارهای دولتی با خشنودی خداوند همراه بود. [کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل ، فصل 128]

با این پاسخ مستنصر برای همیشه از پیشنهادش چشم پوشید و برای سودجویی از دانشور پرهیزگار حله چاره ای دیگر اندیشید.

مدتی بعد لزوم همنشینی رضی الدین با خلیفه بر سر زبانها افتاد. وزیران و درباریان هر یک به گونه ای دانشور پارسای حله را بدین کار فرا می خواندند. سید روشن بین آل طاووس که از نیرنگ مستنصر برای بهره گیری از نام خویش آگاه بود در برابر این پیشنهاد نیز سرسختانه ایستادگی کرد و بر دل سیاه خلیفه داغ ناکامی نهاد.

در این روزگار کامیابیهای پیوستة مغولان مستنصر را در نگرانی فرو برد. او چنان اندیشید که دانشور آل طاووس را به عنوان سفیر نزد سرور مغولان فرستد. پس نماینده ای به خانة سید فرزانة حله گسیل داشت و خواست خویش را به آگاهی وی رساند. رضی الدین بی درنگ پاسخ منفی داد و در توضیح گفت: سفارت من جز پشیمانی هیچ دستاوردی ندارد.

فرستادة مستنصر با شگفتی پرسید: چگونه؟

فقیه روشن بین حله گفت: اگر کامیاب شوم تا واپسین لحظة زندگی هر روز مرا به سفارتی خواهید فرستاد و از عبادت و کردار نیک باز خواهم ماند. و اگر کامیاب نشوم حرمتم از میان می رود، راه آزارم گشوده می شود و مرا از پرداختن به دنیا و آخرت باز می دارید. علاوه بر این اگر تن بدین سفر دهم بدخواهان چنان شایع می کنند که فلانی به امید سازش با مغولان و بهره گیری از آنان برای براندازی خلیفة سنی بغداد بدین سفر دست یازیده است. پس شما بیمناک می شوید و کمر به نابودی ام می بندید.

برخی از حاضران گفتند: چاره چیست، فرمان خلیفه است!

سید همچون همیشة زندگی اش به قرآن پناه برد و کلام الهی نیز بر نیک نبودن سفر دلالت داشت. آن را با صدای بلند تلاوت کرد تا همه دریابند که چرا فرمان خلیفه را نادیده گرفته است. [کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل ، فصل 128]

پیشنهاد وزارت

در این روزگار مستنصر دامی تازه گسترده، به رضی الدین چنین پیشنهاد کرد: وزارت بپذیر و هر چه مصلحت می دانی انجام ده؛ من تا پایان راه کنارت خواهم ماند و در یاری ات از هیچ کوششی کوتاهی نخواهم کرد!

سید چون همیشه از پذیرفتن پیشنهاد سرباز زد، ولی خلیفه بر خواسته اش پای فشرد. سرور پارسایان حله گفت: اگر مراد از وزارت من آن است که چون دیگر وزیران، بی توجه به آیین وحی به هر وسیلة ممکن کارهای وزارتی را به فرجام رسانم پس نیازی به من نیست. وزیران کنونی چنین کرداری انجام می دهند. و اگرمراد آن است که به کتاب خدا و سنت رسولش عمل کنم بی تردید درباریان یعنی بستگان و خدمتگزاران بر آن گردن نمی نهند و تحمل نمی کنند. البته آنها تنها نخواهند بود، پادشاهان و بزرگان پیرامون کشور نیز زیر بار نمی روند. علاوه بر این اگر من به دادگری، انصاف و زهد رفتار کنم خواهند گفت علی بن طاووسِ علوی حسینی می خواهد به جهانیان نشان دهد که اگر خلافت دست آنها بود چنین رفتار می کردند. بی تردید در این کار نوعی انتقاد و سرزنش بر پدرانت، که خلفای پیشین بودند، نهفته است. با این کار، تو ناگزیر کمر به هلاکتم خواهی بست و مرا به بهانه های واهی هلاک خواهی ساخت. اگر قرار است فرجام کارم به سبب اتهامی ساختگی به هلاکت انجامد پس اکنون که در پیشگاهت حضور دارم، پیش از آنکه در ظاهر گناهی مرتکب شوم، هر چه می خواهی انجام ده؛ تو پادشاهی توانمندی و قدرت داری. [کشف المهجة لثمرة المهجة، فصل 131]

هر چند این گفتار منطقی خلیفه را از پافشاری فزون تر بازداشت ولی روان آسمانی سید دیگر توان ماندن در سرزمین دامهای شیطانی را از دست داده بود. بنابراین، پس از پانزده سال، پایتخت را ترک گفت و به سمت زادگاهش رهسپار شد. [کشف المهجة لثمرة المهجة، فصل 131]

کوچه های وصل

رضی الدین در سال 641 وارد حله شد[کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 27] و اندکی پس از استقرار، در سه شنبه هفدهم جمادی الثانی همان سال همراه دوست وارسته اش سید محمد بن محمد آوی به زیارت امیرمؤمنان علی ـ علیه السّلام ـ شتافت. [نجم الثاقب، ص 285 و 286] آنها نیمروز چهارشنبه به نجف گام نهادند و شب پنجشنبه نوزدهم جمادی الثانی زیر باران عنایت علوی قرار گرفتند. [نجم الثاقب، ص 285 و 286] محمد آوی سیمای رؤیایی وصول رضی الدین را در رؤیا مشاهده کرد و بامداد خطاب به همسفرش چنین گفت:

«در رؤیا چنان دیدم که لقمه ای در دست تو ( سید بن طاووس ) است و می گویی این لقمه از دهان مولایم مهدی است. آنگاه قدری از آن را به من دادی.» [نجم الثاقب، ص 285 و 286]

رضی الدین در پگاه پنجشنبه نیز آماج مواج حقایق قرار گرفت. شیدای مجذوب حله شرح آن لحظه های ملکوتی را چنین بیان کرده است:

پگاه پنجشنبه چون همیشه به حریم نورانی مولایم علی ـ علیه السّلام ـ وارد شدم در آن جایگاه رحمت پروردگار، توجه حضرت امیرمؤمنان و انبوه مکاشفات چنان مرا در بر گرفت که نزدیک بود بر زمین فرو افتم. پاها و دیگر اندامم در ارتعاشی هولناک از کنترل بیرون شدند و من در آستانة مرگ و رهایی از خاک قرار گرفتم. در این حالت فرامادی پروردگار به احسان خویش حقایق را بر من نمایاند. در آن لحظه  ها شدت بی خودی ام به اندازه ای بود که چون محمد بن کنیلة جمّال از کنارم گذشته، سلام کرد، توان نگریستن به او و دیگران نداشتم و او را نشناختم. پس از حالش پرسیدم، او را به من شناساندند. [نجم الثاقب، ص 285 و 286]

شاگردان سید بن طاووس (ره)

بسیاری از دانشوران حله و دیگر شهرهای عراق از محضر نورانی پژوهشگر فرزانه روزگار خویش ابوالقاسم رضی الدین علی بن موسی استفاده کرده اند. در میان این جمع پارسا می توان از نامهای زیر به مثابة چهره های برجسته محافل علمی سید یاد کرد.

1. شیخ سدید الدین یوسف علی بن مطهر (پدر علامه حلی)
2. جمال الدین حسن بن یوسف، مشهور به علامه حلی.
3. شیخ جمال الدین یوسف بن حاتم شامی.
4. شیخ تقی الدین حسن بن داوود حلی.
5. شیخ محمد بن احمد بن صالح القسّینی.
6. شیخ ابراهیم بن محمد بن احمد القسینی.
7. شیخ جعفر بن محمد بن احمد القسینی.
8. شیخ علی بن محمد بن احمد القسینی.
9. سید غیاث الدین عبدالکریم بن احمد بن طاووس (فرزند برادرش)
10. سید احمد بن محمد علوی.
11. سید نجم الدین محمد بن الموسوی.
12. شیخ محمد بن بشیر.
13. صفی الدین محمد (فرزند سید).
14. رضی الدین محمد  (فرزند دیگر سید) [مقدمه برنامه سعادت، ص 8]

دانلود آثار: آثار سید بن طاووس - مجموعه آثار سید بن طاووس (ره)

آثار ماندگار سید بن طاووس (ره)

از عارف واصل حله نوشته های فراوان مانده است که به نام برخی از آنها اشاره می کنیم:

الامان من اخطار الاسفار و الزمان، انوار الباهره فی انتصار العترة الطاهره، الاسرار المودعة فی ساعات اللیل و النهار، اسرار الصلوات و انوار الدعوات، البهجة لثمرات المهجه، الدروع الوافیه، فلاح السائل و نجاح المسائل فی عمل الیوم و اللیل، فرج المهموم فی معرفة نهج الحلال و الحرام من علم النجوم، فرحة الناظر و بهجة الخواطر، اغاثة الداعی و اعانة الساعی، الاحتساب علی الالباب، الاقبال بالاعمال الحسنه، جمال الاسبوع فی کمال العمل المشروع، کشفُ المحجه لثمرة المهجه، الله وف علی قتلی الطفوف، المنامات الصادقات، کتابُ المزار، مصباحُ الزائر و جناح المسافر، مهج الدعوات و منهج العنایات، محاسبة النفس، ربیع الالباب، روح الاسرار و روح الاسمار، الطرائف فی مذاهب الوائف، التشریف بتعریف وقت التکلیف، الیقین فی اختصاص مولانا علی بامرة المؤمنین. [کتابخانه سید بن طاووس و ...، ص 50 ـ 111]

وفات سید بن طاووس (ره)

در حدود 640 ق. سید برنامه ای نوین برای زندگی اش پی ریزی کرد؛ او چنان اندیشید که باید از همة مردم کناره گیرد تا باران عنایتهای ویژه بر او فرو بارد. پس استخاره کرد و به همراه خانواده به نجف شتافت و از سال 645 تا 648 در حریم مقدس علی ـ علیه السّلام ـ اقامت گزید. البته رضی الدین درست اندیشیده  بود. او بعدها در این باره نوشت:

در نجف از مردم کناره می گرفتم و جز فرصتی اندک با آنها آمد و شد نمی کردم. بدین سبب مشمول عنایتها قرار گرفتم؛ عنایتهایی در دین، که سراغ ندارم مانند آن را به کسی دیگر از ساکنان آن حریم داده باشند. [کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل 134]

آن بزرگمرد در نجف آرامگاهی برای خویش ساخت[روضات الجنات، ج 4، ص 327] و در روزهای پایانی سال 648 راه کربلا پیش گرفت. او سه سال نیز در حریم امام حسین ـ علیه السّلام ـ زیست. [کتابخانة ابن طاووس و ...، ص 28] آنگاه رهسپار سامرّا شد تا نخستین کسی باشد که با خانواده در این سه شهر زیسته، بدین ترتیب از همسایگان رسمی معصومان آن دیار به شمار آید. [کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل 134] البته علاوه بر این نوعی بریدن و دور شدن تدریجی از بستگان و آشنایان نیز مورد توجه وی بوده است. [کشف المحجة لثمرة المهجة، فصل 134]

هر چند فقیه وارستة حله به سوی سامرّا راه می سپرد ولی به دلیلی ناگفته در بغداد فرود آمد و از سال 652 ق. دیگر بار در خانة قدیمی اش اقامت گزید[کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 29] اما این توقف با اقامت روزگار جوانی تفاوت بسیار داشت. بیشتر وقت سید در خلوت می گذشت و به چیزی جز عبادت، راهنمایی مراجعه کنندگان و دستگیری نیازمندان نمی اندیشید. در سال 655 ق. لشکر مغول به عراق یورش برد و بغداد را محاصره کرد. [مفاخر اسلام، علی دوانی، ج 4، ص 68] رضی الدین که به آسایش مؤمنان می اندیشید آمادگی خود را برای گفتگو با مغولان دربارة صلح اعلام داشت، ولی خلیفه نپذیرفت. [مفاخر اسلام، علی دوانی، ج 4، ص 68] سرانجام 28 محرم فرا رسید. مغولان به شهر ریختند و شامگاهی سراسر وحشت بر بغداد سایه افکند؛ شبی که شرف الدین ابوالفضل محمد، برادر گرانقدر رضی الدین نیز به شهادت رسید. [کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 29] سید پارسای حله خاطرة آن شب را چنین نگاشته است:

«این واقعه در دوشنبه 28 محرم بود و من در خانة خود در المقتدیه بغداد بودم ... آن شب را که شب هراس و وحشت بود تا بامداد بیدار ماندیم. خداوند ما را از آن حادثه ها و رنجها سالم نگاه داشت ... .»[ فیض العلام، ص 172]

هلاکوخان مغول فرمان داد دانشوران شهر در مدرسة المستنصریه حاضر شوند و دربارة این پرسش که «آیا فرمانروای کافر عادل برتر است یا مسلمان ستمگر» حکم دهند. رضی الدین از جای برخاسته، برتر بودن فرمانروای کافر عادل را تأیید کرد. در پی او دیگر فقیهان نیز به تأیید حکم پرداختند.[کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 29 و 30]

فرمانروای مغول در دهم صفر 656 سید را فرا خوانده، امان نامه ای برای او و یارانش صادر کرد.[کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 29 و 30] سید که در پی راهی برای بیرون بردن مؤمنان از پایتخت بود، هزار تن را گرد آورده، با حمایت سربازان هلاکوخان آنان را به حله رساند[فیض العلام، ص 172] و در نخستین فرصت خود به پایتخت بازگشت[کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 30] تا شاید مؤمنی را از دردی برهاند یا بی گناهی را از کیفر رهایی بخشد.

در این روزگار هلاکو از وی خواست مقام نقابت علویان را بپذیرد. رضی الدین که در آغاز این پیشنهاد را رد کرده بود با شنیدن پیامدهای رد درخواست هلاکوخان از زبان خواجه نصیرالدین طوسی، ناگزیر این مقام را پذیرفت و برای بیعت علویان مراسم ویژه ای برگزار کرد. [هدیة الاحباب، شیخ عباس قمی، ص 80] سه سال پس از آن، روزی بیماری بر پیکر سرور فقیهان عراق سایه افکند و سرانجام در بامداد دوشنبه سال 664 روان الهی اش به آسمان پرکشید. [کتابخانه ابن طاووس و ...، ص 33]

منبع: اندیشه قم، زندگانی سید بن طاووس