مصلحت در دعا - تشخیص مصلحت در استجابت دعا

تشخیص مصلحت در دعا :

در آیات قرآن و احادیث آمده که خواسته ی خود را از خدا بخواهید تا آن را برآورده کند. از طرفی گفته میشود هیچ وقت چیزی را به زور از خدا نخواهید شاید به صلاحتان نباشد. از کجا بدانیم که چیزی که برایش دعا می کنیم به صلاح ما هست یا نه؟ [ مصلحت در دعا ]

خلاصه بحث دعا و تشخیص مصلحت در دعا :

به استناد آیات و روایات، دعا از امور عبادی است و از احکام، شرایط، آداب خاصی برخوردار است. از جمله ی احکام دعا این است که انسان از خدا چیزی را بخواهد که، حرام نباشد و یا به ضرر دیگران نباشد و یا ...

هم چنین دعایی که در روایات و آیات، سفارش فراوان به آن شده، دعا و درخواست در باره ی حاجات و حوایج معنوی است. مانند درخواست توفیق برای اطاعت اوامر الاهی و ترک محرمات، و دعا برای جامعه ی اسلامی و مؤمنان و ... .

بنابراین؛ اگر چه آموزه های دینی به ما می گوید در امور کوچک و بزرگ دعا کنیم و در دعا اصرار و پی گیری داشته باشیم، ولی برای تشخیص صلاح و مصلحت در دعا باید، به این نکته توجه کرد که دعا نیز امری قانون مند است، لذا نباید با قوانین تشریعی و تکوینی پروردگار در تعارض باشد. علاوه؛ در حصول نتیجه هم نباید شتاب کرد، و باید استجابت را از جهت زمان به خدا واگذار نمود، تا آنچه مصلحت است عمل نماید.

دعا و استجابت آن ( مصلحت در دعا ) :

همان گونه که مستحضرید، دعا یکی از کارهای عبادی است که در لسان آیات و روایات فراوان به آن سفارش شده است. چنان که خداوند در قرآن کریم می فرماید: «بخوانید مرا تا اجابت کنم شما را .....»[1]

در آیه فوق علاوه بر این که دعا از جنبه ی مقدمی و برای رسیدن به مقصود و حاجت، مورد توجه قرار گرفته است (ادعونی استجب لکم)، از جنبه ی ذی المقدمی نیز لحاظ شده است (ان الذین یستکبرون عن عبادتی ...).

یعنی؛ دعا هم طلب است و هم مطلوب (چه مستجاب شود و چه نشود، مطلوب است)، هم وسیله است و هم غایت ، هم مقدمه است و هم نتیجه و هدف. و سرّ اصرار و تاکید روایات هم در همین نکته نهفته است.[2]

از امام باقر (علیه السلام) سؤال شد کدام عبادت بهتر است؟ فرمودند: چیزی نزد خدای عز وجل بهتر از این نیست که از او درخواست شود و از آنچه نزد اوست خواسته شود و کسی نزد خدای عز و جل مبغوض تر نیست از آن کس که از عبادت او تکبر ورزد (سرپیچی کند) و آنچه نزد اوست درخواست نکند.[3]

همچنین در روایات آمده که: هیچ حاجت کوچکی را بجهت کوچک بودنش رها نکنید؛ زیرا آن کس که حاجات کوچک به دست اوست همان کسی است که حاجات بزرگ در اختیار اوست.[4]

امام صادق (علیه السلام) می فرمودند: خداوند دوست ندارد که مردم در انجام حاجات به همدیگر اصرار کنند، ولی برای خود آن را دوست دارد.[5]

حال که دعا از عبادات است، قطعاً دارای مصلحت و به صلاح دعا کننده است، اما باید به این نکته توجه داشت که دعا نیز مانند دیگر عبادات دارای احکام، آداب و شرایط است. اگر دعایی دارای شرایط و آداب بود، یقیناً اجابت را به دنبال دارد و اگر به اجابت مقرون نبود، بدیهی است که موانع استجابت دعا، نظیر عدم خلوص نیت، نفاق، غذای حرام، ترک صدقه و انفاق در راه خدا و ... .[6] مانع از استجابت آن شده است.

شرایط و موانع استجابت دعا :

به عبارت دیگر؛ دعا و در خواست از درگاه خداوند، هر چند سبب میشود که انسان به بعضی از خواسته های خود نایل شود؛ اما به معنای آن نیست که هر خواسته ای با دعا و توسّل بر آورده گردد، بلکه دعا نیز امری قانون مند است و شرایط و موانعی دارد؛ از جمله:

1. باید با کمال اعتقاد و اخلاص در نیت صورت بگیرد؛ چرا که عطایای الاهی به اندازه ی نیّت خالصانه، سرازیر میشود. حضرت علی(علیه السلام) می فرمایند: «بخشش الاهی به اندازه ی [اخلاص در] نیّت است».[7]

2. خواسته و حاجت انسان باید معقول و مشروع باشد. یعنی؛ از جهت تشریعی، دعا کننده نباید چیزی را از خداوند طلب کند که در آن انجام حرام یا ترک واجبی باشد. مثل دعا برای دوری و ترک ارحام در حالی که صله ی رحم واجب است و ... .

3. دعا باید در کنار به کارگیری اسباب و عوامل طبیعی باشد. یعنی؛ دعا کننده باید به قوانین تکوینی خداوند توجه داشته باشد. زیرا از جهت تکوینی و طبیعی گاه استجابت دعای کسی غیر ممکن یا خارج از سنن الاهی است، و یا باید برای استجابت، مقدماتی را طی کند و مقدمات مادی و فرا مادی استجابت دعایش را فراهم نماید. مثلاً مردی که در خانه ی خود نشسته و می گوید: خدایا به من روزی بده از جانب خدا خطاب میشود: آیا به تو دستور ندادم که به جست و جوی روزی بروی؟

4. از شرایط بسیار مهم و مؤثر در استجابت دعا و توسل، ایمان و عمل صالح است. طبیعی است، کسی که پیمان خویش را در برابر خداوند شکسته است، نباید انتظار داشته باشد هر خواسته ای را به سرعت اجابت یافته ببیند.

5. گاهی زمان مناسب برای تحقق مطلوب و خواسته شخص فرا نرسیده است. در چنین حالتی با طول کشیدن زمان اجابت، در شخص حالت انابه و تضرع به درگاه الاهی ایجاد میشود و رابطه ی معنویش با خدا طول میکشد و در نتیجه ارتباط او با خدا محکم تر میشود.

در حقیقت، خود توفیق بر دعا و توسل، اوج عبودیت و بندگی و نشانه ی لطف و عنایت حضرت حق به انسان است و الطاف و رحمت های بزرگتری را به دنبال دارد.

6. گاهی بر آورده شدن حاجت شخص، به مصلحت و نفع وی نیست و صلاح او در عدم استجابت آن است: عَسَىٰ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ ۖ وَعَسَىٰ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ؛ «بسا چیزی را خوش نمی دارید و حال آن که برای شما خوب است و بسا چیزی را دوست می دارید و حال آن که برای شما بد است، خدا میداند و شما نمیدانید».[8]

در چنین حالتی به ظاهر حاجت شخص بر آورده نمیشود، اما این به نفع و صلاح او است و در واقع دعای او – که درخواست خیر و مصلحت خود است – به گونه ای پنهان و ناآشکار برآورده میشود.

در هر صورت خداوند، به جهت دعا و توسل انسان، اجر عظیمی به او عطا میکند و وی از نعمت ارتباط و تقرب به خدا بهره مند میشود.

پس هیچ گاه باب رحمت الاهی به سوی کسی بسته نیست. چه حاجتش بر آورده شود و چه بنابر مصلحت شخص، در ظاهر برآورده نشود؛ چرا که این گونه دعاها در واقع اجابت پنهانی دارد [9]. از طرفی خود دعا و توسل انسان، لبیک و اجابت الاهی است.[10]

( مصلحت در دعا ) نتیجه اینکه:

1. اگرچه در آداب دعا سفارش شده که بر خواسته ی خود اصرار کنید، ولی در حصول نتیجه نباید شتاب و عجله کرد، باید زمان وقوع استجابت را به خدای حکیم واگذار کرد و به فعل او راضی بود. شاید استجابت سریع دعا، به صلاح دعا کننده نباشد و یا بطور کلی، آنچه خواسته شده به صلاح دعا کننده نبوده که در این صورت یا جای گزین خواهد شد و یا در قیامت به نحو بالاتری به بنده خواهد رسید. ولی با وجود شرایط دعا، استجابت قطعی است.[11]

2. آنچه از ما خواسته شده، دعا کردن است و طبیعی است که انسان به صلاح خود دعا میکند اما نباید این دعا با شرایط و آداب گفته شده منافات داشته باشد که بدیهی است از این منظر؛ دعایی که فاقد شرایط است مثلا مخالف قوانین تکوین و تشریع است فاقد مصلحت نیز می باشد ولی ممکن است دعایی از دیدگاه ما دارای مصلحت باشد و مخالفتی با عقل و شرع نداشته باشد اما استجابت آن به صلاح ما نباشد پس تشخیص نهایی این که استجابت آن به صلاح ما است یا نه، بر عهده ی خداست نه بنده، زیرا احاطه ی دقیق به همه ی مصالح، فرع بر علم بی پایان است که در اختیار بندگان نیست.

3. از آنچه بیان گشت روشن خواهد شد که متن موجود در سؤال هیچ وقت چیزی را به زور از خدا نخواهید شاید به صلاحتان نباشد"، نیازمند به اصلاح و توضیح است زیرا اگر شما با رعایت آداب و شرایط دعا کردید و به نظر خودتان منافاتی با قوانین تکوین و تشریع نداشت و به صلاح دنیا و آخرتتان بود، باید اصرار نمایید و به صرف این که شاید به صلاح من نباشد، نباید از اصرار دست بردارید اما اگر با این حال مستجاب نشد باید گفت که حتما مصلحتی غیر از آنچه من فکر میکردم در کار بوده است و باید ادب را رعایت کرد، بهر حال ما وظیفه داریم که بر اساس عقل و فهم خود، حکم کنیم و خدا بر اساس دانایی خود، یعنی؛ اگر ما تشخیص دادیم که به صلاحمان است اصرار می کنیم، و همین اصرار خود به صلاح ماست و موجب میشود ارتباط ما با خدا قوی تر شود یعنی از جنبه ی مقدمی ممکن است به صلاح ما نباشد اما از جنبه ی ذی المقدمی در هر حال به صلاح ماست.

پی نوشت ها: