مراتب اندیشه آزادی در تکامل بیداری اسلامی و هویت ملی ایران

چکیده
اندیشه آزادی در دومین  و چهارمین موج از بیداری اسلامی به مراتب و درجات خاص تأثیرگذار بوده است. این تأثیر در نهضت مشروطیت به صورت نظام مند کردن مشروطیت در کنار "جنبش عدالت خانه" صورت پذیرفته است؛ هر چند در اثر نفوذ فلسفه های سیاسی غربی، اندیشه آزادی از عدالت و متون اسلامی جدا شده و در بستر دیگری افتاد، در سیر تکاملی اندیشه آزادی، انقلاب اسلامی قرار دارد که اندیشه آزادی این بار در کنار نظریه "ولایت فقیه"، "مردم سالاری دینی" را رقم زده و متکامل تر از مشروطیت، نوعی "نظام مدنی دینی" درست نمود. این سیر تاریخی بخصوص از قرن گذشته تاکنون و از امروز تا افق تمدن جدید اسلامی، خط سیر تکاملی و متعالی را در حرکت بیداری اسلامی نشان می دهد. مقالة حاضر این خط سیر تکاملی را در قالب "اندیشه تعالی" و آسیب شناسی آن را در ذیل تفکر و تمدن غرب در قالب "اندیشه ترقی" به بحث می گذارد.
        
کلمات کلیدی: بیداری اسلامی، تمدن اسلامی، اندیشه آزادی، تحول از سلب به ایجاب، نظام مدنی شیعی، تکامل، قانون اساسی مشروطیت ، انقلاب اسلامی ایران، آزادی خواهان مقدس

1. مقدمه
سال 907 ﻫ . ق قزلباشان صفوی با مرکزیت تبریز، ایران منسجم و با عظمتی را تحت لوای مذهب شیعه تأسیس نمودند؛ این هویت جدید در "نظام مدنی شیعی"، ایران را در منطقه و جهان و حتی در تاریخ بعدی برای دهه های متمادی در موقعیت ویژه و در مواقعی "برتر" قرار داد. با سقوط صفویان در سال 1135 ﻫ . ق و ضعف دولت های بعدی و همچنین ورود استعمار غرب در دوران قاجار، ایران نتوانست آن نظام مدنی دینی را حفظ و حراست نماید. تجدید حیات این نظام در سال 1357 هجری شمسی با انقلاب اسلامی و تأسیس نظام جمهوری اسلامی، باشکوه و تکامل و روند جدیدی عینیت و ظهور یافت. اما در فاصلة این سه قرن که مابین این دو "نظام مدنی شیعی" وقفه ایجاد شد، حرکت ها و تحولات گسترده ای در قالب "نهضت بیداری اسلامی" که در واقع حرکت های انقلابی ماقبل نظام سیاسی است، به وقوع پیوست؛ به عبارت دیگر قیام تحریم تنباکو، نهضت مشروطه، نهضت نفت، نهضت پانزده خرداد بخشی از هویت ملی و دینی ایرانیان را از تاراج استعمارگران محفوظ نموده و هر یک زمینه ساز بخشی از نظام مدنی و دینی گشتند. اما در این بین چه در قیاس با کل حرکت های سیاسی جهان اسلام و چه در نسبت با کل تحولات تاریخ ایران، "نهضت مشروطیت" توانست نوعی نظام سیاسی و قانون اساسی ایجاد نماید و اولین حرکت نظام مند سیاسی را در قرن گذشته در بین کشورهای اسلامی بنیانگذاری کند.
این توالی تاریخی یعنی در ابتدا تأسیس صفویه و سه قرن بعد از آن تأسیس نظام مشروطه، مؤید این نکته می باشد که آزادی خواهان ایران در عهد مشروطه نیازی نمی دیدند که آزادی و استقلال را توأمان مطرح نمایند؛ چرا که ایران به خلاف کشورهای حاشیه ای حوزة  عثمانی از استقلال و انسجام قابل توجهی برخوردار بود و بحث "آزادی" به دنبال "استقلال" مطرح گردید، در حالیکه در حوزه نفوذ عثمانی بحث آزادی به مثابة آزاد شدن از سلطه عثمانی و استقلال کشورهای عربی محسوب می گشت. در هر حال به نظر می رسد اینکه ایران در دو مقطع مشروطه و انقلاب اسلامی توانسته است خود را از سطح "نهضت" و "انقلاب" به سطح "تأسیس نظام سیاسی" و ایجاد قانون اساسی ارتقاء دهد و در حقیقت حرکت "سلبی" را به حرکت "ایجابی" مبدل سازد، معلول عوامل ویژه ای است. بدون شک یکی از این عوامل "اندیشه آزادی" است که در نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی در مرحله "سلبی" (مبارزه با استعمار و استبداد) و همچنین در "مرحله ایجابی" (تنظیم قانون اساسی و نظام سیاسی) نقش مهمی ایفاء نموده و منزلت خاصی را دارا می باشد. هر چند اندیشه آزادی در مشروطه با فقدان "جنبش نرم افزاری" و "نظریه منسجم دینی" (مثل ولایت فقیه) و گذار نکردن از لایه های عمیق تر تمدن غربی، در نهایت به نوعی آسیب  و آفت دچار شده و در نهایت با تأسیس سلسله پهلوی بخشی از میراث خود را تاراج شده دید، اما در انقلاب اسلامی همین اندیشه آزادی، بعد از قوام بخشیدن در مرحله نهضت، در تدوین قانون اساسی و همچنین در افق تمدن اسلامی توانست در کنار سایر مفاهیم از سیطره و تفوق تمدن مغرب زمین عبورکرده و خود را در افق تمدن اسلامی بازیابی نماید و حرکت بیداری  اسلامی را رشد و تعالی بخشد.
نکته مهم دیگر این است، همانگونه که به نقش آزادی در تکامل بیداری اسلامی اشاره شد، باید توجه داشته باشیم این تأثیر و تأثر متقابل بوده و نهضت بیداری اسلامی و نظام مدنی دینی و تمدن اسلامی نیز در ارتقای فهم و بروز "ظرفیت-های آزادی" در هریک از این مقاطع نیز موثر بوده و با هر یک از این سطوح (نهضت، نظام، تمدن) آزادی در مفهوم درستش به "فعلیت" بیشتری رسیده و ظرفیت های بیشتری از خود بروز می دهد. اما اگر بخواهیم نقش اندیشه آزادی را در مبحث"تکامل" نظری و عملی در جامعه و سیر تحولات تاریخی ایران پیگیری نمائیم، باید بگوئیم. در این صورت مسئله و جواب، حوزه تمدنی و فلسفه سیاسی اسلام در مقابل حوزة تمدنی و فلسفه سیاسی غرب است که ما آن را "تکامل بیداری اسلامی" از نهضت تا تمدن می بینیم و به تبین آن می پردازیم. این"صورت مسئله" هرچند "تاریخی" است ولکن "جواب ها" درحوزة "اندیشه سیاسی" خواهد بود. این  صورت مسئله و جواب، شالودة نوعی "نظریه پردازی"در این  حوزه را می تواند در پی داشته باشد.
لازم است در این قسمت از نقش "آزادی خواهان مقدس" سخن به میان بیاوریم. این جریان با تأسیس نظام مشروطه توانست گام اول این تکامل را برداشته و بعد از آن با "نقد" حاکمیت مشروطه و انحراف آن تا عصر پهلوی، به طور کلی حرکت بیداری اسلامی را از حاکمیت مشروطه جدا نموده و تمنای نظام سیاسی و مدنی دینی را نه در "مشروطة حاکم" بلکه در افقی بالاتر جستجو نمایند. این تمنای آزادی خواهان مقدس از عصر مشروطیت به پیش زمینه های تاریخی و فکری و ذهنی امام خمینی (ره) رسیده و آن را در مقولة "تأسیس" یک نظام سیاسی دینی تمام عیار درظلّ "تمدن نوین اسلامی" جلوه گر نمود؛ جلوه ای که با نقد جدی و شالود ه شکنی در "نظام لیبرالیزم" و "تمدن تک ساحتی" غرب دنبال گردید. این شالوده شکنی و افق گشایی جدید در تأسیس نظام مدنی دینی و تمدن اسلامی همان آزادی و رسیدن به "فضاها و امکانات جدید" است و این تأثیر و تأثر اندیشه آزادی با بیداری اسلامی در عمیق ترین لایه های آن مطلب مهمی است که این مقاله به آن توجه نموده است.
2. سؤال و فرضیه تحقیق
اگر بخواهیم سؤال اصلی و سؤالات فرعی را با توجه به تمهیدات گفته شده بیان نمائیم، می توانیم بگوئیم که مهم ترین سوالات این تحقیق این است که اندیشه آزادی چه نقشی در مراحل مختلف نهضت بیداری اسلامی بخصوص در تحولات ایران از مشروطیت تا انقلاب اسلامی داشته است؟ این نقش چگونه و در چه شرایطی بوده و سیر تاریخی و فلسفه سیاسی آن چگونه است؟ آیا آسیب شناسی خاصی را هم دارد یا نه؟ اما در جواب این سؤال اساسی و چند سؤال دیگر که قسمت عمدة تاریخ معاصر را هم پوشش می دهد شاید بتوان فرضیه زیر را بیان نمود و گفت اندیشة آزادی بخاطر آنکه در "موج دوم" و "موج چهارم" بیداری اسلامی توانسته است حرکت سلبی (نهضت ضداستبدادی و ضداستعماری) را به مرحلة نظام سازی و نظام مدنی) وارد کند و از این منظر نوعی "تکامل و تعالی" در بطن این اندیشه بیداری اسلامی دیده می-شود. هر چند در موج دوم فقط نظام مدنی را شاهدیم، ولی در انقلاب اسلامی این نظام به نوعی "نظام مدنی دینی" می-باشد. در حقیقت اندیشه آزادی دو حلقه نظام صفویه و نظام مشروطه را با نوعی تکامل دینی به انقلاب اسلامی و جمهوری اسلامی وصل می نماید، البته باید گفت این حلقة وصل تمام ماجرا نبوده و بخشی از آن محسوب می شود.
این  مقاله با این نگرش، اندیشه آزادی را در دو مقوله"اندیشه ترقی"(مربوط به حوزة  سکولاریسم و روشنفکری دینی) و "اندیشه تعالی" (مربوط به نهضت بیداری اسلامی) مورد بازکاوی قرار می دهد و در نهایت "آزادی" و نقش آن را در سه مرحله "نهضت"، "نظام" و "تمدن" و گذار از یکی به دیگری بررسی می نماید.  ذکر این نکته لازم است که اندیشه ترقی در ایران به معنای برداشت سطحی و مبتذل از غرب است و حتی کمتر به لایه های عمیق تر فلسفه و تفکر غرب پرداخته است لذا تقابل اندیشه ترقی با اندیشه تعالی، تقابل "سطح" با "عمق" است. این تمهیدات درصورتی که با احتیاط علمی  و دقت پژوهشی انجام پذیرد امید است که دورنمای "نظریه" منسجمی که بیشتر شالودة آن تاریخ و فلسفه سیاسی است، نشان داده شود. انشاءالله. برای ورود به بحث تأثیر اندیشه آزادی در تکامل بیداری  اسلامی لازم است سه مفهوم و مفروض خود را در ابتدا در قالب سه تمهید علمی و یا سه ستون برای پایه مباحث بعدی بیان و معرفی اجمالی نموده، تا بهتر بتوانیم به منزلت اندیشه آزادی در تحولات بیداری اسلامی واقف گردیم:
3. سه تمهید درباره تاریخ فکری و تحولات ایران
تمهید اول: صفویه، اولین نظام مدنی شیعی در ایران: در سال 907 ﻫ .ق شاه اسماعیل دولت صفوی را پایه گذاری نمود. دولتی که تشکیلش استقلال سیاسی ایران را در پی داشت. او مذهب تشیع را به عنوان مذهب رسمی کشور اعلام کرد.  ایران از پانصد سال پیش در دوره صفویه با یک الگوی مذهبی به یک "هویت ملی جدید" رسید و توانست از جامعه شیعی و اسلامی دفاع کند (نجفی و حقانی،1391، ص16 و 19 ). این الگو در همان دوره صفویه بعد از نزدیک به دو قرن و نیم آرام آرام رو به زوال رفت و بعد سلسله های افشاریه و زندیه روی کار آمدند. سلسله های بعدی یعنی قاجارها و پهلوی نتوانستند از "هویت جدید ملی" آنچنانکه شایسته است دفاع کنند و این کار یعنی حراست از هویت جامعه در غیاب یک نظام مدنی دینی را نهضت های اسلامی یا همان بیداری اسلامی بر عهده گرفتند. بنابراین دو طرف هویت ملی ایران در پانصد سالی که استقلال جدید پیدا نمود. با مکتب تشیع دو نظام سیاسی قابل مشاهده است، یک نظام ناقص و یک نظام کامل تر. در حد فاصل این دو، نظام های سیاسی دیگر نتوانستند از هویت ملی ایران دفاع کنند، لذا حفظ هویت ملی و دینی بر دوش نهضت هایی چون تنباکو و مشروطه نهضت نفت و نهضت 15 خرداد و ... بود. با این وصف هنگامی که نظامی دینی حاکمیت را در دست بگیرد و بتواند از هویت واقعی دفاع کند، نیازی به نهضت سیاسی ماقبل نظام مدنی نیست، بلکه نظام اسلامی در مرحله ای بالاتر به رشد هویت ملی کمک می نماید.
تمهید دوم: چهار موج بیداری اسلامی: وقتی از بیداری اسلامی سخن به میان می آید در حقیقت باید این نهضت و نام را برای حرکت هایی بدانیم که از هویت و استقلال کشورها و ممالکت اسلامی در مقابل اجانب حفاظت و نگهداری می نموده است. بیداری اسلامی از واکنش مصریان در مقابل حمله ناپلئون شروع و آرام آرام به سایر مناطق اسلامی رسید؛ اما برای ما ایرانیان این مسئله برای اولین بار در مقابله با روس ها در جنگ اول و دوم ایران و روس اتفاق افتاد. شکست در جنگ های ایران و روس نقطه عطف این دوران می باشد. هوشیاری علماء و اعلام جهاد آنان و شتافتن مردم به میدان های نبرد از ویژگی های این دوران است. این دوران زمینه ساز آگاهی هایی در ایران می شود که از جمله توجه کسانی چون عباس میرزا به علوم و فنون غربی است و همچنین احساس تحقیر و سرخوردگی عمومی در بین مردم ایران که در اثر انعقاد قراردادهای ذلت بار گلستان و ترکمانچای پیش آمد. دومین موج شامل نهضت های تنباکو و مشروطه بوده که در اینجا احساس هویت، عمیق تر و تفصیلی تر می شود و در مشروطه، این حرکت به سمت نظام سازی سوق داده می شود. رویکرد نسبت به غرب در این دوران دوگانه است از یک طرف استعمار، دشمن و نماینده ظلم و تجاوز است و از طرف دیگر پیشرفت های تکنیکی غرب مورد ستایش برخی تحصیلکرده ها قرار می گیرد؛ در هر حال موج دوم از موج اول متکامل تر و وسیع تر است. سومین موج در دوره پهلوی شکل می گیرد؛ در این دوره تلاش نهضت ها در پی حفظ هویت ملی در برابر سیاست های استبداد مدرن پهلوی است. در این دوره حکومت علاوه بر مستبد بودن نماینده غرب و تهاجم فرهنگی غرب به ایران نیز محسوب می شود.  این سومین حرکت سلبی و برای حفظ هویت ایران از تهاجم فکری عصر پهلوی است، ولی این واکنش در مواقعی به لایه های عمیق تر استعمار غرب نیز واکنش نشان می دهد، هر چند که این واکنش منجر به نظام سیاسی مطلوبی نمی گردد.
چهارمین موج وقتی روی می دهد که مشروطیت کاملاً از توان افتاده و کسی نمی تواند جلوی هجوم مدرنیته به فرهنگ اسلامی را بگیرد. ایده های قبلی نتوانستند از سلطنت عبور کنند در اینجا نظریه اسلامی "ولایت فقیه" در قالب جمهوری توانست با انقلاب اسلامی، سلطنت را کنار بزند؛ نظامی که این بار شکل می گیرد جمهوریت را در کنار اصول و احکام اسلامی دارد. آن چه در این نظام دینی تجلی یافته و ابتدا در مرحله "اجمال" بود آرام آرام به مرحلة " تفصیل" پیش می رود و از این رو موج چهارم ادامه داشته و حرکت خود از مرحله اجمال تا مرحله تفصیل و در قالب تمدن اسلامی نشان می دهد. به نظر می رسد این نموداری است از حرکت بیداری اسلامی در دو قرن گذشته تاکنون، از این چهار حرکت، دو حرکت سلبی (اول و سوم) و دو حرکت سلبی و ایجابی توأمان می باشند (مشروطه و انقلاب اسلامی). این منحنی حرکت بیداری اسلامی در دو قرن گذشته می تواند به شفافیت تاریخی در تأثیر اندیشه آزادی کمک نماید.
تمهید سوم: اندیشه تعالی و اندیشه ترقی: آنچه که در تاریخ فکری و سیاسی ایران برای اصلاحات در دو سدة گذشته اتفاق افتاده است می تواند دو خط متمایز را نشان دهد این دو تفکر و جریان هر یک مدعای این را داشته اند که نسبت به حل مشکلات کشور و دوای بیداری و اصلاحات می توانند راه حل ارائه دهند. هر چند این دو جریان و تفکر در مواردی در نقطه ای به هم  می رسند و در مواقعی نیز از هم دور می شوند در این نوشته  نوشتار یکی را «اندیشه ترقی» و دیگری را «اندیشه تعالی» نام می نهیم. صورت مسئله و جواب مسئله، توجه به واقعیات و آرمان ها و شاخص ها در هر یک تفاوت های عمده ای را نشان می دهند. به نظر می رسد جریان اندیشه ترقی که خود را مخالف استبداد نشان می داد در مشروطیت و در عصر پهلوی آرام آرام جریان استعمار غرب را لااقل در ابعاد مختلف آن نادیده گرفت و به صورت یک"ایدئولوژی  شبه  مدرن" به  تحلیل و تفسیر تاریخ  سیاسی  معاصر و روند تحولات حال و  آینده پرداخت. اما اندیشه تعالی که به زعم اندیشه ترقی باید در گروه استبداد و ارتجاع قرار گیرد، اینطور نبوده و در مشروطه و در نهضت بیداری اسلامی اثبات کرد که همانقدر که از اندیشه غرب گرایی (اندیشه ترقی) فاصله دارد از جریان ارتجاع و استبداد نیز فاصله داشته و جریانی متمایز است. این اندیشه به متون دینی و بومی نظر کرده و حساسیت خود را بر استبداد و بر استعمار توأمان متمرکز می کند. انقلاب اسلامی و نظام سیاسی برآمده از آن، نمایانگر تام این جریان در عصر حاضر است. بعد از ذکر این سه مقدمه یعنی تبیین اجمالی چهار موج بیداری اسلامی، نقش نهضت های اسلامی در پاسداری از هویت ملی در غیاب دو نظام مدنی شیعی به فاصله سه قرن از صفویه تا انقلاب اسلامی و همچنین دو موج اصلاحات یکی غربی در قالب اندیشه ترقی و دیگری اصلاحات اسلامی و بومی در قالب اندیشه تعالی می توانیم به بررسی اندیشه آزادی و جهشی که این اندیشه در عصر مشروطیت داشته توجه نمائیم.
4. اندیشه آزادی قبل از نهضت مشروطیت
در اولین موج بیداری اسلامی که در ایران با جنگ های ایران و روس آغاز گردید و تا قبل از  قیام تحریم تنباکو ادامه می-یابد، برخورد ایرانی ها با غرب بیشتر یک برخورد سلبی است زیرا مواجهه غرب با کشورهای اسلامی غالباً نظامی بوده و اروپایی ها با جنگ افزارهای نظامی خود به سرزمین های اسلامی تجاوز می نمودند. با توجه به این که عمده مباحث آن دوران جنگ های نظامی بوده و با رویکرد سلبی مسلمانان در نهضت بیداری اسلامی روبه رو بوده است، مفاهیمی چون آزادی در این میان جایگاه سازنده و اثباتی ندارد، بلکه صرفاً این وقایع سبب می شود تا ایرانیان به این فکر کنند که چرا مغلوب می شوند و آهسته آهسته متوجه عیوب ساختارهای قبلی خود بشوند. این صورت مسئله زمینه ساز وقایع تاریخی مهمی تا قبل از نهضت مشروطیت می شود. قتل گریبایدوف ، سفیر روس متجاوز، به دست مردم و قیام تحریم تنباکو  در سال 1309 ﻫ . ق از نمونه های مهم این دوره است. (نجفی و حقانی،1388، ص104)
در این زمان که ایران از استقلال قابل توجهی برخوردار است ولی در اثر ضربة معاهده های ننگین گلستان و ترکمانچای، ضربه روحی و جغرافیایی و اقتصادی سنگینی را متحمل می گردد در این  وضعیت که استعمار خارجی خود علت مشکلات فزاینده کشور است، جریانی در حال شکل گیری است که متشکل از دیپلمات ها و تحصیلکرده های اروپا رفته است، این گروه ابتدا آرام و طبیعی ولی کم کم بصورت غیرعادی و حتی در مواقعی با حمایت سفارتخانه های خارجی به طرح اندیشه-ها و تأسیس نهادهایی همت می گمارند که بیش از آنکه ایرانی و بومی باشد، رنگ خارجی و غیر بومی به  خود می گیرد. بحث از کم  و کیف این مسئله در اینجا ضرورتی ندارد اما در بین نوشته ها و گفته های این جریان و تفکر می توان از مبحث جدیدی به نام "آزادی" سراغ گرفت. آزادی که بیشتر در قالب حسرت تجدد و مدرنیزاسیون از اروپای متمدن شکل گرفته است. این آزادی، "ایدئولوژیک شده" بعدها به صورت علنی تر در رساله ها و نوشته های روشنفکران و مجامع سری عصر مشروطیت و بعد از آن به مطبوعات و جراید و کتب راه پیدا می کند. اما این ماجرا، "آزادی" در قالب اندیشه ترقی است. در حالیکه "آزادی" در قالب اندیشه تعالی، هر چند با استبداد قاجاریه مخالف است اما حرکت خزنده استعمار خارجی و تضعیف هویت و غرور ملی بعد از ترکمانچای را هم مهم می داند. در این مقطع آزادی از استعمار خارجی،  قراردادهای ضدملی، استبداد داخلی و تضعیف روحیه ملی در قالب نهضت های اسلامی که اوج آن ابتدا قیام تحریم تنباکو و بعد از آن نهضت مشروطیت، است قابل بررسی می باشد.
قبل از آنکه به بحث آزادی در بُعد اجتماعی و سیاسی آن توجه شود و جهشی را که از این نظر در اندیشه مشروطیت رخ داده است بیان شود، لازم است به سابقه این بحث و ارتباط بُعد اجتماعی و سیاسی آن با بُعد فلسفی مسئله توجه گردد. در این مورد یکی از محققین علوم سیاسی می نویسد: ظاهراً مسلمین در گذشته آزادی به مفهوم اجتماعی و سیاسی اش را اغلب در جنبة منفی آن می شناختند. این خصوصیت تا اندازه ای معلول روش فرهنگ نویسان بوده است که بیشتر در تعریف واژة حُر عربی آن را در برابر عبد می آوردند. یعنی همین قدر می گفتند که آزاد کسی است که بنده نباشد. واژة پارسی آزاد نیز به معنای باستانی آن، به القاء مفهوم مثبت این اصطلاح یاری نمی کرد . زیرا بدان گونه که از ریشة این واژه به معنای زادن بر می آید در ایران آن زمان یعنی پیش از ظهور اسلام و اعلان اصول برابرخواهانة آن، آزادی حتی از لحاظ نظری فقط موهبت کسانی به شمار می آمد که از تباری بلند زاده شوند تا بتوانند به یکی از گروه های ممتاز اجتماعی تعلق یابند. علت دیگر رواج مفهوم آزادی در میان مسلمانان آن بوده است که متفکران ما از همان آغاز اسلام میان آزادی به معنای اجتماعی و سیاسی آن و آزادی به معنای فلسفی-اش فرق می گذاشتند و اوّلی را به لفظ "حریت" و دومی را به لفظ "اختیار" می خواندند. معنای اختیار در کاوش های فلسفی راجع به آزادی ارادة  انسان بررسی شده و اگرچه لفظ اراده نیز گاهی به جای آن می آمد ولی اختیار، عموماً به معنای ارادة ناشی از اندیشه و تأمل به کار می رفت و در نتیجه بسیار ارجمندتر از اراده بود.(عنایت، 1351، ص 59)
5. ارتقای اندیشه آزادی در عصر مشروطیت
در موج دوم بیداری اسلامی، نهضت مشروطه رخ داد و نهضت عدالتخانه و تشکیل مجلس شورای ملی شکل گرفت. بنابراین در این موج شاهد آن هستیم که بیداری اسلامی تنها جنبه سلبی ندارد بلکه جنبه ایجابی پیدا می کند. مهم ترین جنبه سلبی آن در برابر اقدامات حکومت بود که در این راه روحانیون و منورالفکران با یکدیگر همراهی داشتند و علیه ظلم قاجارها متحد شدند و در مراحل اولیه نهضت مشروطیت به موفقیت های چشمگیری دست یافتند؛ اما پس از این موفقیت-های اولیه، اختلافات اساسی خود را نشان داد. اختلاف بر سر نظام سازی و قانونگذاری بود. علماء و روحانیون همراه با مشروطه در مبارزات نخستین، اکنون نظرات متفاوتی با منورالفکرها در امر چگونگی اداره حکومت و نوع نگاه به قوانین داشتند (نجفی  و حقانی،1388،ص 271الی282 ). این همان تفاوتی است که نمایانگر دو خط متفاوت در تاریخ ایران یعنی اندیشه ترقی و اندیشه تعالی است.
6. آزادی خواهان مقدس
در این مسئله که بحث آزادی در ارتقاء  اندیشه سیاسی دورة مشروطیت نقش مهمی داشته است شکی نیست؛ اما اینکه این مسئله به چه صورت توانسته است واکنش سلبی نهضت بیداری اسلامی را به "نظام سازی" که در حقیقت نوعی حرکت اثباتی و ایجابی است تبدیل نماید، از مسائل عمیق فلسفه سیاسی درایران است. هر چند بعدها بین آزادی خواهان در ماهیت این نظام سازی اختلاف افتاد و دو گروه اسلامی و غربگرا، ماهیت و جهت این نظام جدید را با قرائت خود تفسیر نمودند، اما در اینکه همه بر ضرورت تغییر از وضع موجود یعنی استبداد به سمت یک نظام جدید اتفاق نظر داشتند شکی نیست. به نظر می رسد جنبش مشروطه خواهی از نظر بُعد تاریخی با یک تمهید اولیه صورت گرفته باشد و آن حرکت "نهضت عدالت خواهی" باشد. در حقیقت برای مردم و نخبگان سیاسی و دینی در قرن گذشته در درجه اول مسئلة " ظلم" و نبودن مرکزی برای احقاق حق که به آن عدالت خانه می گفتند مهم بود. لذا مفهوم "ظلم" و "عدل" در تقابل با هم مطرح گردید. همچنین در راستای گرفتن مرکزی برای احقاق حق و عدالت خواهی بحث جدیدی مطرح گردید و آن بحث این بود که حل این مسئله ممکن نیست مگر آنکه نظام سیاسی و قدرت حاکم نیز اصلاح گردد و پارلمان و مجلس نیز، ضمانت اجرایی و محل وضع قوانین عادلانه باشد. در این قسمت نیز بین آزادی خواهان دربارة تأسیس مجلس و نهاد مقننه کم و بیش وحدت نظر وجود داشت، اما این مجلس و تأسیس آن نیاز به قانون اساسی داشت و این خود دغدغه جدیدی بود که برخی از آزادی خواهان با توجه به تجربه ممالک اروپایی به سمت قانون اساسی نویسی به سبک انگلیس یا فرانسه و بلژیک کشیده شدند. بدین ترتیب تاریخ گواه است که مراحل این تغییر و تکامل و البته آسیب شناسی بعدی آن بدین نحو صورت گرفته است:
مرحله اول: جنبش عدالت خواهی و مقابله با ظلم و نهادهای آن
مرحله دوم: قرار گرفتن بحث آزادی در کنار عدالت با تأسیس مجلس شورای ملی
مرحله سوم: تثبیت نظام سازی با نوشتن قانون اساسی
هر چند در مرحلة سوم می توان از دو جریان مشروطة مشروعه و مشروطه خواه سراغ گرفت ولی بعد از آن بخصوص بعد از استبداد صغیر و مشروطه دوم با اختلاف نظر بین مشروطه خواهان غربگرای حاکم و مشروطه خواهان متدین اصفهان و نجف و شیراز و سایر شهرها، شاهد ظهور قدرتمند جریانی در مشروطه هستیم که ما با نام "آزادی خواهان مقدس" از آن یاد می نمائیم. این جریان دارای ویژگی های زیر می باشد:
1. طرفدار مشروطه، عدالت و آزادی و نظام پارلمانی و قانون اساسی است.
2. مخالف استبداد قاجاریه و مخالف استبداد صغیر بوده است.
3. در بسیج نیروی مردمی و نزدیک کردن مفاهیم مشروطه با مفاهیم اسلامی سعی فراوان می نماید؛ لذا تفسیر از آزادی و مسـاوات و برابری و سایر مفاهیم را در رساله ها و اعلامیه ها و نوشته های این گروه شاهدیم.
4. این جریان علیرغم آزادی خواه بودن و ضداستبداد بودن، ضد سیاست های انگلیس بوده و در حقیقت استعمار روس و انگلیس را توامان دشمن خود محسوب می نماید و با بست نشینی در سفارتخانه های خارجی بخصوص انگلستان مخالف بوده و از حرکت مردم به طرف قنسولخانه انگلیسی  جلوگیری  می نماید. لذا اینان مشروطه خواهان و "آزادی خواهان  مقدس  ضدانگلیسی" می باشند.
5. این جریان آزادیخواه،  در بحث قانون  اساسی مانند جریان مشروطه  مشروعه، در بحث متمم دوم قانون  اساسی و نظارت فقها بر مجلس  نیز،  نظریه مطابقت  قوانین مجلس را با نظارت  و تأیید فقها می پذیرند.
با توجه به روند تاریخی و فکری جریان آزادی خواهان مقدس می بینیم این گروه آزادی و ضرورت آن را برای نظام سازی آن هم نظام سازی مدنی دینی در قالب مشروطیت مورد پذیرش قرار می دهند ولی از قبول این آزادی خواهی در قالب "ایدئولوژی"و فلسفه های سیاسی غرب و "لیبرالیزم" دوری می گزیند و این همان نکتة مهمی است که در کتب و رسائل و اعلامیه های این گروه به چشم می خورد. ما در تاریخ مشروطه از رسائلی با نام "شیخ و شیوخ" و یا " مناظره پیر و جوان" می توانیم اطلاع حاصل کنیم،  در اینگونه نوشته ها، فرهنگ سنتی که به ضرورت تحول و آزادی معتقد است از دسائس استعمار و افراط آزادی خواهان و تغییر در مذهب و فرهنگ مردم نیز هشدارهایی را می دهد. رساله مقیم و مسافر نوشته آیت حاج آقا نورالله اصفهانی که "مسافر" یعنی یک عالم مشروطه خواه در مقابل استدلال های مقیم که نماینده یک  عالم مشروعه خواه است،  از ضرورت آزادی و نقش آن در تحولات جامعه و دوری گزیدن از استعمار و فرنگی مآبی سخن به میان می آورد.  همچنین مرحوم آیت الله علامه میرزا حسین نائینی نظریه پرداز بزرگ مشروطه نجف در کتاب تنبه الامه و تنزیه-المله  نیز در این زمینه مطالب مهمی دارد.
جریان و تفکر آزادی خواهان مقدس توانستند با ارتقای حرکت بیداری اسلامی از مرحله "نهضت" به نظام مدنی دینی نوعی الگوبرداری مردم سالاری دینی را در قرن گذشته به وجود بیاورند و با قبول آزادی در کنار مفاهیمی چون عدالت و شورا و مساوات و ظلم ستیزی و ... تفسیری از آزادی در متون اسلامی و دینی پیدا نمایند. این مسئله هر چند در روند مشروطه حاکم و حاکمیت سکولارها در دوران رضاخان پهلوی نادیده گرفته شد و با عدم اجرای متمم دوم قانون اساسی  و اجرا نکردن کامل نظارت فقها در مجلس، به عنوان نقد و عدم مشروعیت حاکمیت در دوران پهلوی از آن یاد می شد و حتی امام خمینی(ره) نیز در اولین جرقه های مخالفت با رضاخان در کتاب کشف اسرار و بعدها در دهة  چهل و بعد از  آن از عدم اجرای قانون اساسی مشروطه و رشد نهضت اسلامی در موج چهارم از این اصل نظارت فقها استفاده می نماید. با توجه به مطالب گفته شده از نظر فکری و ایجاد نوعی فلسفه سیاسی جدید، نقش اندیشه آزادی خواهان مقدس را می-توانیم به صورت زیر در تکامل نهضت بیداری اسلامی خلاصه کنیم:
1. ضرورت ایجاد نظام سیاسی و تغییر در حاکمیت.
2. ضرورت ایجاد مجلس و انجمن های ملی و قانون اساسی با مفاهیم اسلامی؛ آزادی خواهان مقدس از مجلس و انجمن های ملی با نام "مقدس" یعنی دارای شورای مقدس ملی و یا انجمن مقدس ملی یاد می نمایند.
3. ضرورت تبیین آزادی و نسبت آن با عدالت و شورا و هویت.
4. نقد استعمار و بخصوص دوری از سیاست های انگلستان، سفارتخانه آن و انجمن های سری و بخصوص انجمن های فراماسونری.
5. نقد حریت افراطی و دوری از ایدئولوژی های جدید در تفسیر آزادی.
6. تبیین نوعی  تمدن شکوهمند اسلامی درگذشته و تصویرآن برای   آینده و نقد تمدن  مادی غرب.
بخوبی معلوم است که این جریان و خط فکری در بیداری اسلامی خیلی زود توانست این نهضت را عمق بخشیده و علی رغم حاکمیت غرب گراها در مشروطه، راه بیداری اسلامی را از انحراف مشروطه حاکم جدا کرده و روند موجود را نوعی آسیب شناسی در بیداری اسلامی معرفی نماید. حرکت بیداری اسلامی با تکاملی که در این دوره پیدا نمود، توانست در کشور عراق و بخصوص در حرکت تاریخی "ثورةالعشرین" نیز تأثیر بیداری اسلامی و رشد آن را آشکار نماید و نقد جدی مراجع شیعه نجف از حضور انگلستان در عراق و جدا کردن صف آزادی خواهان از انگلستان به عنوان مدافع آزادی و قانون مندی را شکل دهد.
7. اسناد و کتب و اعلامیه های تاریخی مراجع و علمای شیعه
برای استناد بخشیدن به مبحث آزادی خواهان مقدس می توانیم از مراحل مختلف گفته شد با اسناد و مدارک تاریخی به بحث غنا و ارزش بیشتری داده و متن تاریخ را دوباره مرور نمائیم. در این قسمت برخی رسائل و اعلامیه های علمای ایران و عراق را دنبال می نمائیم. از جمله رؤسا و پیشوایان جریان آزادی خواهان مقدس، زعمای و مراجع شیعة مشروطه خواه در نجف اشرف بوده اند؛ آیات عظام آیت الله ملامحمد کاظم خراسانی و آیت الله شیخ عبدالله مازندرانی از این دسته افراد سرشناس و متفکری هستند که در مورد جایگاه اندیشه آزادی و تأثیر آن در مشروطیت و سوءاستفاده از آن، اینگونه مطالبی را نوشته اند. ایشان در تلگرافی به تاریخ اول ذیقعده 1327 اینگونه هشدار می دهند: «چون مذهب رسمی ایران همان دین قدیم اسلام و طریقه حقه اثنی عشریه صلوات الله علیهم اجمعین است. پس حقیقت مشروطیت و آزادی ایران عبارت از عدم تجاوز دولت و ملت از قوانین منطبق بر احکام خاصه و عامه مستفاده از مذهب و مبنی بر اجراء احکام الهیه عراسمه و حفظ نوامیس  شرعیه  و ملیه منع از منکرات  اسلامیه  و اشاعه عدالت  و محو مبانی ظلم و سد ارتکابات خودسرانه  و صیانت اسلام و حوزة  مسلمین ...» (نجفی و حقانی،1388، ص291).
این  دو مرجع دینی  درادامه اصول آزادی در هر ملت را منطبق با فرهنگ آنان دانسته و می نویسند: «همچنانکه مشروطیت و آزادی سائر دول و ملل عالم بر مذاهب رسمیه آن ممالک استوار است، همین طور در ایران هم براساس مذهب جعفری- علی مشیده السلام -  کاملاً استوار و مصون از خلل و پایدار خواهد بود و هیچ صاحب غرض فاسد و مفسد متمکن نخواهد بود که خدای نخواسته خودی به میان اندازد و برخلاف قوانین و احکام مذهب جعفری حکم قانونی جعل و زندقه و بدعتی احداث و قانون اساسی و اصل مشروطیت ایران را نقص و استبدادی به شکل ملعون دیگر به مراتب اشنع از اول بر پا نماید....» (همان، ص 292). این دو مرجع مشروطه خواه در تاریخ 29 شهر جمادی الثانیه 1328 هجری قمری باز در رابطه با سوءاستفاده از کلمه آزادی می نویسند: «بحمدالله تعالی ایران مملکتی است اسلامی و قاطبه امراء  و سرداران عظام ملی و ... با اتحاد عنصر غالب بر دیانت حقه اسلامیه ثابت و راسخ و امتیاز مشروطیت و آزادی این مملکت جز بر اساس قویم مذهبی که ابدالدهر خلل ناپذیر است غیرممکن و حفظ بیضة  اسلام و صیانت وطن اسلامی همان تکلیفی را که در هدم اساس استبداد ملعون سابق مقتضی بود، در هدم مقتضی  و عشاق آزادی پاریس قبل ازآنکه تکلیف الله عزاسمه دربارة آنها طور دیگر اقتضاء کند به سمت معشوق خود رهسپار و خود و ملتی را آسوده و این مملکت ویران را به غمخوارانش واگذارند...» (همان، ص308).
آیت الله شیخ عبدالله مازندرانی در نامه دیگر به حاجی محمدعلی بادامچی از مشروطه خواهان تبریز این دو دستگی و اختلاف در "حریت" را با صراحت بیشتری مطرح کرده و اتحاد اولیه و اختلاف ثانویه که همان تفاوت دو فرهنگ تمدن اسلام با غرب است را اینگونه بیان می کند: اول اینکه در قلع شجرة خبیثه استبداد و استوار داشتن اساس قویم مشروطیت یک دسته مواد فاسدة مملکت هم به اغراض دیگر داخل و با ما مساعد بودند. ماهابه غرض حفظ بیضه اسلام و صیانت مذهب، سد ابواب تعدی و فعال مایشاء و حاکم مایرید بودن ظالمین در نفوس و اعراض و اموال مسلمین و اجراء احکام مذهبیه و حفظ نوامیس دینیه و آنها به اغراض فاسدة دیگر... بعضی مقدسین خالی الغرض از مشروطیت هم به واسطة دخول همین مواد فساد در مشروطه-خواهان و از روی عدم تمیز این دو امر از یکدیگر به وادی مخالفت افتادند. علی کل حال، مادامی که ادارة استبدادیة سابقه طرف بود این اختلاف مقصد بروزی نداشت پس از انهدام آن ادارة ملعونه تباین مقصد علنی شد ماها ایستادیم که اساس را صحیح و شالوده را بر قوایم مذهبی که ابدالدهر خلل ناپذیر است استوار داریم آنها هم در مقام تحصیل مراودات خودشان به تمام قوا برآمدند... »(همان ، ص 312 )
در آخر نامه را اینگونه تمام می کند: «باید عوض اشک خون گریه کنید که این هم زحمات را برای چه فدا کردیم و آخر کار به چه نتیجة ضد مقصودی گرفتار شدیم.» (همان) این چند سند تاریخی، بخوبی نشان می دهد، بیداری اسلامی از رسوخ غربگرایی حول کلمه آزادی انتقاد جدی داشته و این نقد به نحوی است که نظام حاکم مشروطه از ذات و اصالت های دینی خود جدا شده است. از دیگر حوزه ها فکری که آزادی خواهان مقدس در مشروطیت بدان توجه داشتند، مشروطیت اصفهان بوده که با توجه به اینکه در رأس حاکمیت سیاسی و انجمن مقدس ملی اصفهان، آیت الله حاج آقانورالله اصفهانی حضور داشته در حقیقت نوعی مردم سالاری دینی به اسم مشروطیت در آن اجراء می گشت، آیت الله حاج آقانورالله نیز در بحث  آزادی با مسئله ای مشابه صورت مسئله حوزة نجف روبه رو بود، لذا ایشان نیز در تبیین این مسئله و مراتب آزادی و تفکیک آن از مغرب زمین نکات در خور توجهی را عنوان نموده است. وی در رساله سیاسی خود به نام رساله "مقیم و مسافر" این چنین به بحث آزادی پرداخته و ابتدا فرهنگ استبدادی دوران قبل ازمشروطه را اینگونه توصیف می کند: «استبداد در مملکت منحصر به سلطان و شاهزادگان و وزراء و امراء نیست وقتی بنای سلطنت به استبداد شد، تمام افراد به استبداد رفتار می نمائید هر قوی و زبردست به ضعیف و زیردست خود ظلم می کند، گاه می شود استبداد کدخدای ده از استبداد سلطان زیادتر می شود. »
در ادامه بحث ایشان در تبیین آزادی می نویسد: « تمام خلق در غیر آنچه قانون کتاب و سنت آنها را مقید نموده، باید آزاد باشند نه آزادی به این معنی که بعضی از جهال خیال کرده و می گویند که مرادشان آزادی در مذهب باشد، بلکه همان حریت و آزادی مقصود است که خداوند در کتاب و سنت فرمود و آنها را آزاده فرموده در مقابل  بندگی.»( اصفهانی،1327، ص 61 ) در ادامه ایشان با تأکید بر مقوله آزادی اینگونه می نویسد: «باید خلق بندة خدا باشند و جز بندة خدا بندة دیگری نباشند، تمام مردم آزاد هستند ولی آزادی احدی تا اندازه ای می-باشد که مزاحم با آزادی دیگری نباشد مثلاً آزاد نیست برای کسی که سلب شرف و عزت یا منع حقی از حقوق دیگری را بکند. مقامات و شئونات همه کس باید محفوظ بماند و در حدیث وارد شده است: الناس کلهم احرار ولکن فضل الله بعضکم بعضاً. »(همان) آیت الله حاج آقانورالله در جواب پرسشی از حقیقت آزادی در جواب یک جریده نویس می گوید: « معنای آزادی تخلص از قید عبودیت مخلوق و نجات از چنگال ظلم و بیداد است و نه تخلص از قیود تکالیف شرعیه و حدود دینیه و احکام الهیه، که اگر غیر از این باشد اساس دیانت حقه از میان رفته، انسان مطلق العنان و بی لجام می شود و ثمرة ارسال رسل و انزال کتب از میان می رود احسب الناس ان یُترک سداء پس رسوم تمدن وقتی کاملاً مجری خواهد شد که مواظبت تامه در حدود و تکالیف شرعیه و آداب و رسوم دینیه به عمل آید. نصب افعال و اقوام ملت در قیود نوامیس الهی و حدود و  قوانین مملکتی محدود و مقید گردد و معنای آزادی نه آن است که کسی مطلق العنان و مختاریت کامله را دارا شود. معنای آن تقیدو تحدید حکام و ارباب نفوذ است که دست آنها از تعدی و تجاوز به حقوق و جان و مال نوع انسان کوتاه گردد.» (روزنامه زاینده رود، سال دوم، شمارة 24، 28 رجب 1328 قمری)
از حوزه های فکری دیگر بیداری اسلامی که بحث آزادی و جدا نمودن آن از اروپا و بخصوص انگلستان به طور ملموس و عینی در آن مطرح بوده است، حوزه بین النهرین و کشور عراق است در این کشور که تحت سلطة ترکان عثمانی بود و از طرفی شاهد نهضت مشروطه ایران بودند، به نحوی بحث مراتب اندیشه آزادی و جدا شدن از سلطة عثمانی ها و بعد از آن انگلستان مطرح می شود. مرحوم آیت الله شیخ محمدحسین کاشف الغطاء این قضیه را اینگونه شرح می دهد: «زمانی که در هفتاد سال قبل متولد شدم، زمان حکومت عبدالحمید بود. وی و اعوان و انصارش بر عراق سلطه داشتند و حکومت استبدادی و سلطه گرانه شان بر مردم عراق، باعث رشد تبلیغات انگلیس ها در عراق شد و محبوبیت انگلیس ها و الگو قرار گرفتن نژاد انگلوساکسون، تبعات بعدی ماجرا بود. رشد قضیه تا آنجا بود که این مطلب در لسان مردم عراق شیوع یافت که "دولت عادله" یعنی دولت بریتانیا؛ و وقتی هم که یک نفر عراقی می خواست نامی از انگلیس ببرد، می گفت: "دولت عادلة بریتانیا". این آشفتگی اذهان تا آنجا ادامه یافت که حتی یک رهگذار خیابانی هم معتقد شده بود که اگر انگلیس ها بر عراق حکومت کنند، عراق را به بهشت تبدیل می نمایند و حتی یک وجب خرابی باقی نمی ماند و این آبادانی دوران های اولیه و زمان "باغ های معّلق بابل" را زنده خواهد کرد.
با این تمهیدات بود که زمانی که انگلستان با کشتی های جنگی خود از فاو به بصره حمله نمود، بزرگان عراقی در ظاهر با ترک های عثمانی و در باطن قلوب شان متوجه انگلیس ها بود. وقتی کار بالا گرفت، مردم فکر می کردند که با روی کار آمدن دولت جدید، سعادت را برای آنها به ارمغان می آورد. این بود که ترک ها را طرد نمودند؛ در حالیکه آنان در هر حال مسلمان بودند. به هرحال، اگر مساعدت و انقلابات پی در پی عراقی ها بر ضد ترک ها بخصوص در نجف و حله نبود، امکان غلبة انگلستان بر عراق فراهم نمی شد. در همان روزها، یکی از بزرگان انگلیسی در حضور عموم عراقی ها در یک سخنرانی اعلام کرد: "ما آزاد کنندة  شما هستیم و نه فاتح بر شما؛ ما آباد کنندة  کشور شما هستیم و نه استعمار کننده". اما در اثر گذشت زمان، عراقی ها آنچه که یافتند، انتقال از بد به بدتر بود. اما عمران آنها، صحرا بعد صحرا، خشکی بعد از خشکی، بیابان بعد بیابان ... این مطالب گفته شده، اشارة  کوتاهی بود برای اینکه بدانیم عراق بعد از داخل شدن آزادکنندگان(!) و آباد کنندگانش (!) به چه چیزی رسید؟» (کاشف الغطاء، 1373ه.ق) از موارد جالب و تاریخی دیگر نامه لی.تی ولسن فرماندار انگلیسی عراق است که به آیت الله شیخ الشریعه اصفهانی در بحبوحة  ثورةالعشرین نوشته و از آزادی خواهی و حقوق انسانی از طرف انگلستان و برتری تفرعن گونه تمدن غربی صحبت به میان می آورد. وی خطاب به این مرجع شیعی می نویسد: «حکومت بریتانیای عظمی، همیشه متکی بر سه اصل است: 1. اصل ترحم، 2. اصل عدالت، 3. اصل آزادی دین و عقیده.»  
این نامه در تاریخ 13ذی حجه 1338 هجری قمری 20 سپتامبر 1920 میلادی نوشته شده است. آیت الله شیخ الشریعه در جواب نامه در جواب کلنل ولسن که خود را فرماندار کل عراق معرفی کرده است در ابتدا می-نویسد: «حضرت آقای فرماندار کل بغداد... همیشه اساس حکومت انگلستان مبتنی بر سه رکن است. 1. اصل ترحم، 2. اصل عدالت، 3. اصل آزادی دین و عقیده. »(همان) آنگاه آیت الله شیخ الشریعه در جوابی مبسوط به نوعی فلسفه لیبرالیزم و آزادی خواهی اروپائیان را با این بیان مورد پرسش قرار می دهد و واقعیت این سه اصل انگلیسی را اینگونه توصیف می کند: «به نظر من، منظور از اصل اول- ترحم- این است که هر وقت ملت عراق استقلال خود را مطالبه نماید، سربازانتان را بر علیه آن وارد کارزار نمایید و روسای آن را بکشید و علماء و زعما و نمایندگان مردم را تبعید و زنان و اطفال را هدف گلوله قرار دهید و منازل و مزارع و اموال کسانی را که مخالف قیمومیت انگلستان و خواهان تشکیل حکومت ملی عرب هستند، بزنید و هتک حیثیت و آبرو بنمایید و اموال بی گناهان را مصادره کنید و شهرها را برای تلف شدن مردم از گرسنگی محاصره نمایید و تجهیز شهرستان ها را برای دفاع مخالف قوانین اعلام کنید.
اصل دوم یا عدالت، یعنی کشتار و اعدام بدون جرم و محاکمه و تبعید به مجرد مطالبة  استقلال و استعمال سرنیزه در زندان به اندک شبهه ای و عدم استماع دعوایی که بر علیه انگلستان باشد و غیر اینها از اموری که نه موافق عقل است و نه مطابق قانون. اصل سوم یا آزادی دین و عقیده، عبارت است از تیراندازی هواپیماها و کامیون ها بر مساجد و کشتن عبادت کنندگان و زن ها و بچه ها و تشکیل دادگاه نظامی برای مجازات کسانی که جهت ذکر مناقب رسول اکرم (ص) به جهت سوگواری حضرت امام حسین (ع) مجالسی برپا سازند مگر با اجازة فرماندار نظامی و نیز عبارت است از بهم زدن مراسم سرور مسلمین در اعیاد و غیر اینها، از مطالبی که اگر شرح دهم، هر آینه طولانی خواهد شد. عجب این است که شما تقاضای حسن تفاهم می نمایید و می گویید ما همه را مجازات نخواهیم کرد، بلکه اشخاصی را کیفر می دهیم که اسامی آنها نزد ما و شما و پیش خودمان معلوم است؛ به گمان اینکه آنها مفسدند. پس تعریف فساد شما عبارت است از مطالبة حق؛ در صورتی که آنها جز اینکه مطالبة حق خود را بنمایند و شما جلوگیری نموده اید، عملی انجام نداده اند. شما آنها را زیر آسیای نرم  کنندة جنگ قرار داده اید؛ [و] آنها از نفس و مال و ناموس خود دفاع کردند. اگر متعرض اینان و حقوقشان نمی-شدید، هرگز قطرة خونی از شما و آنها نمی ریخت؛ اما این پرده را چنان دریدید که با هیچ نوع نخ و سوزنی دوخته نمی-شود. مسبب شما هستید و نتیجه هم از شماست. نظر ما در موضوع این است که به عراقی ها استقلال تام داده شود؛ استقلالی که خالی از هر عیب و قیدی باشد. »(همان) تا این  قسمت به  فرازهایی از بحث آزادی در نهضت بیداری اسلامی و نظر مراجع و بزرگان  شیعه  اشاره شد. مناسب است بحث آزادی را در موج چهارم بیداری اسلامی یعنی انقلاب اسلامی دنبال نمائیم.
8. اندیشه آزادی در ساحت تکاملی انقلاب اسلامی ایران
با انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره)، جمهوری اسلامی شکل گرفت. بنابراین در این موج چهارم بیداری اسلامی، سلب و ایجاب در مورد مفهوم آزادی به اوج ظهور خود رسیدند. اول: نظام پهلوی که وابسته به بیگانگان بود سقوط کرد و دستگاه سلطنت که ریشه استبداد بود نابود گردید. دوم: حکومتی بر مبنای اندیشه های اسلامی شکل گرفت. نظامی که برآمده از سه شعار اصلی «استقلال، آزادی، جمهوری اسلامی» بود. دراین موج چهارم، آزادی را می توان در سه قسمت مورد مطالعه قرار داد: اول: آزادی در نظام جمهوری اسلامی، دوم آزادی در تمدن جدید اسلامی، و سوم آزادی در نقد لیبرالیزم و تمدن غرب. اما در این فراز مناسب است به موضوعی مهم به طور اجمال بپردازیم و آن موضوع این است که اگر بپذیریم برخی مفاهیم جدید مثلاً آزادی از فرهنگ دیگری آمده باشد، این مسئله چه تأثیری در روند فکری نهضت و جامعة ما دارد. استاد علامه شهید مطهری دربارة این موضوع و طرح شبهات جدید و تأثیر آن در رشد اندیشه اسلامی معتقدند که:
«هر کس می باید فکر و بیان و قلمش آزاد باشد و تنها در چنین صورتی است که انقلاب اسلامی ما، راه صحیح پیروزی را ادامه خواهد داد. اتفاقاً تجربه های گذشته نشان داده است که هر وقت جامعه از یک نوع آزادی فکری- ولو از روی سوء نیت - برخوردار بوده است این امر به ضرر اسلام تمام نشده، بلکه در نهایت به سود اسلام بوده است. اگر در جامعة ما، محیط آزاد برخورد آراء و عقاید به وجود بیاید به طوری که صاحبان افکار مختلف بتوانند حرفهایشان را مطرح کنند و ما هم در مقابل آراء و نظریات خودمان را مطرح کنیم، تنها در چنین زمینه سالمی خواهد بود که اسلام هر چه بیشتر رشد می کند.»(مطهری، 1381. ص 63)   پس مفهوم آزادی در شکل گیری انقلاب اسلامی و تشکیل نظام دینی نقش اساسی داشته است. تاریخ در اینجا به ما نشان می دهد هنگامی که آزادی از مسیر طبیعی خود خارج شده و جنبة ایدئولوژیک غربی بگیرد، ثمره  چندانی نخواهد داشت و هنگامی که در بستر طبیعی خود در کنار شعارها و مسئله های اساسی چون عدالت و استقلال بیان شود به جمهوری اسلامی می رسد. در این مورد می توان گفت  امام خمینی(ره) فطرت مردم را مخاطب خود دانست و هویت مردم ایران را در مسیر بیداری اسلامی قرار داده و ثابت کرد اگر در راه این ابراز هویت، مانعی نباشد و آزادی به شکل صحیحش نقش ایجابی را ایفا نماید، می توان از مرحله نهضت های اسلامی به مرحله نظام اسلامی رفت. با این وصف این نظام قالب قبلی را شکسته و بدون داشتن وابستگی سیاسی یا فکری به قدرت های دیگر در عین استقلال، قالب جدیدی را طرح نماید.
در موج چهارم بیداری اسلامی، آزادی به نقش تکاملی خود در نظام سازی ادامه می دهد و در مرحله قانونگذاری و ایجاد ساختارها و نهادها ایفای نقش می کند. اساس انقلاب اسلامی رجوع به هویت ملی یا هویت اسلامی بوده است. هویتی که در ذات و بطن آن بیش از همه چیز مذهب و آموزه های دینی مهم ترین عامل وحدت بخش و تعالی دهنده جامعه معرفی شده اند و طی قرون متمادی حیات آن جوامع را تضمین کرده است. انقلاب اسلامی نه تنها این آگاهی بخشی تاریخی را درمقوله به  خوبی نشان داده بلکه به آنان چگونگی «تنظیم و تثبیت» با دنیای کنونی را هم آموخت. آزادی در این مبنا به استخدام جوهر اندیشه سیاسی شیعه یعنی عدالت درآمده و هم اکنون با تکامل مفهوم عدالت، مفهوم آزادی نیز متکامل تر می شود. در واقع آزادی در این جا بار دیگر نقش  "علت" را نیز بازی می کند و موجب پیشرفت در مرحله نظام سازی می شود. در نظام جمهوری اسلامی هنگامی که می خواهیم به سمت آرمان ها و اهداف متعالی حرکت نماییم، هم پیشرفت در مقوله های جمهوری و هم پیشرفت در مقوله های اسلامی لازم است. تکامل مفهوم آزادی به معنای بومی خود عامل جلو رفتن این پیشرفت هاست. در اینجا باید متذکر شد بیداری اسلامی حرکتی است که توقف ندارد و هدف آن طرح عالم دینی و ورود به تمدن اسلامی است. پس در مسیر آن نباید در مرحله نظام اسلامی متوقف شد بلکه باید به مرحله ای بالاتر اندیشید و افق تمدنی داشت.
آزادی در این مرحله نیز جایگاهی ویژه دارد و در ساحت سلبی خود، تمدن غرب را مورد پرسش قرار می دهد. تمدن غرب تمامیت خواه است و خود را نقطه پایان و کمال همه چیز می داند. و به وضوح از جهانی شدن و "پایان تاریخ" سخن می گوید. با تشکیل حکومت بر مبنای دین، اساسی ترین جوهر فلسفه سیاسی غرب یعنی «سکولاریسم» زیر سؤال می رود. هنگامیکه آزادی نیز در نظام اسلامی به معنای الهی خود مطرح می شود و در چارچوب مردم سالاری دینی خود را نشان می دهد، غرب متوجه حقیقتی می شود که نسبتی با تمدن غربی ندارد، جزء گذشته غرب نیست و در آینده آن نیز چنین چیزی دیده نمی شود. اینجا است که پرسش های اساسی از غرب صورت می گیرد و آزادی در ساحت سلبی خود موجب می شود طرف مقابل بیداری اسلامی یعنی عالم غربی از کلیت خود سؤالاتی را بپرسد و این بار غرب است که مورد هجوم قرار می گیرد. از طرف دیگر رهایی از بندگی غیر خدا برای مؤمنان «عزت» به همراه می آورد. این روحیة عزت که با هویت تاریخی ما همراه می شود سبب می گردد ما جلوی مظاهر تمدنی غرب سربلند کرده و توان مقابله داشته باشیم.
آزادی در چارچوب نظام  اسلامی ما را از حاکمیت غیر خدا خارج کرده و ما را متوجه ظرفیت های بومی خودمان می کند و تنها با این راهکار است که مسلمانان در مقابل آن همه توسعه مادی غرب می توانند روحیه خودباوری را حفظ کنند و در غیر اینصورت در برابر عظمت تمدن غربی احساس کوچکی کرده با آن همراه می شوند و عملاً راه برای رسیدن به تمدن اسلامی ناتمام می ماند.
پس از آنکه به واسطه ایجاد نظام جمهوری اسلامی توانستیم غرب را مورد پرسش قرار دهیم و از طرف دیگر خودمان نیز از قیود پرستش مظاهر غرب رها شدیم، می توانیم از مشهورات غرب نیز آزاد شویم. اولین بحثی که بسیاری از غرب گرایان در آن گرفتار بودند، همان مقوله "پایان تاریخ" است.  بدان معنا که دنیای مدرن بر یک خط همواره در حال توسعه است. سعادت و پیشرفت در گرو دنبال کردن این خط تاریخ مدرن است و بدبختی و عقب ماندگی از آن کس است که از تاریخ مدرن جا مانده باشد! (نجفی،1390، ص54 و 55 ) با توجه به نقش آزادی در انقلاب اسلامی می توان این موارد را که در حقیقت با توجه به موج چهارم بیداری اسلامی، انقلاب اسلامی را حلقة تکاملی در بیداری اسلامی محسوب نمود، این مسئله با توجه به مراتب آزادی بدین نحو خلاصه می شود:
1. انقلاب اسلامی به خاطر تثبیت و ایجاد یک نظام سیاسی مدنی دینی، موجب رشد و تکامل بیداری اسلامی می-باشد. این نظام در قانون اساسی و شکل گیری نهادهای دینی از نظام و قانون اساسی مشروطه جلوتر می باشد.
2. آزادی در مرحلة نقد نظام پهلوی و درحقیقت با عبور از انحراف مشروطیت صورت گرفته، لذا این اندیشه آزادی در ابتدای موج چهارم از مورد مشابه در موج دوم یعنی مشروطه، مؤثرتر بوده است.
3. با توجه به انحراف مشروطه و غلبه غرب گرایی و تجربه نیم قرن استبداد مدرن پهلوی، نقد اندیشه آزادی به نظام سیاسی پهلوی در حقیقت متوجه مدرنیزاسیون افراطی و غرب گرایی که بحران هویت در ایران ایجاد نموده بود، نیز می-گردد و از این منظر هم در اندیشه سیاسی شیعه در نهضت بیداری اسلامی نوعی تکامل و حرکت رو به جلو را شاهدیم.
4. حذف سلطنت به طور کلی و ابراز نظریة جمهوری در حقیقت افق و طرح جدیدی را در اندیشة  سیاسی ایران به منصة ظهور رساند. خود این مسئله منجر به طرح نظریات جدیدی مثل مردم سالاری دینی گردید که به هر حال در قالب-های قبلی در مورد بحث آزادی و حاکمیت مردم، رشد چشمگیری را نشان می دهد.
5. خروج نظام جمهوری اسلامی و مفاهیم منبعث از آن و نظریات قوام بخش اندیشه های سیاسی اسلامی، همگی نوعی نقد جدی تمدن غربی و تفکرات آن را نشان می دهد و این مسئله به طور آرام افق آینده را، افق "تمدن نوین اسلامی" جلوه گر می کند.  در این خط سیر از نظام سیاسی دینی به طرف تمدن جدید اسلامی، همة مفاهیم و موضوعات مطروحه و قوام بخش نظام اسلامی، بخصوص بحث آزادی، دخیل و قابل پژوهش و تحقیق می باشند. نقد شرق-شناسی مدرن،  ایجاد مراکز غرب شناسی، ایجاد مراکز تمدن شناسی تطبیقی، و نظریه تمدن جدید اسلامی از جمله مواردی که تبیین این تکامل و گذار را نشان می دهند و مهمترین موضوع در افق تعالی بخش مذهب شیعه یعنی مبحث "مهدویت" آشکارا نظریة "پایان تاریخ" در غرب و به دنبال آن شالوده شکنی در لیبرالیزم را به عنوان یک اندیشه برتر و فلسفه سیاسی شاخص می تواند به دنبال داشته باشد.
9. نتیجه گیری:
برای آنکه یک جمع بندی مشخص و دسته بندی منظمی از آنچه گفتیم داشته باشیم می توان به طور خلاصه گفت: آنچه که آزادی خواهان مقدس عصر مشروطیت انجام دادند ایجاد یک نظام سیاسی بود که رشد نهضت بیداری اسلامی را موجب گردید؛ اما با توجه به حاکمیت غربگرایی در عصر پهلوی این نظام سیاسی نتوانست به یک نظام مدنی اسلامی تمام عیار مبدل شود. هر چند آزادی خواهان مقدس علی رغم آنکه نتوانستند حاکمیت مشروطیت را عوض نمایند، ولی توانستند خط آزادی و جریان فکری آن را از لیبرالیزم و گره خوردن حکومت "مشروطة قدر مقدور" به سرنوشت ملل غربی جدا نمایند و این خود تکامل بعدی بود. امام خمینی(ره) در موج چهارم بیداری اسلامی این نظام سیاسی موجود و این تمنا و  خط مستقل و متمایز آزادی از فلسفه سیاسی و تمدن غرب را هویت و عینیت و تکامل بخشیده و آن را در شکل مدنیت سیاسی اسلامی مدون و پایدار نموده و افق آن نیز تمدن جدید اسلامی گردید؛ تمدنی که ریشه های خود را در "پیوستگی" با تمدن اسلامی در تاریخ اسلام دیده و می بیند، این "افق گشایی جدید" همان آزادی است.
با توجه به سیر تاریخی و تکامل فلسفه سیاسی آزادی در نهضت بیداری اسلامی به نظر می رسد دو منظر اندیشه ترقی و اندیشه تعالی در تقابل با یکدیگر قرار می گیرند باید یادآوری نمود تقابل اندیشه ترقی و اندیشه تعالی به نحوی تقابل سطح با عمق است و لذا آزادی در نگاه و افق اندیشه تعالی که همان تکامل بیداری اسلامی است در دو بُعد سلبی و ایجابی قابل تحقیق بوده در بعد سلبی خروج از دایرة مفاهیم تمدن غرب و در بُعد ایجابی ورود هر چه بیشتر به کلیت تمدن جدید اسلامی را نشان می دهد و این هر دو در موج چهارم بیداری  اسلامی در قالب نظام سازی دینی می تواند مورد بررسی قرار گیرد. اهم این موارد در بخش سلبی و ایجابی در فهرست زیر خلاصه می شود:
 

منابع:
1- ابوالحسنی، علی(1359). جنگهای دفاعی و جنگ صلیبی ایران و روس تزاری، تهران، دارالحسین.
2- اصفهانی، نورالله(1327). رسالة  مقیم و مسافر، چاپ سنگی .
3- براون ، ادوارد (۱۳۲۹). ان ق لاب  ایران ؛ ت رج م ه  اح م د پ ژوه ، ت ه ران : کانون معرفت ‫.
4- تفکر و تمدن(تأملی در تمدن نوین اسلامی)، مجموعة  مقالات، تهران،  پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 1391.
5- ج ع ف ری ان ، رس ول  (۱۳۶۵). دخ ال ت  ان گ ل ی س  در واق ع ه  م ش روطه، ق م .
6- ج ع ف ری ان ، رس ول (۱۳۷۰). دی ن  و س ی اس ت  در دوره  ص ف وی، ق م : ان ص اری ان .
7- جعفریان ، رس ول (۱۳۹۰). جریانها و س ازم ان ه ای  مذهبی - س ی اس ی  ایران  (از روی  ک ارآم دن  م ح م درض ا ش اه  ت ا پ ی روزی  ان ق لاب  اسلامی ) س ال ه ای  ۱۳۲۰ – ۱۳۵۷، ت ه ران : نشر علم ‫ .
8- حائ ری ، ع ب دالحسین (۱۳۷۴). اس ن اد روحانیت و م ج ل س ، ت ه ران : کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ‫     .
9- ح ائ ری ، ع ب دال ه ادی (۱۳۶۷).نخستین رویارویهای اندیشگران ایران با دو رویه  ت م دن  ب ورژوازی  غ رب ، ت ه ران : امیرکبیر .
10- خمینی، روح الله (۱۳۸۵).صحیفه امام : مجموعه آثار امام خمینی (س)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (س) ‫  .
11- خمینی ، روح ال ل ه ، ک ش ف  الاس رار، بی ج ا.
12- داس ت انی  ب ی رک ی ، علی(۱۳۸۴). آزادی در اندیشه امام خمینی(س)، تهران: موسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س).
13- داوری ، رضا (۱۳۸۶). دربارة غرب، تهران، هرمس.
14- داوری ، رض ا(۱۳۵۷).  ‫وض ع  کنونی  ت ف ک ر در ایران، ت ه ران : انتشارات سروش ‫.
15- داوری ، رض ا(۱۳۸۷).  ‫انقلاب اسلامی و وضع کنونی عالم، تهران: مهرنیوشا ‫ .
16- رائ ی ن ، اسماعیل (۱۳۵۵). ان ج م ن ه ای  س ری  در ان ق لاب  م ش روطی ت  ایران، تهران: جاویدان ‫.
17- رضوانی ،م ح م داسماعیل(۱۳۵۲). ان ق لاب  مشروطیت ایران؛ زیرنظر محمدعلی اسلامی ندوشن، ت ه ران : ابن سینا ‫  .
18- روزنامه زاینده رود، سال دوم، شمارة 24، 28 رجب 1328 قمری
19- س ی وری ، راج ر(۱۳۶۳).  ایران ع ص ر ص ف وی  ؛ ت رج م ه  اح م د ص ب ا، ک ت اب  ت ه ران .
20- ش اردن ، ژان (۱۳۷۲). س ف رن ام ه  ش اردن ،  ت رج م ه  اق ب ال  ی غ م ای ی ، ت ه ران : ت وس  ‫.
21- شرق شناسی نوین(مجموعه مقالات)( 1384)، جلد هفتم آموزه ، قم، مؤسسه  آموزشی و پژوهشی امام خمینی.
22- صوفی نیارکی، تقی(۱۳۹۰). حادثه معجزه آسا: نگاهی تحلیلی به موج بیداری اسلامی در کشورهای منطقه با تکیه بر اندیشه های حضرت امام خمینی(ره) و رهبر معظّم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای(دام ظلّه)، تهران: موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی ‫.
23- عنایت،  حمید (1351). جهانی از خودبیگانه، چاپ اول، تهران، فرمند.
24- ف ردوس ت ، حسین (۱۳۸۲). ظه ور و س ق وط س ل طن ت  پ ه ل وی، ویراسته  ع ب دال ل ه  ش ه ب ازی،  ‫ ت ه ران  ‫: اطلاع ات  ‫
25- فهرست بخشی از اسناد و عهدنامه ها و سفرنامه ها و رساله های دوره قاجاریه، مرکز بررسی و تنظیم اسناد وزارت خارجه ؛ زیرنظر خانبابا بیانی، تهران: وزارت امور خارجه،  ‫  ۱۳۵۴.
26- کاشف الغطاء، محمدحسین(1373). محاورة مع السفیرین، نجف، مطبعة حیدریه، هجری قمری.
27- لوایح آقاشیخ فضل الله نوری(1362). به کوشش هما رضوانی، تهران، نشر تاریخ.
28- مجموعه مقالات همایش بیداری اسلامی( چکیده مقالات)، تهران  ‫موسسه پژوهشی فرهنگی انقلاب اسلامی، دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، نشر نهضت نرم افزاری ‫، ۱۳۹۱.
29- م ددپ ور، محمد (۱۳۸۱). انقلاب اسلامی و نظریه پایان تاریخ ، قم:  ‫بضعه الرسول (ص) ‫.
30- مدرسی، مرتضی (1351). تاریخ  روابط ایران و عراق، تهران، فروغی.
31- مطهری،   مرتضی (1364). پیرامون جمهوری اسلامی، قم، صدرا.
32- مطهری، مرتضی (1381). پیرامون انقلاب اسلامی، قم، صدرا، چ 20.
33- مطهری، مرتضی(1378). آزادی معنوی، قم، صدرا .
34- نائینی، میرزا حسین (1376). کتاب تنبه الامه و تنزیه المله، تهران، شرکت سهامی انتشارات.
35- نجفی ، موسی (۱۳۹۱). نظریه بیداری اسلامی براساس اندیشه سیاسی حضرت آیه  لله  العظمی خامنه ای، تهران : نشر نهضت نرم افزاری ‫.
36- نجفی ، موسی و جعفریان، رسول (1373). سده تحریم تنباکو، تهران، انتشارات امیر کبیر.
37- نجفی ، موسی و حقانی، موسی (1388) . تاریخ تحولات سیاسی ایران، موسسه مطالعات تاریخ معاصرایران.
38- نجفی ، موسی(1387) . انقلاب فرامدرن و تمدن اسلامی، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران .
39- نجفی، موسی (1386). ساحت معنوی هویت ایرانیان، قم، نشر معارف .
40- نجفی، موسی (1390). تمدن برتر، آرما .
41- نجفی، موسی(1376).  بنیاد فلسفه سیاسی در عصر مشروطیت، تهران، مرکز نشر دانشگاهی.
42- نجفی، موسی(1387 ). حوزة  نجف و فلسفه تجدد در ایران، تهران، انتشارات مؤسسه تاریخ معاصر ایران.
43- یوسفی، بتول(۱۳۹۰). پژوهشی پیرامون مبانی نظری بیداری اسلامی در قرن اخیر: با تاکید بر اندیشه های حضرت آیت الله العظمی سیدعلی خامنه ای (مدظله العالی) رهبر معظم انقلاب اسلامی، تهران : نشر نهضت نرم افزاری
------------------------------------
نویسنده: دكتر موسی نجفی
عضو هیأت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی
منبع چاپی: مجموعه مقالات چهارمین نشست اندیشه‌های راهبردی