سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش چهارم

4.2.2. راهکارهای رفتاری برای تأمین بهداشت روانی

4.2.2.1. ارتباط با منبع قدرت معنوی

ارتباط با سرچشمه هستی و انجام اعمال مذهبی تأمین کننده بهداشت روانی انسان است و این مطلب در آیات قران اشاره شده است و برخی پژوهش های تجربی روانشناختی نیز آن را تأیید می کند.

4.2.2.1.1. یاد خدا

«الَّذِينَ آمَنُوا وَ تَطْمَئِنُّ قُلُوبُهُمْ بِذِكْرِ اللَّهِ أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب؛ همان کسانی که ایمان آورده اند و دلهایشان به یاد خدا آرام می گیرد. آگاه باش که با یاد خدا دلها آرامش می یابد.» (رعد/28) یاد و ذکر خدا، سبب می شود که به او متصل گردیم این ذکر گاه در الفاظ تبلور می یابد و گاه نیز در دل، که البته یاد درونی و ذکر قلبی مرتبه ای بالاتر دارد. برخی از صاحب نظران در مورد آیه مزبور می گویند:
«در این آیه شریفه دو مدعا وجود دارد: اول اینکه دل فقط به یاد خدا آرامش می یابد و دوم آنکه دل به هیچ چیز دیگر آرام نمی گیرد... دل آدمی به دنبال محبوبی است که زوال نداشته باشد و افول ننماید. لذا فردی که به محبوب غیر حقیقی دل می بندد، از ابتدا در اندیشه زوال اوست و نگران، و اما چون حق تعالی تنها محبوب بالاصاله و حقیقی است و جمیل علی الاطلاق، هنگامی که دل سر بر آستان او نهاد، دیگر اندوه زوال آن را نمی آزارد و لذا غم و اندوهی نخواهد داشت.»[25]

4.2.2.1.2. دعا

«وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادِي عَنِّي فَإِنِّي قَرِيبٌ أُجِيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجِيبُوا لِي وَ لْيُؤْمِنُوا بِي لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُون‏؛ و هرگاه بندگان من، از تو درباره من بپرسند، {بگو} من نزدیکم، و دعای دعاکننده را ـ به هنگامی که مرا بخواند ـ اجابت می کنم، پس {آنان} باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان، باشد که راه یابند.» (بقره/186)   قرآن کریم بارها از دعا سخن گفته و مردم را به دعا کردن تشویق نموده (فرقان /77؛ مریم /4؛ ابراهیم /‌40)  و از این سو، وعده پاسخگویی و اجابت را نیز داده است. دعا به معنای خواندن خداوند و یاری جستن از قدرت بی کران اوست. به هنگام دعا نوعی رابطه عاطفی بین انسان و خدا برقرار می شود؛ به گونه ای که انسان می تواند دردهای ناگفتنی اش را با او در میان گذارد. یکی از رفتارهای مذهبی که با سلامت و تندرستی ارتباط دارد، دعاست؛[26] تا جایی که حتی در یک بررسی، طول عمر بیشتر افرادی که دعا می کنند، گزارش شده است.[27]

4.2.2.1.3. نماز

«أَقِمِ الصَّلاةَ إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْكَر؛ و نماز را برپادار، که نماز از کار زشت و ناپسند باز می دارد.» (عنکبوت/45) قرآن کریم بارها مسلمانان را به نماز فراخوانده،(بقره/238و 110؛ اسراء/ 78) و آن را مایه ذکر و دوری از گناهان می داند. (طه/14) در واقع انسان می تواند از نماز یاری جوید. (بقره /45 و 153) نماز نوعی دعای سامان یافته است که مسلمانان موظف اند روزی پنج بار آن را انجام دهند. در دین مبین اسلام، نماز ـ به عنوان عبادت برتر ـ عامل مؤثری است در نجات انسان از غوطه ور شدن در آلودگی ها و منشأ مهمی است برای خودسازی فرد و جامعه. نمازی که با آگاهی، عشق، خشوع و اخلاص به جای آورده شود، موجب طهارت روح و قرب الهی می گردد. قرآن درباره تأثیر نماز در انسان می فرماید: «إِنَّ الْإِنْسانَ خُلِقَ هَلُوعاً * إِذا مَسَّهُ الشَّرُّ جَزُوعاً* وَ إِذا مَسَّهُ الْخَيْرُ مَنُوعاً* إِلاَّ الْمُصَلِّينَ* الَّذِينَ هُمْ عَلى‏ صَلاتِهِمْ دائِمُون‏؛ به راستی که انسان سخت آزمند {و بی تاب}خلق شده  است:
چون صدمه ای به او رسد، عجز و لابه کند و چون خیری به او رسد، بخل ورزد، غیر از نمازگزاران؛ همان کسانی که بر نمازشان پایداری می کنند.» (معارج/19-23) امام علی علیه السلام نیز درباره آثار نماز چنین می فرماید: «نماز به همه وجود انسان آرامش می بخشد؛ چشم ها را خاشع و خاضع می گرداند؛ نفس سرکش را رام، و دل ها را نرم و تکبر و خود بزرگ بینی را محو می کند».[28]

4.2.2.1.4. قرائت قرآن و تأثیر آن در کاهش اضطراب

« فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآن‏؛ هرچه از قرآن میسر می شود بخوانید.» (مزمل/20) قرآن کریم به کرّات مسلمانان را به قرآن خواندن فرا می خواند (نحل/98؛ اسراء/ 45) و از آنان می خواهد هنگامی که دیگران قرآن می خوانند، سکوت کنند و به آن گوش فرا دهند. (اعراف/204) از جمله راه های انس با قرآن و سخن گفتن با خدا تلاوت قرآن است. قرآن آهنگی دلنشین دارد و تلاوت آن بر جان آدمی می نشیند و به او آرامش می بخشد.

4.2.2.1.5. روزه

«يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُون‏؛ای کسانی که ایمان آورده اید، روزه بر شما مقرر شده است، همان گونه که بر کسانی که پیش از شما {بودند} مقرر شده بود، باشد که پرهیزگاری کنید.» (بقره/183) قرآن کریم انسان ها را به روزه داری فرا می خواند تا مردم خودنگهدار، پارسا و باتقوا شوند. (بقره/187و 185-183) در جایی دیگر نیز می فرماید: « وَأَنْ تَصُومُوا خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُون؛‏ و اگر بدانید، روزه گرفتن برای شما بهتر است».(بقره/184) روزه داری فواید جسمانی و روحی روانی دارد که در اینجا تنها به تأثیرات روانی آن در تأمین بهداشت روانی اشاره می کنیم:
در اردن دانشمندی به نام داراکه [29] (1992) در یک بررسی نشان داد که تعداد خود کشی در ماه رمضان در مقایسه با ماه های دیگر سال کاهش درخور توجهی را نشان می دهد.[30] در پژوهش دیگری که گروهی از پژوهشگران «تأثیر روزه داری بر وضعیت سلامت روانی» را مورد بررسی قرار دادند، 200 نفر زن و مرد قبل و بعد از ماه مبارک رمضان با استفاده از پرسشنامه  GHOآزموده شدند که بر اساس داده ها، روزه داری به گونه ای معنادار باعث کاهش علایم اضطرابی، بهبود در عملکرد اجتماعی و کاهش افسردگی شده است.[31]

ادامه دارد...
--------------------
مطالب تکمیلی:
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش اول
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش دوم
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش سوم
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش پنجم
-------------------
پی نوشت:
[25].  بوالهری، جعفر و همکاران، 1376، نقش دین در بهداشت روان، (مجموعه سخنرانی ها) سخنرانی28.
[26]. فنی، مالونی، مک لکو، 1955؛ پالوما، پتدلتون، 1991؛ اسلام و بهداشت روان(مجموعه مقالات)، 1382، قم، دفتر نشر معارف، ص258.
[27].  فالکمن، 2000؛ همان، ج1، ص266.
[28].  دشتی، محمد، 1379، نهج البلاغه، قم، الهادی، خطبه 196.
[29].Darakeh.
[30].  اسلام و بهداشت روان، (مجموعه مقالات)، 1382، قم، دفتر نشر معارف، ج1، ص 244.
[31].  بنگرید به: همان، ص 255-241.