روایات متفاوت از محاکمه و اعدام قاتل شهید مطهری

حقانی: حاج آقا! شما در شهروند گفته اید روزی که رفتم قاتل آقای مطهری را ببینم، من به ایشان [حمید نقاشیان] گفتم می خواهم قاتل آقای مطهری را ببینم، ایشان گفت او را کشتیم، باقی شان را هم می کشیم...

 نقاشیان: شما از قول من گفته اید که ما او را قبل از اینکه محاکمه بشود، کشته ایم، بقیه را هم می کشیم!

 معادیخواه: بله، ممکن است شما خواستید از من پنهان کنید!

 نقاشیان: ببخشید، این سیاه نمایی است یا این جمله ما؟

 معادیخواه: اگر شما نگفته باشید سیاه نمایی است، ولی اگر گفته باشید و انکار کنید چی؟

 نقاشیان: این دوتا ادعاست دیگر.

 معادیخواه: من می گویم ایشان چنین چیزی را به من گفته، ایشان می گوید من نگفته ام. این یک راهی دارد.

 حقانی: شما راهش را بفرمایید.

 معادیخواه: راهش این است که یا قسم می خورند یا...

 حقانی: مباهله می کنند.

 این بخشی از مناظرۀ عبدالمجید معادیخواه، رییس بنیاد تاریخ انقلاب اسلامی و قاضی دوم دادگاه گروه فرقان با حمید نقاشیان عضو تیم حفاظت امام و از مسوولان عملیاتی پروژۀ فرقان است؛ مناظره ای که در پیوند با انتشار ویژه نامۀ نشریه «یادآور» متعلق به موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران دربارۀ ماجرای گروه فرقان و انتقادات معادیخواه نسبت به برخی نکات تاریخی مطرح شده در آن انجام شده است.

 «فرقان» گروهی سیاسی- مذهبی به رهبری اکبر گودرزی، طلبۀ اخراجی از حوزه علمیه بود که در سال ۱۳۵۵ بنیان گذاشته شد. این گروه که نطفۀ آن در جلسات تفسیر قرآن چند مسجد تهران بسته شده بود، با تفسیر افراطی آیات قرآن برای اعضای خود اهداف مبارزاتی تعیین می کرد. اهدافی که پس از پیروزی انقلاب به حذف فیزیکی برخی چهره های نظامی و مذهبی نظام جمهوری اسلامی ایران انجامید. اکبر گودرزی، رهبر ۲۷ ساله این گروه تندرو، صاحب ۲۰ تفسیر قرآن و دو جلد تفسیر صحیفه سجادیه بود و یک جلد کتاب هم در مورد توحید نوشته بود. فرقانیان معتقد بودند روحانیت با مصادره انقلاب مانع تحقق آرمان های آن شده و از این جهت قتل روحانیون برجستۀ صدر انقلاب و برخی چهره های سیاسی که با جریان روحانیت همکاری کرده بودند را در برنامه کاری خود قرار داده بودند.

 مهم ترین این ترور ها در نیمه اول اردیبهشت ماه ۱۳۵۸ صورت گرفت، وقتی که سرلشکر قره نی، نخستین رئیس ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران و آیت الله مرتضی مطهری، رییس شورای انقلاب به ضرب گلولۀ افراد نا شناس به قتل رسیدند و کشف اعلامیه هایی با امضای «گروه فرقان» در محل دو ترور، رسیدگی به یکی از پیچیده ترین پرونده های قضایی پس از انقلاب را کلید زد.

 به گزارش «ضیاءالصالحین» به نقل از تاریخ ایرانی، مناظره اخیر میان معادیخواه و نقاشیان که حدود ۳۴ سال پس از ترور شهید مطهری و سرلشکر قره نی انجام گرفته، نه تنها به شفاف شدن مباحث پیرامون این پرونده نیانجامیده که ابهاماتی تازه را نیز بر آن افزوده است؛ ابهاماتی که با نگاهی به روزنامه های آن زمان، پیچیده تر می شوند. مهم ترین مسائلی که در مناظره میان نقاشیان و معادیخواه مطرح شده و محل منازعه قرار گرفته اند، عبارتند از:

الف – تاریخ بازداشت گسترده اعضای اصلی گروه فرقان، تحقیقات و صدور کیفرخواست.
ب - نحوه ورود معادیخواه به پرونده و شرایط پرونده در آن زمان.
ج - چگونگی محاکمه و صدور حکم اعدام محمدعلی بصیری، قاتل شهید مطهری.

 ضربه بزرگ به گروه فرقان چه روزی بود؟
 هر چند عملیات بازداشت اکبر گودرزی رهبر گروه فرقان و ۴۵ تن از یارانش در زمستان ۵۸، به عنوان بزرگترین ضربه به گروه فرقان در یاد ها مانده است، اما برخی مسوولان پرونده می گویند بازداشت ها و تحقیقات پیرامون گروه فرقان از ماه ها پیشتر آغاز شده بود. در این میان حمید نقاشیان آغاز بازداشت ها را مربوط به اردیبهشت ماه می داند. عبدالمجید معادیخواه اما برای ردیابی بازداشت اعضای گروه فرقان به کیفرخواستی که توسط اسدالله لاجوردی در دادگاه پرونده فرقان خوانده شد، ارجاع می دهد. او می گوید: «در کیفرخواست آمده که خصوصا با موفقیت شب چهارشنبه ۵۸/۱۰/۲، یعنی عملیاتی که آن ها را دستگیر کردند...»

 بر اساس اخبار روزنامه ها در ۴ بهمن ۵۸، سخن معادیخواه در مورد بیانیه دادستانی درست است. دادستانی انقلاب در بیانیه ای که همزمان با اعلام آغاز دادگاه گروه فرقان منتشر شد و در دادگاه توسط لاجوردی خوانده شد [اما در حقیقت به امضای شهید قدوسی رسیده بود]، از ضربه ای بزرگ خبر می دهد که در «شب چهارشنبه ۵۸/۱۰/۲» به گروه فرقان زده است.(۱)

 این بیانیه که در مطبوعات وقت موجود است، سه پرسش ایجاد می کند. نخست اینکه آیا این بازداشت که به عنوان «بزرگترین ضربه به گروه فرقان» از آن یاد شده، آغاز بازداشت ها بوده است؟ نقاشیان تاکید دارد «خیر، همه را که ۵۸/۱۰/۲ نگرفتند...» او از جمله به بازداشت حمید نیکنام، ضارب سپهبد قره نی اشاره می کند: «یکی دو روز بعد از شهادت مرحوم مطهری، توسط دادگاه انقلاب دستگیر شده و در زندان قصر بوده. ما ایشان را از زندان قصر تحویل گرفتیم.» (۲) حرف او درست است چرا که در   همان روز ها مقامات سپاه پاسداران از عملیات «چند ماهه» برای بازداشت اعضای فرقان خبر می دهند و از بازداشت هایی سخن می گویند که حتی چند روز پس از شهادت آیت الله مطهری آغاز شده بود.

 ابهام دوم درباره روز دوم دی ماه ۱۳۵۸ است که در بیانیه دادستانی به آن اشاره شده؛ دادستان وقت در بیانیه خود از ضربه ای بزرگ در «شب چهارشنبه» سخن گفته در حالی که تاریخی که بیان کرده نه چهارشنبه که «یکشنبه» بوده است. این موضوع یکی از پایه های اسنادی در مرور ماجرای فرقان که بیانیه دادستانی در روز آغاز دادگاه هاست را زیر سوال می برد.

 ابهام سوم آنکه از روزنامه های آن دوران برمی آید ضربه بزرگ به گروه فرقان نه در دوم دی ماه یا هر روز دیگری در اوایل دی ماه، که در ساعت ۲ بامداد روز چهارشنبه ۱۹ دی ماه به این گروه وارد شد. روزنامه اطلاعات روز ۲۲ دی ماه ۵۸ در گزارش اصلی خود از بازداشت رهبر و ۴۵ عضو گروه فرقان خبر داده و به نقل از یک مقام سپاه پاسداران می نویسد: «بعد از ترور استاد مطهری یک گروه بزرگ در سپاه که شامل دو اکیپ ضربت و اکیپ تجسس بود برای شناسایی اعضای گروه فرقان و بررسی چگونگی فعالیت این گروه تشکیل شد... این دو اکیپ شش ماه قبل فعالیت خود را شروع کرد. گروه تجسس پس از مدتی ردپای گروه فرقان را بدست آورد که امیدوارکننده بود. در فاصله ای که ما تحقیق می کردیم ترورهایی صورت گرفت و بعد از هر ترور، پاسداران چند نفر از اعضای گروه فرقان را دستگیر می کردند، که پس از بازجویی توانستیم اعضای گروه فرقان را به وسیله مشخصات گروهی دیگر از آن ها بدست بیاوریم و در این هنگام مرحله دوم کار ما شروع شد که با کنترل کردن تلفن ها خانه های تیمی گروه فرقان را شناسایی کردیم... پس از مراقبت های لازم در اطراف ۲۰ خانه تیمی، عاقبت ساعت موعد فرا رسید و در ساعت ۲ بامداد چهارشنبه گذشته [یعنی ۱۹ دی ماه] گروه عملیات وارد عمل شد. در اغلب خانه ها به وسیله گاز اشک آور اعضای گروه فرقان را دستگیر کردیم، ولی در بعضی از خانه های تیمی گروه، مانند خانه ای در خیابان جمالزاده، مجبور به تیراندازی شدیم. در آن خانه اکبر گودرزی، رهبر گروه فرقان با عده ای از اعضای گروه جلسه سری داشتند.»(۳)

 روزنامه کیهان هم   همان روز در گزارشی با عنوان «۸ ساعت درگیری مسلحانه برای دستگیری گروه فرقان» از انجام عملیات دستگیری رهبر و اعضای گروه فرقان «در بامداد روز چهارشنبه ۱۹ دی ماه [اربعین حسینی]» خبر داده است.(۴)

 از سوی دیگر حمید نقاشیان می گوید: «۹۰ درصد بازداشت ها قبل از شهریور ۵۸ انجام شده بود»(۵)، در حالی که بیانیه دادستانی در آغاز محاکمات اعلام می کند که «با ضربه چهارشنبه ۵۸/۱۰/۲ باید گفت ۹۰ درصد کار این گروه خاتمه یافته است.»(۶) هرچند شاید نتوان گفت دقیقا چه زمانی «۹۰ درصد فرقان متلاشی شد» اما دستکم می توان بر اساس جمیع اسناد، از وقوع اشتباه در تنظیم متن بیانیه دادستانی [در بخش اعلام تاریخ ضربه بزرگ] سخن گفت.

 قاتل شهید مطهری چه زمانی بازداشت شد؟
 بعد از ضربۀ ۱۹ دی ماه اعلام شد عملا چیزی از فرقان برجای نمانده است اما به نظر می رسد این قضاوت استثنائاتی هم دارد. ۲۲ دی ماه ۵۸ که روزنامه ها از بازداشت ضربتی اعضای فرقان خبر دادند و از اینکه آنان به قتل شهید مطهری، دکتر مفتح، سپهبد قره نی، آیت الله قاضی طباطبایی، حاج مهدی عراقی و فرزندش حسام و سوءقصد نافرجام به جان هاشمی رفسنجانی اعتراف کرده اند، هنوز «عوامل ترور شهید مطهری» به عنوان مهم ترین ترور در کارنامۀ فرقان بازداشت نشده بودند. شاهد آنکه حدود ۱۰ روز بعد بود که روزنامه کیهان در صفحه اول چهارشنبه مورخ سوم بهمن ماه ۱۳۵۸ از بازداشت «عاملان ترور استاد مطهری» خبر داد: «در یک درگیری مسلحانه که بین افراد ستاد عملیاتی سپاه پاسداران و عاملین ترور شهید استاد مطهری رخ داد، یکی از عاملین کشته شد و یکی دیگر دستگیر شد. شخص دستگیر شده به زندان اولین منتقل شد و در مراحل اولیه بازجویی به ترور شهید استاد مطهری اعتراف کرد. تحقیق در این زمینه ادامه دارد.»(۷)

 شاید خبر روزنامه اطلاعات در فردای   همان روز که حکایت از دستگیری دو عضو دیگر فرقان دارد، برای روشن تر شدن جریان راهگشا باشد. در این خبر آمده است که «به دنبال پیگیری پاسداران برای دستگیری سایر اعضای گروه فرقان، در یک حمله به سوی خانه تیمی این گروه یکی از اعضای فرقان به نام «وفا قاضی زاده» که راننده ترور استاد شهید مطهری بود، مجروح و کشته شد.» در اطلاعیه سپاه پاسداران که روزنامه اطلاعات آن را منتشر کرده، آمده است: «روز گذشته [دوم بهمن ماه] ساعت ۸ بعدازظهر هنگامی که ۳ تن از کادرهای اصلی که مرد شماره یک نظامی گروه جزو آنان بود با هم قرار ملاقات داشتند پس از حدود ۴۵ دقیقه توسط یکی از واحدهای عملیاتی مورد حمله قرار می گیرند و این افراد علیرغم تاکید پاسداران برای تسلیم، مقاومت می نمایند که طی درگیری وفا قاضی زاده که نقش راننده ترور استاد مطهری را به عهده داشت، از ناحیه گردن مجروح می شود و تلاش در بیمارستان تا صبح امروز ادامه داشت ولی این تلاش ها نتوانست او را از مرگ نجات دهد.»(۸)

 بعد ها اعلام شد عملیات ترور شهید مطهری با حضور دو تن از اعضای گروه فرقان انجام شد؛ محمدعلی بصیری، ضارب و وفا قاضی زاده راننده عملیات.(۹) روزنامه کیهان در سوم بهمن از درگیری میان نیروهای سپاه با «عاملان ترور شهید مطهری» می نویسد. بر اساس همین خبر که در روزنامه اطلاعات با ذکر نام وفا قاضی زاده درج شده، راننده ترور [قاضی زاده] در درگیری با نیروهای سپاه پاسداران کشته شده است و دو تن دیگر از عوامل که یکی از آن ها از عوامل ترور شهید مطهری بوده [بصیری] نیز در   همان روز بازداشت شدند.(۱۰) اگر خبر روزنامه های اطلاعات و کیهان که به نقل از مسوولان وقت سپاه پاسداران درج شده، درست باشد یعنی عامل ترور استاد مطهری نهایتا ۴۸ ساعت پیش از آغاز محاکمه در دادگاه سری، بازداشت شده است.

 بصیری و نیکنام چگونه محاکمه و اعدام شدند؟
 بر اساس اخبار روزنامه ها، محاکمه سری گروه فرقان بدون حضور خبرنگاران از بامداد روز سوم بهمن ماه ۵۸ در دادگاه انقلاب آغاز شد و به گفتۀ نقاشیان نخستین قاضی این دادگاه آیت الله محمدی گیلانی بود. اینجاست که ماجرای جایگزینی قضات پیش می آید و اختلاف معادیخواه و نقاشیان درباره چگونگی محاکمه و صدور حکم بصیری ضارب شهید مطهری مطرح می شود. نقاشیان ورود معادیخواه را به پرونده فرقان این چنین شرح می دهد که «در اولین دادگاهی که شروع شد، آقای محمدی گیلانی قاضی بودند. بحث پاسخگویی متهم پیش آمد تا به جرائمی که توسط دادستان خوانده شده بود، جواب بدهد. آقای گیلانی شروع کردند به سوال کردن و نیکنام جواب می داد. هنوز جواب هایش تمام نشده بود، آقای گیلانی اظهار کردند لعنت بر شما! می دانید چه کسی را کشتید؟ می دانید مطهری که بود؟»(۱۱)

 او می گوید: «وقتی چنین شرایطی میان قاضی و متهم رخ داد من احساس کردم این چیز بدی است و رفتم و آقای قدوسی را راضی کردم که قضات عوض شوند.» این چنین بود که نقاشیان برای پرهیز از قضاوت آیت الله گیلانی که به زعم او نمی توانست قضاوت بی طرفانه ای داشته باشد، به سراغ دریافت حکم قضات جدید رفت. نقاشیان می گوید سپس به قم رفته و با امام صحبت می کند، امام که مشغول خوردن شام بودند او را نزد آیت الله منتظری می فرستند و ایشان هم به همراه آیت الله علی مشکینی برای حجج الاسلام معادیخواه و ناطق نوری حکم قضاوت صادر می کنند.

 در این فاصله اما روزنامه ها خبر از اعدام دو تن از متهمان اصلی پرونده می دهند: «دو نفر از اعضای گروه فرقان، سحرگاه دیروز تیرباران شدند. این دو تن محمدعلی بصیری و حمید نیکنام بودند که به اتهام قتل استاد مطهری و سرلشکر قره نی در شعبه اول دادگاه انقلاب اسلامی مرکز محاکمه شدند و دادگاه مجازات اعدام را برای آن ها، تعیین کرد. دادستان کل انقلاب اسلامی ایران، در این زمینه اطلاعیه ای به شرح زیر صادر کرده است:

بسمه تعالی. پیرو اطلاعیه قبلی، مبنی بر محاکمه گروه فرقان، آخرین جلسه دادگاه، در ساعت ۷ و ۳۰ دقیقه بعدازظهر روز پنج شنبه پایان پذیرفت. متهمین محمدعلی بصیری، فرزند نریمان، قاتل استاد مطهری و حمید نیکنام، فرزند احمد قاتل تیمسار قره نی، طی اقرار مکرر، به اعترافات پیشین خود، مجرم شناخته شدند و پس از اتمام جلسه دادگاه وارد شور شد و رای دادگاه ساعت ۱۰ و ۳۰ بعدازظهر مبنی بر مفسد فی الارض و محارب با خدا و خلق خدا بودن متهمین صادر گردید. رای صادره در ساعت یک و ۳۰ دقیقه جمعه، پنج بهمن ماه به اجرا گذاشته شد. دادستان کل انقلاب جمهوری اسلامی ایران – علی قدوسی»(۱۲)

 شش روز بعد، حجت الاسلام معادیخواه با حکمی که روز ۱۲ بهمن ۱۳۵۸ به نام او و علی اکبر ناطق نوری صادر شد، به عنوان یکی از قضات منتخب، وارد پرونده می شود؛ اما در شرایطی که دو تن از متهمان اصلی پرونده پیش از ورود او به اعدام محکوم و حکمشان اجرا شده است. او دربارۀ مواجهۀ خود با خبر اعدام بصیری، ضارب شهید مطهری (و حمید نیکنام، ضارب سپهبد قره نی) در ابتدای قبول قضاوت این پرونده می گوید: «من وقتی رفتم اوین، رقتم که قاتل آقای مطهری را ببینم، گفتند: اعدامش کردیم! پرسیدم: چطور با این عجله؟ گفتند این ها حرف نمی زنند و می گویند شما کافرید و چنین و چنان. گفتم: اینکه حرف نمی زنند که نشد جواب، بالاخره باید کاری کرد.»(۱۳)

 این یکی از موضوعات چالش برانگیزی است که در مناظره میان معادیخواه و نقاشیان مطرح می شود و بحث دربارۀ آن بالا می گیرد، آنجا که موسی حقانی [گردانندۀ مناظره] به گفت وگوی معادیخواه با مجلۀ شهروند امروز اشاره می کند که در آن، از فردی که به او خبر اعدام بصیری را داده بود، نام می برد. معادیخواه در آن گفت وگو می گوید حمید نقاشیان کسی بوده که خبر اعدام بصیری را به او داده است. موضوعی که نقاشیان آن را رد می کند و کار به پیشنهاد «مباهله» می کشد.

 اما گذشته از این ها پرسش مهم تر آن است که اگر دلیل انتصاب قضات تازه آنچنان که آقای نقاشیان مطرح کرده، «شائبۀ بی طرف نبودن قاضی اول» باشد، این احکام اعدام را چه کسی صادر کرده است؟ نخستین قاضی دادگاه فرقان آیت الله محمدی گیلانی بوده و به احتمال زیاد این حکم باید از سوی ایشان صادر شده باشد. معادیخواه هم در گفت وگو با مجلۀ شهروند امروز در این باره می گوید: « نمی دانم. هنوز هم مشخص نیست. بعدا هم که مشغول کار شدم، دیگر نپرسیدم چه کسی این حکم را صادر کرده است. احتمالا آقای محمدی گیلانی باید حکم را داده باشد. چون اوین یک افرادی را برای این کار ها داشت. آن افرادی که آن زمان در اوین مشغول بودند، در راسشان محمدی گیلانی بود. بقیه نیروهای ایشان بودند.»(۱۴)

پی نوشت:
۱- محاکمه گروه فرقان آغاز شد، روزنامه اطلاعات، پنجشنبه، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۱
۲- خطای روایت یا روایت خطا؟، میزگرد معادیخواه و نقاشیان، کتاب ماه فرهنگی تاریخی یادآور، سال پنجم، شماره نهم، دهم، یازدهم و دوازدهم، ص۴۱۵
۳- کشف برنامه های فرقان برای ترور شخصیت های مذهبی و سیاسی، روزنامه اطلاعات، ۲۲ دی ۱۳۵۸
۴- ۸ ساعت درگیری مسلحانه برای دستگیری گروه فرقان، روزنامه کیهان، ۲۲ دی ۱۳۵۸، ص۳
۵- خطای روایت یا روایت خطا؟، ص۴۱۵
۶- محاکمه گروه فرقان آغاز شد، روزنامه اطلاعات، پنجشنبه، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۱
۷- عاملان ترور استاد مطهری بازداشت شدند، روزنامه کیهان، ۳ بهمن ۱۳۵۸، ص۱
۸- ۲ عضو دیگر فرقان دستگیر شدند، روزنامه اطلاعات، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۹- محاکمه سری اعضای گروه فرقان آغاز شد، روزنامه کیهان، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۱۰- ۲ عضو دیگر فرقان دستگیر شدند، روزنامه اطلاعات، ۴ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۱۱- خطای روایت یا روایت خطا؟، ص۴۱۴
۱۲- دو عضو گروه فرقان تیرباران شدند، روزنامه اطلاعات، ۶ بهمن ۱۳۵۸، ص۲
۱۳- خطای روایت یا روایت خطا؟، ص۴۱۶-۴۱۵
۱۴- تواب ساز نبودم، گفت و گو با عبدالمجید معادیخواه، شهروند امروز، شماره ۴۴، اردیبهشت ۱۳۸۷