چرایی نامگذاری زادروز حضرت معصومه به نام روز دختر

چرایی نامگذاری زادروز حضرت معصومه به نام روز دختر

این نوشتار در پی یافتن پاسخ درباره ی علت ازدواج نکردن حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها و انگیزه ی نامگذاری زادروز آن بانوی بزرگوار به نام «روز دختر» است.

سالروز میلاد حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها در تقویم ایرانی با عنوان روز «دختران» نامگذاری شده است‎‎، نامگذاری ای که ظاهرش ریشه در ازدواج نکردن آن حضرت و تجردش دارد و باطنش نیز در پی معرفی الگویی برجسته برای دختران مسلمان و به ویژه شیعه اهل بیت است. به همین بهانه سراغ چند مورد از کتابهایی رفته ایم که به واکاوی ریشه های این مسئله پرداخته و هر یک برای تبیین آن، منظری ویژه را برگزیده اند.

«تاریخ یعقوبی» و راز یک وصیت

یکی از مواردی که در بیان علت ازدواج نکردن حضرت معصومه سلام الله علیها به آن اشاره می شود، از بطن تاریخ یعقوبی استخراج شده است. این کتاب با آن که یکی از متون معتبر و قابل استناد مرتبط با حکومت های سده دوم و سوم هجری و از ویژگی های برجسته ی آن اشاره به زندگینامه امامان شیعی است، اما در خصوص ازدواج نکردن حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها، ادعایی تردیدآمیز را مطرح می کند. یعقوبی مدعی است: «موسی بن جعفر وصیت کرد که دخترانش شوهر نکنند و هیچ کس از آنان شوهر نکرد، مگر ام سلمه که در مصر به ازدواج قاسم بن محمد درآمد و آن هم برای محرمیت در مسیر رفتن به سفر حج بوده است».

یعقوبی که این نظر را به صراحت در کتاب خود آورده است، با منتقدان بیشماری مواجه می شود؛ زیرا به زعم آنها، چنین وصیتی در مغایرت با سنت پیامبر اسلام و تأکیدات فراوان آن حضرت در امر ازدواج قرار دارد. از نگاه منتقدان یعقوبی، اهمیت ازدواج در اسلام تا به حدی است که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم می فرماید: «نزد خداوند هیچ بنایی محبوب تر و عزیز تر از ازدواج در اسلام نیست». از دید این ناقدان، نمی توان پذیرفت که امام موسی کاظم علیه السلام، به صراحت در مقابل نظر جد بزرگوار خویش و فراتر از آن شریعت اسلام قرار گیرد. از سوی دیگر آنها مدعی اند، مراجعه به وصیتنامه امام موسی کاظم علیه السلام این حقیقت را آشکار می سازد که ازدواج دختران آن حضرت به نظر و صلاحدید امام رضا علیه السلام منوط شده بود و طبق وصیت، سایر برادران و خاندان موظف بودند که در امر ازدواج دختران، پس از اخذ موافقت ایشان اقدام کنند. مخالفت با نظر یعقوبی تا حدی پیش می رود که «باقر شریف القرشی» از سیره نویسان برجسته ی معاصر، در کتاب «حیات موسی بن جعفر علیه السلام» به صراحت آن را مجعول و بی اساس معرفی می کند.

بی همتا در «منتهی الآمال»

از دیگر دلایلی که برای  ازدواج نکردن حضرت معصومه علیه السلام مطرح می شود، ناظر به جایگاه علمی و معنوی ایشان است؛ چرا که برخی با اشاره به همین موقعیت ویژه، مدعی هستند که در زمان ایشان، مردی مناسب این بانو در جامعه مسلمین حضور نداشته و لذا آن حضرت و سایر خواهرانشان، طریق تجرد را برگزیده اند.
شیخ عباس قمی، نویسنده کتاب «منتهی الآمال فی احوال النبی و الآل» که از آثار مشهور و پرمراجعه در حوزه سیره ائمه به شمار می آید، بر این ادعا صحه می گذارد و به نقل از «تاریخ قم» می گوید: «سادات رضائیه، دختران خود را شوهر نمی دادند؛ زیرا کسی را که همسر و هم کفو ایشان بود نمی یافتند و حضرت موسی بن جعفر علیه السلام را بیست و یک دختر بوده است و هیچ یک شوهر نکرده اند و این مطلب در میان دختران ایشان عادت شده و محمد بن علی الرضا به شهر مدینه ده دیه وقف کرده است بر دختران و خواهران خود که شوهر نکرده اند و از ارتفاعات آن دیه ها نصیب و قسط رضائیه که به قم ساکن بوده اند از مدینه جهت ایشان می آوردند.»

در بررسی این دلیل نیز مخالفان به تقابلش با سیره ائمه اطهار اشاره می کنند که هرگز با چنین دلیلی مانع از ازدواج دختران خود نشده بودند؛ تا جایی که از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم نقل شده است: «هرگاه کسی به خواستگاری دختر شما آمد که دینداری و امانتداری او را می پسندید (هرچند در حد دختر شما نباشد) شوهر دهید و اگر شوهر ندهید در زمین فتنه و فساد بزرگ برپا می شود». منتقدان منتهی الامال معتقدند، در زمان این بانوی بزرگوار قطعاً در میان شیعیان، افرادی وجود داشتند که می توانستند همسر مناسبی برای آن حضرت و سایر خواهرانشان باشند.

حصارها و هراس های دوران

یکی دیگری از آرایی که در خصوص تجرد حضرت معصومه سلام الله علیها بیان شده ، خفقان دوران و نیز محدودیت هایی است که حکومت وقت برای برقراری ارتباط میان خاندان امام موسی کاظم علیه السلام با سایر جامعه شیعیان، ایجاد کرده بود. از این رو در حالی که شیعیان برای حفظ جان و مذهب خود، رویه تقیه را پیش گرفته بودند، ازدواج با زنان خاندان امام کاظم علیه السلام را به منزله تهدیدی برای خود قلمداد می کردند و همین مسئله سبب شد تا انگیزه ی آنان برای وصلت با این خاندان کمرنگ شود.
در بین صاحبان نظر، نظریه سوم تا کنون مورد پذیرش جمع کثیری واقع شده است و تقریباً همگی در خصوص آن به اتفاق نظر رسیده اند. اما همچنان این سوال مطرح است که چرا هراس از ازدواج با خاندان امام کاظم علیه السلام و مجرد ماندن، به دختران ایشان محدود شده است و مردان خاندان اهل بیت مشکلی در ازدواج با دختران شیعیان نداشته اند؟ علاوه بر این چه معیاری برای سنجش میزان اختناق سیاسی دوران هارون الرشید وجود دارد که آن را نسبت به دوران سایر خلفای اموی و عباسی، تیره تر و خفقان انگیزتر می سازد تا جایی که شیعیان را طبق اصل تقیه از وصلت با این خاندان باز دارد؟

تجرد، پیام مبارزه

بررسی کلی سه نظر مطرح شده در بالا، نشان می دهد که هرچند این دلایل چندان قابل وثوق نیستند و نقدهای متعددی بر آنها می توان وارد کرد اما هر یک به نوبه خود می تواند راهگشای درکی کلی از دورانی باشد که حضرت معصومه علیه السلام در آن می زیسته است. در اینجا باید در این نکته دقیق شد که سیاست ائمه اطهار در امر ازدواج و ازدیار نسل پاک شیعه در دوران های مختلف به ویژه در دوران حصر و تنگناهای سیاسی، نشان از آن دارد که امر ازدواج در نظر آنها فراتر از سنتی اسلامی بوده که عمل یا  عمل نکردن به آن در تضاد با سنت دین مبین باشد. به بیان دیگر، هرگز ازدواج در سنت ائمه به دور و جدا از اهداف سیاسی و تفکر مبارزاتی نبوده است، کما اینکه تاریخ سیره آنها نشان از تصمیمات متعددی دارد که گواه این ادعاست. زنان اهل بیت نیز از چنین تفکری به دور نبوده اند و در این خصوص در دوره های مختلف همپای مردان، گام برداشته و همدوش آنان بوده اند. به عنوان مثال، یکی از شرایط ضمن عقد حضرت زینب سلام الله علیها با عبدالله بن جعفر بن ابی طالب، فراهم بودن امکان همراهی آن حضرت با امام حسین علیه السلام بوده است. یعنی شاهد آن هستیم که یک زن از حق شرعی خود در تعیین شرط ضمن عقد، در جهت رواج یک تفکر مبارزاتی بهره می گیرد و این شرط را در اولویت شروط خود قرار می دهد. نگریستن به  ازدواج نکردن حضرت معصومه و خواهران آن حضرت از چنین منظری و ربط آن به یک حرکت گسترده سیاسی که با پرچمداری دختران امام موسی کاظم علیه السلام صورت می گیرد، تجرد این گروه از بانوان را از قابلیت توجیه بیشتری برخوردار می کند. به این ترتیب شاید بتوان مدعی شد اگر حضرت زهرا سلام الله علیها با وصیت خود در مخفی بودن مدفنش، پس از گذشت قرن ها توان آن را دارد که پیام سیاسی خود را به ما برساند و با وصیت خویش، روایت وجود فشار بر اهل بیت در روزگار شهادتش را ماندگار کند، حضرت فاطمه معصومه علیهاالسلام و خواهران بزرگوارش نیز در پرتو اختیار نکردن همسر برای همراهی با امام رضا علیه السلام بدون محدودیت تمكین از شوهر، به زیباترین شکل ممکن، از تجرد، پیامی سیاسی و تاریخی ساخته و برای روزگار ما فرستاده اند.

منابع :
احمد بن اسحاق یعقوبی؛ محمدابراهیم آئینی (1389) «تاریخ یعقوبی»، تهران: شركت انتشارات علمی و فرهنگی.
شیخ عباس قمی (1388) «منتهی الامال»، تهران: علویون.
باقر شریف القرشی (1388) «موسوعه سیره اهل البیت علیهم السلام: الامام موسی بن جعفر علیه السلام»، تهران: معروف.