جایگاه و ارزش انفاق

جایگاه و ارزش انفاق

انفاق به اندازه ای دارای ارزش و جایگاه والایی هست که خداوند متعال در کنار نماز به انفاق توجه می ‌دهد تا ارزش و اهمیت آن را تبیین کند. انفاقی، مثبت و مورد نظر قرآن است که در راستای کمالات الهی باشد....

جایگاه و ارزش انفاق به اندازه ای مهم است که خداوند در کنار نماز به انفاق توجه می ‌دهد تا ارزش و اهمیت آن را تبیین کند. همانطور که بیان شد انفاق به معنای اخراج چیزی و بخشش به دیگری، می ‌تواند مالی و غیر مالی باشد. این بخشش می ‌تواند در جهت درست و نادرست نیز قرار گیرد؛ زیرا کسانی هستند که مال و ثروت یا علم و دانش خویش را برای پیشبرد کارهای زشت و نابهنجار و یا قتل و نابودی مردم و طبیعت هزینه می ‌کنند بنابراین، نمی ‌توان هر گونه انفاقی را مثبت ارزیابی کرد؛ بلکه تنها انفاقی مثبت و سازنده است که برای پیشبرد اهداف انسانی و الهی باشد و موجب کمال در انسان و طبیعت شود.

امام المتقین، امیرالمومنین علی (علیه السلام) در این باره چنین می ‌فرمایند: إِنَّ إِنْفَاقَ هَذَا الْمَالِ فِی طَاعَةِ اللَّهِ أَعْظَمُ نِعْمَةٍ وَ إِنَّ إِنْفَاقَهُ فِی مَعَاصِیهِ أَعْظَمُ مِحْنَةٍ؛ بی ‌تردید انفاق مال در طاعت خدا بزرگترین نعمت و هزینه کردنش در معاصی بزرگترین مصیبت است.[1]

امام جعفر صادق (علیه السلام) در اهمیت و ارزش انفاق هم می فرمایند: أَوْحَى اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَى دَاوُدَ(علیه السلام) إِنَّ الْعَبْدَ مِنْ عِبَادِی لَیَأْتِینِی بِالْحَسَنَةِ فَأُبِیحُهُ جَنَّتِی فَقَالَ دَاوُدُ(علیه السلام) یَا رَبِّ وَ مَا تِلْکَ الْحَسَنَةُ قَالَ یُدْخِلُ عَلَى عَبْدِیَ الْمُؤْمِنِ سُرُوراً وَ لَوْ بِتَمْرَةٍ قَالَ دَاوُدُ یَا رَبِّ حَقٌّ لِمَنْ عَرَفَکَ أَنْ لَا یَقْطَعَ رَجَاءَهُ مِنْکَ؛ خدا به داود پیامبر (علیه السلام) چنین وحی کرد: بنده‌ ای از بندگانم در روز قیامت کار نیکی می ‌آورد، پس او را در بهشت حاکم می ‌سازم. حضرت داود (علیه السلام) پرسید: آن کار نیک چیست؟ خدای متعال فرمود: اندوهی از مؤمنی می ‌زداید، اگر چه با دانه ‌ای خرما یا نیمی از آن باشد. حضرت داود (علیه السلام) گفت: شایسته است کسی که تو را بشناسد امیدش را از تو قطع نکند.[2]

خدای متعال در قرآن با تعابیر مختلف و متعدد مؤمنان را به انفاق کردن در راه خدا در دنیا پیش از فرا رسیدن قیامت، امر کرده و می فرماید: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لَا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خُلَّةٌ وَلَا شَفَاعَةٌ وَالْکَافِرُونَ هُمُ الظَّالِمُونَ؛ اى کسانى که ایمان آورده‏ اید از آنچه به شما روزى داده‏ ایم انفاق کنید پیش از آنکه روزى فرا رسد که در آن نه داد و ستدى است و نه دوستى و نه شفاعتى و کافران خود ستمکارانند.[3]

و در آیه ای دیگر خدا متعال به پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) توصیه فرموده که این فرمان الهی را به بندگان خدا ابلاغ کند: قُلْ لِعِبَادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلَاةَ وَیُنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاهُمْ سِرًّا وَعَلَانِیَةً مِنْ قَبْلِ أَنْ یَأْتِیَ یَوْمٌ لَا بَیْعٌ فِیهِ وَلَا خِلَالٌ؛ به بندگان مؤمنم بگو: نماز را بر پا دارند، و از آنچه روزی آنان کرده ایم، پنهان و آشکار، انفاق کنند، پیش از آنکه روزی فرا رسد که در آن نه داد و ستدی است و نه پیوند دوستی و رفاقت.[4]

و گاه خدای متعال مؤمنان را به سبب انفاق نکردن در راه خدا توبیخ کرده و می فرماید: وَمَا لَکُمْ أَلَّا تُنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ...؛ و شما را چه شده که در راه خدا انفاق نمى ‏کنید....[5]

پس آن انفاقی، مثبت و مورد نظر خدای متعال در قرآن است که در راستای کمالات الهی باشد.

خدای متعال در قرآن به این گونه انفاقات چه مالی و چه غیرمالی، ارزش و اهمیتی قائل شده و آن را در کنار نماز و عبادت خالص قرار داده و موجب رستگاری بشر دانسته و می فرماید: الَّذِینَ یُؤْمِنُونَ بِالْغَیْبِ وَیُقِیمُونَ الصَّلَاةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ؛ آنان که به غیب ایمان مى ‏آورند و نماز را بر پا مى دارند و از آنچه به ایشان روزى داده‏ ایم انفاق مى کنند.[6]

ودر آیه دیگر خدای متعال انفاق را جهاد در راه خود معرفی می کند و می فرماید: الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ وَأُولَئِکَ هُمُ الْفَائِزُونَ؛ کسانى که ایمان آورده و هجرت کرده و در راه خدا با مال و جانشان به جهاد پرداخته‏ اند نزد خدا مقامى هر چه والاتر دارند و اینان همان رستگارانند.[7]

خدای متعال انفاق را از ویژگی های اهل تهجد و شب زنده داران معرفی می کند و می فرماید: تَتَجَافَى جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضَاجِعِ یَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفًا وَطَمَعًا وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ؛ پهلوهایشان از خوابگاهها جدا مى‏ گردد [و] پروردگارشان را از روى بیم و طمع مى‏ خوانند و از آنچه روزیشان داده‏ ایم انفاق مى کنند.[8]

خدای متعال در آیه شریفه 17 سوره مبارکه آل عمران، انفاق را همراه صبر، صدق، خضوع و استغفار قرار داده می فرماید: الصَّابِرِینَ وَالصَّادِقِینَ وَالْقَانِتِینَ وَالْمُنْفِقِینَ وَالْمُسْتَغْفِرِینَ بِالْأَسْحَارِ؛ اینانند] شکیبایان و راستگویان و فرمانبرداران و انفاق کنندگان و آمرزش ‏خواهان در سحرگاهان.[9]

خدای متعال در آیه ۱۷۷ سوره مبارکه بقره، انفاق (ایتاء مال) را همراه با ایمان به خدا، قیامت، ملائکه، قرآن و انبیای الهی از مصادیق «بِر» معرفی می کند و می فرماید: وَلَکِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِکَةِ وَالْکِتَابِ وَالنَّبِیِّینَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ...؛ بلكه نيكى آن است كه كسى به خدا و روز بازپسين و فرشتگان و كتاب [آسمانى] و پيامبران ايمان آورد و مال [خود] را با وجود دوست داشتنش به خويشاوندان و يتيمان و بينوايان و در راه‏ماندگان و گدايان و در [راه آزاد كردن] بندگان بدهد.

اقسام انفاق

انفاق در راه خدا را از جهات گوناگون می‌ توان تقسیم کرد:

1. انفاق در امور مادی

مصداق بارز انفاق در قرآن کریم، که خدای متعال بدان اشاره فرموده اند انفاق در اموال است؛ مانند این آیه شریفه که فرمود: وَجَاهِدُوا بِأَمْوَالِکُمْ؛ با اموالتان در راه خدا جهاد کنید،[10] أَنْفِقُوا مِنْ طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ...؛ از چیزهاى پاکیزه‏ اى که به دست آورده‏ اید، انفاق کنید...[11]

2. انفاق در امور معنوی

اما به جهت فراگیر بودن معنا و مفهوم رزق در آیه شریفه: یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِمَّا رَزَقْنَاکُمْ ...؛ اى کسانى که ایمان آورده‏ اید از آنچه به شما روزى داده‏ ایم انفاق کنید... .[12] می توان گفت رزقی که در این آیه شریفه بدان اشاره شده و مومنین را به آن توصیه نموده، اختصاص به انفاق مالی نداشته بلکه انفاق به اموری چون انفاق علم و دانشِ را نیز شامل می شود. چرا که رزق در آیه شریفه فوق، معنای وسیع و فراگیری داشته و شامل علومی که بر دل و جان انسان وارد شده و رزق حقیقی نفوس به شمار می آید نیز قرار می گیرد.

این معنای از رزق در بعضی روایات نیز مورد تائید قرار گرفته است. به عنوان مثال امام المتقین على (علیه السلام) در روایتی می فرمایند: کُلُّ شَیْ‏ءٍ یَنْقُصُ عَلَى الْإِنْفَاقِ إِلَّا الْعِلْمَ؛ یعنی هر چیزى با انفاق نمودن و خرج کردن کم مى شود، مگر دانش.[13] از این بیان حضرت استفاده می شود که اصطلاح انفاق اختصاص به انفاق در مال نداشته به انفاق معنوی چون علم نیز تعلق می گیرد.

بنابر نظر بسیاری از مفسران واژه «خیر» در آیه ۲۱۵ سوره بقره که خدای متعال فرمود: قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَیْرٍ فَلِلْوَالِدَیْنِ؛ به مال تفسیر شده است.[14] ولی برخی آن را اعم از مال می‌دانند.[15] واژه «شَیء» در آیه ۶۰ سوره انفال: وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ شَیْءٍ فِی سَبِیلِ اللَّهِ...؛ و هر چه در راه خدا هزینه کنید،[16] نیز به نظر برخی مفسران افزون بر امور مادی، شامل امور معنوی هم می‌شود.[17]

3. انفاق از جهت حکم شرعی

انفاق از جهت حکم شرعی نیز به انفاق واجب و مستحب و حرام قابل تقسیم است.[18] انفاق واجب شامل واجبات مالی، مثل زکات، خمس، کفارات مالی، اقسام فدیه و نفقات واجب را است؛[19]

انفاق از جهت حکم شرعی مصادیق متعددی دارد:

1 ـ 3. زکات

اولین مصداق از مصادیق بارز انفاق واجب زکات است که مفسران در آیات مربوط به زکات و انفاق این نکته را یادآور شده ‌اند که زکات از مصادیق بارز انفاق است.[20] از جمله آیه شریفه: وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ یُنْفِقُونَ؛ از آنچه به ایشان روزى داده‏ ایم انفاق مى کنند.[21] و آیه شریفه: وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ و کسانى که زر و سیم را گنجینه مى کنند و آن را در راه خدا هزینه نمى کنند ایشان را از عذابى دردناک خبر ده.[22]

2 ـ 3. خمس

از موارد و مصداق انفاق واجب، پرداخت خمس است خدای متعال فرمود: وَاعْلَمُوا أَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْءٍ فَأَنَّ لِلَّهِ خُمُسَهُ...؛ و بدانید که هر چیزى را به غنیمت گرفتید یک پنجم آن براى خدا ... .[23]

3 ـ 3. نفقه واجب

مصداق دیگر انفاق، نفقه واجب زوجه و فرزندان است که بر عهده زوج گذارده شده خدای متعال در این باره می فرماید: وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ...؛ و خوراک و پوشاک آنان [=مادران] به طور شایسته بر عهده پدر است... .[24]

4 ـ 3. کفارات مالی

و از مصادیق دیگر انفاق کفارات مالی است؛ مانند کفاره سوگند که خدای متعال در این باره فرمود: ...فَکَفَّارَتُهُ إِطْعَامُ عَشَرَةِ مَسَاکِینَ مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِیکُمْ...؛ و کفاره‏ اش خوراک دادن به ده بینوا است از غذاهاى متوسطى که به کسان خود مى ‏خورانید... .[25]

5 ـ 3. تامین هزینه جهاد

علاوه بر موارد گفته شده به دلایلی انفاق در بعضی موارد ضروری هم، واجب می ‌شود؛ مثل تأمین هزینه جهاد، که آیه خدای متعال در سوره مبارکه بقره بدان امر فرموده: وَأَنْفِقُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَیْدِیکُمْ إِلَى التَّهْلُکَةِ...؛ و در راه خدا انفاق کنید و خود را با دست ‏خود به هلاکت میفکنید... .[26] این آیه شریفه بنا بر نظری برخی از مفسران در این باره نازل شده است.[27]

6 ـ 3. رفع نیازهای ضروری جامعه

از موارد ضروری دیگر مثل رفع نیازهای ضروری جامعه؛ مانند ساختن راه‌ ها، پلها، مدارس، مساجد و جز اینها که برخی انفاق در این موارد را مصداقی از انفاق‌ های واجب در سوره مبارکه توبه دانسته ‌اند.[28] خدای متعال در این باره چنین می فرماید: ...وَالَّذِینَ یَکْنِزُونَ الذَّهَبَ وَالْفِضَّةَ وَلَا یُنْفِقُونَهَا فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَبَشِّرْهُمْ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ؛ و کسانى که زر و سیم را گنجینه مى کنند و آن را در راه خدا هزینه نمى کنند ایشان را از عذابى دردناک خبر ده.[29]

7 ـ 3. صدقه مستحب

از مصادیق انفاق مستحب، صدقه مستحب است که برخی آیات انفاق را ناظر به آن دانسته‌ اند؛[30] از جمله این آیه شریفه که خدا متعال می فرماید: مَنْ ذَا الَّذِی یُقْرِضُ اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا...؛ کیست آن کس که به [بندگان] خدا وام نیکویى دهد... .[31]

8 ـ 3. مصداق انفاق حرام

همچنین در آیات متعددی مصادیقی از انفاق ذکر شده که بنابر برنظر برخی از مفسران از مصادیق انفاق حرام می باشد مانند انفاق مشرکان در راه معصیت خداوند.[32] در این باره خدای متال می فرماید: إِنَّ الَّذِینَ کَفَرُوا یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِیَصُدُّوا عَنْ سَبِیلِ اللَّهِ...؛ بى‏ گمان کسانى که کفر ورزیدند اموال خود را خرج مى کنند تا [مردم را] از راه خدا بازدارند... .[33]

9 ـ 3. معنای پاداش مضاعف

خدا به هر که بخواهد 700 برابر می ‏دهد و نیز 700 برابر را برای هر که بخواهد، دو برابر (1400 برابر) می ‏کند: وَاللَّهُ یُضَاعِفُ لِمَنْ یَشَاءُ؛ و خداوند براى هر کس که بخواهد (آن را) چند برابر مى ‏کند... .[34] بلکه فراتر از آن، حدّ و حصری برای مضاعف و چند برابر کردن اجر انفاق نیست چرا که در ادامه می فرماید: وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ؛ خداوند گشایشگر داناست‏.[35] و چون مشیّت الهی براساس حکمت است، به خوبی می‏ داند به چه کسی و در چه موردی پاداش انفاق را یک برابر یا دو یا چند برابر یا 700 برابر و بیشتر عطا کند.

ادامه دارد...(بخش بعدی)
رجوع به مبحث قبلی