اعتکاف یعنی اعتراف!

« اعتکاف، عبارت است از ماندن در مسجد و درنگ در آن به قصد اینکه با آن، بندگی خدا نماید و لازم نیست عبادت دیگری غیر از ماندن در مسجد به آن ضمیمه شود، اگرچه احتیاط مستحب است. اعتکاف ذاتاً و در اصل شرع اسلام، مستحب است و گاهی با انجام دادن آن به سبب نذر یا عهد یا اجاره و مانند آنها واجب می شود.»(3)
درباره ی فلسفه ی اعتکاف، سخنان بسیاری شنیده ایم؛ احادیث بسیاری نیز فضیلت این عمل مقدّس را می رساند؛ چنان که اَنَس نقل می کند: 
«پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم در زمانی که مقیم بود، دهه ی آخر ماه رمضان را اعتکاف می کرد و هرگاه به مسافرت می رفت، سال بعد بیست روز معتکف می شد».(4) 
اما شاید این پرسش به ذهن خطور کند که ایا اصل عزلت و گوشه گیری پسندیده است یا نه؟ اگر این عمل پسندیده است، ایا باعث جدایی فرد از جامعه نمی شود؟ ایا این عمل، همان عزلت و گوشه گیری صوفیانه یا رهبانیت مسیحی است؟
پاسخ به این پرسش ها مجال گسترده ای را طلب می کند؛ در این مختصر می کوشیم تفاوت اعتکاف که سنّتی نبوی است، با رهبانیت و عزلتِ صوفیانه و ... را بیان کنیم:
اعتکاف؛ عمل پسندیده، اما موقت
باید توجه داشت که اعتکاف، عملی دینی است، اما دین اسلام، دینِ اعتکاف نیست، بلکه دین تلاش، کار و حضور پرشور در اجتماع است؛ بدین معنا که اسلام، اعتکاف را عملی پسندیده می شمارد، اما به طور موقت، نه دائم! مثلاً مستحب می داند که فرد چند روز از سال را به اعتکاف بپردازد و از مسجد جامع شهر بیرون نیاید؛ اما موافق آن نیست که فردی بیشتر عمر خود را در مسجد به سر برد و از آن بیرون نیاید؛ همچنین موافق نیست فردی به جای تلاش برای تأمین معاش و حیات مادّی و معنوی، شبانه روز به اعتکاف بنشیند. در اسلام، اعتکاف امری موقتی است نه دائم! این گونه است که می گوییم اسلام دین اعتکاف نیست، هرچند اعتکاف در اسلام وجود دارد. 
میمون بن مهران می گوید: در خدمت حسن بن علی علیه السلام نشسته بودم که مردی آمد و عرض کرد: ای پسر رسول خدا! فلانی از من مبلغی پول طلبکار است و می خواهد مرا حبس کند. امام فرمود: به خدا من پولی ندارم که بدهکاری تو را بپردازم. پس با آن مرد سخن گفت. میمون می گوید: امام کفش های خود را پوشید. من عرض کردم: ای پسر رسول خدا، فراموش کردید که در حال اعتکاف هستید؟ حضرت فرمود: فراموش نکرده ام، اما از پدرم شنیدم که از قول جدم رسول خدا صلی الله علیه و آله و سلم فرمود: هرکه در راه برآوردن نیاز برادران مسلمان خود بکوشد، چنان است که نه هزار سال، روزه دار و شب زنده دار، خدا را عبادت کرده باشد.(5) 
آنچه از این روایت برمی اید این است که مؤمنان در عین اهتمام به اعتکاف، نباید از تلاش های اجتماعی و کوشش برای برآوردن نیازهای همگان دریغ ورزند. پس دین اسلام، دین تلاش اجتماعی و کوشش فردی است.
اعتکاف، خاستگاه شرعی دارد نه سلیقه ای
اعتکاف از داخل شرع و شریعت سر برمی آورد و خاستگاه درون دینی دارد؛ یعنی بر طبق موازین شرعی و برآمده از آن است، به خلاف عزلت های صوفیانه که در بسیاری از مواقع برآمده از نفس افراد و سلیقه ها و برداشت های آنان است، تا آنجا که گاه، آنان خود اعتراف می کنند که راه آنها از شریعت جداست و به طریقت نزدیک است! و آشکار است که بین فعلی که منشأ آن، فرمان پروردگار باشد و فعلی که منشأ آن خواهش های نفسانی باشد، تفاوت بسیار وجود دارد.
اعتکاف؛ متفاوت با عزلت های صوفیانه
هدف از اعتکاف، جدایی چند روزه از تلاش های دنیوی و معیشتی، برای به یاد آوردن معاد و هدف آفرینش و سپس جدی کردن عزم برای تلاش خالصانه برای خدا و خدمت به خلق اوست؛ یعنی اعتکاف نوعی آمادگی برای تلاش و کوشش اجتماعی (البته در مسیر رضایت الهی) است، در حالی که عزلت های صوفیانه چنین اهدافی ندارد؛ از این رو گاه حالت دائمی پیدا می کند و هدف متعالی در آن منظور نمی شود. 
اعتکاف و توجه به جایگاه محوری مسجد
در صدر اسلام و حتی قرون بعد از آن، مسجد جایگاه خاصی داشته است: محل ارسال پیام های حکومتی و اعلان های مختلف، محل تصمیم گیری های مهم در شهر، محل دادخواهی افراد، محکمه ی قضات، محل خواندن صیغه های ازدواج و طلاق، محلّ برگزاری نماز جمعه و ... از این رو معتکف در مسجد (بویژه اینکه این اعتکاف در مسجد جامع شهر بوده) از اخبار و اطلاعات غافل نمی شده و از زندگی اجتماعی دور نبوده است؛ به خلاف گوشه گیری های صوفیانه که گاه در خانقاه (و به دور از مردمان) انجام می گرفته است.
اعتکاف؛ فرصتی برای تفکر
از اهداف اعتکاف، تفکّر بوده است. زندگی روزمره و اشتغال به آن، گاه فرد را دچار غفلت می کند و اعتکاف، فرصت خوبی برای تفکّر است تا اینکه انسان از حالت غفلت خارج شود و هوشیارانه به زندگی خود ادامه دهد، این عنصر در رهبانیت مسیحی و زندگی صوفیانه کمتر لحاظ می شود.
آری، اعتکاف سنت حسنه ای است که فرد را از غفلت خارج می سازد و عزم او را در حیات اجتماعی جدی تر می نماید و شخص درصدد جبران گذشته براید. اعتکاف، فرصت خوبی برای اعتراف است. چنان که نظامی گنجه ای گفته است:
زین دامگه، اعتکاف بگشای
بر عجز خود اعتراف بنمای
 

منبع: خیمه، مرداد 1385، شماره 24.
----------------------------------------------
پی نوشت:
1. مجمع البحرین، ص 229؛ مفردات راغب، ص 579.
2. لغت نامه ی دهخدا، ص 2945.
3. امام خمینی، تحریرالوسیله، ج 1، ص 554.
4. کنزالعمّال، 18091.
5. من لایحضر الفقیه، ج 2، ص 189.