پيدايش نظميه در ايران

يش از تشكيل نظميه يا شهرباني به سبك نوين و اروپايي در روزگار ناصرالدين شاه قاجار در سال 1257 ش، نظم و امنيت شهرها به عهده داروغه بود كه زير نظر اداره اي به نام «ديوان بيگي» (اداره حكومتي يا فرمانداري) كه در رأس آن بيگلر بيگي (فرماندار حاكم) قرار داشت انجام وظيفه مي  كرد و واحدهايي كه در اختيار داروغه بود، محتسب، شحنه، گزمه، شبگير، ناميده مي شدند.1
در آن هنگام نظم و امنيت شهرها در شب داراي قوانين ويژه اي بود كه شايد امروزه براي بسياري اين پرسش پيش آيد كه مگر حكومت نظامي برقرار بوده، كه اينگونه قوانين اجرا مي شده است. «حدود چهار ساعت از شب گذشته روي پشت بام داروغه خانه طبل خبردار مي زدند و سپس شيپور مي نواختند، با اين اخطارها ديگر كسي اجازه نداشت از خانه بيرون رود مگر اينكه از داروغه خانه اجازه داشته و اسم شب را بداند، اگر در عبور بي موقع، عابر اسم شب را درست مي گفت، عبور مي كرد، در غير اين صورت او را به داروغه خانه جلب مي كردند و پس از شناسايي چنانكه شخص مهمي بود با اخذ انعام، او را به منزل و مقصدش مي رساندند، براي هرشب نام يكي از شهرها تعيين مي شد و مراتب به شبگردان ابلاغ مي گرديد. 2
معمولاً به سران حكومت و وابستگان آنها و افراد با نفوذ اسم شب داده مي شد البته در موارد بسيار هم به افراد پولدار به طور پنهاني فروخته مي شد، كسي كه اسم شب را تعيين مي كرد «امير شب» خوانده مي شد كه به مرور به «مير شب» متداول گرديد. «مير شب» يكي از پيشه هاي مهم و پول ساز آن روزگار بود و به قول معروف سرقفلي داشته است. «چنين مقامي از شأن و احترام ويژه اي برخوردار بود و چنانكه از عنوان آن پيداست مير شب حاكم شبانه شهر بود»3آنچه از خواندن نوشته هاي گوناگون گذشتگان دربارة اداره هاي حفظ نظم و امنيت جامعه مانند «ديوان بيگي» و «داروغه خانه» و كاركرد مأموران آنها مانند «محتسب»، «عسس»، «شبگرد»، «گزمه» حاصل مي گردد اين است كه در بيشتر موارد آنها به جاي اجراي قوانين و كوشش براي ايجاد امنيت و آسايش و آرامش براي همگان، خود مخل امنيت و آسايش و آرامش جامعه بوده اند. «داروغه ها افرادي بي رحم و سنگدل و شقاوت پيشه بودند.» 4چارلز جيمز ويلس در كتاب خود «تاريخ اجتماعي ايران در عهد قاجاريه» درباره رفتار ستمگرانه داروغه ها با گناهكاران و يا به ظاهر گناهكاران چنين نوشته است: «داروغه هر شهر و يا رئيس پليس آنجا به احكام بسيار سخت حكم مي كند و خود آنها بسيار سخت دل و قسي القلب هستند، مقصربدبخت را چوب مي زنند و غذا نمي دهند و هر گاه مقصر ايشان صاحب ثروت باشد تا مادامي كه وي پول خرج مي كند، با او مانند مهمان رفتار مي نمايند و همين كه پول او تمام شد آن وقت با او همان طور رفتار مي كند كه با مقصر رفتار مي كنند، در ايران به مقصر بسيار بد مي گذرد و در اول كار هر چه پول و يا لباس داشته باشد بايد تسيلم داروغه نمايد و پس از آن هم پاهايش مغلول (غل و زنجير شده) و گردنش را زنجير كرده و در محبس بسيار تنگي كه شبيه مسكن جانوران است در نزد محبوسين، محبوس مي گردد، داروغه اگر اطمينان كامل و صحيح داشته باشد كه هنوز مقصر را از مال و منال رمقي باقي است، آن وقت به مقصر يادآور مي شود كه اگر مي خواهي كه از قيد و زنجير مستخلص گردي، آنچه كه داري بياور و با هم نصف كنيم، چنانچه مقصر به خواست داروغه گردن ننهد، في الفور او را به حاكم شهر تسليم مي دارد و معلوم است كه حاكم شهر مقصر مزبور را يا مورد شكنجه و تنبيه و يا محبوس مي دارد،  خلاصه داروغه شهر به قدري بي مروت كه حتي از عارض (شاكي) هم رشوه مأخوذ مي دارد.»
 ناصرالدين شاه قاجار در سفرهايي كه به اروپا كرد تصميم گرفت در ايران دست به اصلاحاتي بزند از جمله اين موارد اندك، تأسيس نظميه يا همان شهرباني به سبك اروپايي بود. ناصرالدين شاه در سفر دوم خود به اروپا و مشاهدة قواي پليس و نظم و انضباطي كه در شهرهاي اروپا برقرار كرده بود تصميم گرفت در ايران نيز چنين تشكيلاتي را به وجود آورد. 5
از اين رو از دولت اتريش براي بنيان نهادن اداره پليس تهران، به شكل نوين و اروپايي درخواست كمك كرد. «در پي اين درخواست دولت اتريش هم پس از مدتي مطالعه يك نجيب زاده ايتاليايي را كه در امور پليس داراي اطلاعاتي بود، به ناصرالدين شاه معرفي نمود «كنت آنتوان دمونت فورت» پس از ورود به تهران به بررسي وضع شهر پرداخت و ضمن گزارشي به ناصرالدين شاه اعلام كرد كه با چهارصد پليس پياده و شصت پليس سوار مي تواند امنيت شهر تهران را به نحو رضايت بخشي تأمين نمايد. شاه با درخواست وي موافقت كرد...» 6
امين الدوله در خاطرات سياسي خود مي نويسد: «ناصرالدين شاه پس از ورود كنت و همراهان نظامي اش به تهران، توسط امين الملك در مجلس شوراي كبري [مجلس وزراء] تعيين محل مرسومات اتريشي ها و قزاق و اداره پليس را از خرج هاي غير لازم خواست. مستوفي الممالك و سپهسالار، از دواير كشوري و لشكري، ... فقراتي را استخراج و بودجه و مبالغي براي مخارج آن در نظر گرفتند.» كنت نخست دو دستيار و يك مترجم براي خود برگزيد.
به قول اعتمادالسلطنه «بر حسب اراده همايوني اداره پليس به جهت امنيت شهر توسط «نواب اشرف والا اميركبير نايب السلطنه ادام الله اقباله العالي» به رياست «كنت دومونت فورت» در دارالخلافه برقرار گرديد. 7
پس از تدارك مقدمات كار روز 16 ذيقعده 1295 ق، نخستين تابلو نظميه تهران نصب گرديد. در تابلو، عبارت «اداره جليله پليس دارالخلافه و احتسابيه» نقش شده بود. ناصرالدين شاه در روز افتتاح اداره پليس دارالخلافه شركت نمود و گشايش اداره پليس و احتسابيه» رسميت يافت و از همان روز مردم با واژه پليس آشنا شدند و ديري نپائيد كه كنت به لقب «نظم الممالك» ملقب و به منصب اميرتوماني (سرلشكري) مفتخر و به اخذ نشان و حمايل آن، ممتاز گرديد. از نوشته تابلو چنين بر مي آيد كه تكاليف شهرباني و شهرداري در يك واحد تمركز داشته و كنت در بدايت كار هم رئيس پليس يعني شهرباني وهم رئيس احتسابيه يعني شهردار تهران بوده است.
در سال 1296 ق كنت نظامنامه اي را كه به كتابچه «قانون كنت» معروف شد، به شاه ارائه كرد. با تصويب اين نظامنامه، ديري نگذشت كه اداره جليله پليس داراخلاقه و احتسابيه به «وزارت نظميه» تبديل گرديد و صورت و قيافه تازه تري به خود گرفت و داراي دواير و تشكيلات ثابتي گرديد. 8
در آن زمان حقوق و مزاياي نيروهاي شهرباني كه گاه پرداخت آن ماهها به تعويق مي افتاد ـ براي افسران جزء از ماهانه پنج تومان تجاوز نمي كرد و به افراد پليس هم مقرري ماهيانه خيلي ناچيزي (پنج تا بيست قران) داده مي شد.
خيلي وقت ها، پاسبان ها و مأمورين رسمي انتظامي به جاي انجام وظايف پليسي، در دكان  هاي قصابي و عطاري خود مشول كار بودندو بازتاب اين موضوع در دوبيت شعر كه زبانزد افراد پليس شده بود، بهترين معرف وضعيت و زبان حال پاسبان هاي آن زمان است:
«ما پليسان حضرت شاهيم
از خيالات مرنارد9 آگاهيم
نه مواجب نه جيره نه عليق10
نوكر قربۀ الي اللهيم»11
با تمام كارشكني هايي كه كامران ميرزا پسر شاه و حاكم تهران مي نمود تا «كنت» در كارش شكست بخورد تا او همانند گذشته بتواند اخاذي كند، اين اتريشي ايتاليايي تبار توانست سر و ساماني به وضع آشفته تهران بدهد. ناصرالدين شاه كه از اقدامات كنت راضي بود براي اينكه دهن ياوه گويان و از جمله كامران ميرزا را كه در موارد متعدد كوشش مي نمود اقدامات كنت را بي ارزش جلوه دهد، ببندد، در شعري كه سرود به ستايش از كنت و كارهايش پرداخت:
زنهار حذر كنيد رندان ز پليس
يك جونرود به خرج ايشان تدليس
در كنده «كنت دومونت فرت» خواهد مُرد
در چرخ اگر كند خطايي برجيس
برخي از افراد نيز كه احتمالاً از عوامل كامران ميرزا بودند و اقدامات كنت به منافع نامشروعشان لطماتي وارد آورده بود، با چراغ سبز بعضي از مقامات، تصميم گرفتند، ضرب شستي به «كنت» نشان دهند، به همين جهت آنان دخترجوان كنت را كه ليلي نام داشت ربودند و به محله «چاله سيلابي» كه گويا محله خوشنامي نبوده است، مي برند و به همين جهت در همان هنگام اين ترانه عاميانه از سوي مخالفان كنت ساخته شد و در كوي و برزن خوانده مي شد:
ليلي را بردند چاله سيلابي، ليلي
براش آوردند سيب و گلابي، ليلي
ليلي گل است، ليلي
خيلي خوشگل است، ليلي
«كنت آنتوان دومونت فرت» پس از چهارده سال خدمت در ايران بر اثر دسيسه و تحريك عده اي از درباريان كه در رأس آنها كامران ميرزا فرزند شاه و حاكم تهران قرار داشت از سمت خود معزول گرديد. 12و از آن هنگام تا ورود افسران سوئدي نظميه در زمان احمد شاه قاجار و تشكيل دوباره اين اداره به سبك اروپايي، رياست نظميه با نظاميان ايراني بود و در اين مدت اقدامات چشمگيري از سوي آنها ديده نشد.
پس از پايان كار كنت، رياست اين اداره به عهده «ميرزا ابوتراب خان نظم الدوله» كه مترجم مخصوص و معاون كنت بود، محول شد و از آن پس كسان ذيل رياست آن را به عهده گرفتند:
ميرزا عيسي وزير مختار السلطنه، رضا بالا (آقا بالاخان سردار، حاج سعيد السلطنه و اعظم السلطنه. در آغاز مشروطيت، رياست اين اداره را «مسيو يپرم» يكي از سران ارامنه عهده دار شد و او با قدرت به استقرار نظم توفيق يافت. پس از كشته شدن وي در جنگ همدان يكي از معاونان ارمني او به نام سهراب خان و سپس مظفراعلم (سردار انتصار) رياست نظميه را به عهده گرفتند . در دوران رياست نظميه يكي از رجال نظامي به نام «صولت نظام» كه بعداً ملقب به سردار شوكت شد، مدرسه اي براي تربيت افسران نظميه به رياست و استادي سيف الدين بهمن تشكيل شد و در اواخر رياست او بود كه مستشاران سوئدي به تهران وارد شدند.
دولت ايران جهت سر و سامان دادن به وضع نظميه در زمستان 1291 تصميم گرفت چند افسر سوئدي را هم به استخدام اين اداره درآورد و به همين جهت نخست گفتگوهاي اوليه با ژنرال يالمارسن فرمانده سوئدي ژاندارمري ايران انجام گرفت و با كمك و راهنمايي وي در نوبت اول و در سال 1292 سه كارشناس نيروي انتظامي سوئدي كه عبارت بودند از : 1ـ وستداهل 2ـ برگدال 3ـ ارفاس به ايران وارد شدند. اولي به عنوان رئيس تشكيلات، دومي به عنوان رئيس پليس تأمينات و برگدال به عنوان رئيس پليس اونيفرم يعني سركلانتر مشغول خدمت شدند. 13 در اين هنگام قاسم خان والي (سردار همايون) رئيس كل نظميه بود. آن گروه از كاركنان شهرباني كه نمي خواستند به اصطلاح فرمانبردار مستشاران سوئدي باشند و طبعاً ميل داشتند اداره امور نظميه با خود آنان باشد، شهرباني را ترك كردند و سردار همايون نيز از سمت خويش استعفا كرد. وستداهل و همكاران سوئدي اش «برگدال» و «ارفاس» سه ماه در تهران سرگرم مطالعه بودند و پس از سه ماه در نظميه حضور يافتند و آن را از سردار همايون تحويل گرفتند. وستداهل دو نفر مترجم به نام رادسر14 و مديرالملك15برگزيد. 16
افسران سوئدي پس از تحويل گرفتن نظميه دست به اقدامات گسترده اي در اين اداره زدند كه در اينجا به طور كوتاه به مواردي از آنها اشاره مي گردد:
ـ پاكسازي شهرباني از افراد مخالف
پس از آغاز به كار افسران سوئدي در شهرباني، گروهي كه مخالف حضور آنان بودند، استعفا دادند و گروهي هم كه شهامت استعفا دادن نداشتند، به صورت پنهاني به مخالفت مي پرداختند و به اشكال گوناگون كارشكني مي كردند. كارشنكي عليه افسران سوئدي به وسيله كارمندان قديم شروع شده و از خارج نيز تقويت مي گرديدند، تشكيل نظميه مرتب، هميشه مخالف منافع عده زيادي بود كه از اين مهم سوء استفاده هاي سرشاري حاصل مي نمودند. اين قبيل اشخاص ترقي يك چنين اداره اي را نمي توانستند با سكوت تحمل كنند و ادامه همكاري افسران سوئدي با اين افراد ناممكن بود به همين جهت مستشاران سوئدي پس از مطالعه و بررسي پرونده استخدامي افسران شاغل در شهرباني حدود 60 تن از آنان را اخراج كردند.» 17پس از اين پاكسازي بود كه وستداهل و ديگر همكارانش توانستند دست به اقدامات اصلاحي و بنيادي ديگري در شهرباني بزنند.
ـ ايجاد آموزشگاه پليس
دومين اقدام وستداهل به عنوان رئيس نظميه و همكارانش پس از پاكسازي،  تأسيس دو آموزشگاه براي تربيت و آموزش افراد اين ارگان بود افزون بر نيروهاي تازه استخدام شده كه مي بايست دوره آموزشي را بگذرانند، نيروهاي قديمي نيز موظف به ديدن دوره  هايي در اين آموزشگاهها شدند. در اين آموزشگاهها كه به «مدرسه آسپيراني» موسوم بود افراد پليس را در رشته هاي آگاهي و كشف جرايم و كارآگاهي، تعقيب مجرمين سياسي تعليم مي دادند.» 18
ـ تقسيم تهران به ده منطقه و ايجاد كلانتري در هر منطقه
وستداهل و همكارانش پس از اقدامات گفته شده تهران را به ده منطقه تقسيم نمودندو در هر منطقه يك كلانتري تأسيسي كردند، كلانتري و يا به قول سوئدي ها «كميساري هاي» دهگانه در اين مناطق عبارت بودند از: 1ـ ارگ 2ـ دولت 3ـ حسن آباد 4ـ سنگلج 5ـ قنات آباد 6ـ مهديه 6ـ قاجاريه 8ـ بازار 9ـ عودلاجان 10ـ شهر نو
ـ ايجاد اداره آگاهي (تأمينات) به شكل نوين
يكي از اقدامات افسران سوئدي تأسيس اداره آگاهي يا به قول آن زمان تأمينات به سبك نوين و  آشنايي پرسنل اين اداره با آخرين روش هاي كشف جرايم بود. «پليس تأمينات براي نخستين بار در زمان سوئدي ها با طبقه بندي جرايم  آشنا شد و هر شعبه اي در تحقيق يك يا دو نفر از جرايم، كارشناسي پيدا كردند. براي بار اول از روش انگشت نگاري و آنتروپومتري (تن پيمايي) در تحقيقات جرايم استفاده شد.» اداره آگاهي (تأمينات) در روزگار سوئدي ها داراي هفت شعبه بود كه «به جرايم قتل و جرح، سرقت و جيب بري، حمل اسلحه، تقلب، هتك ناموس و منافيات عفت و فريب اطفال و همچنين امور مهمانخانه ها و كاروانسراها رسيدگي مي كرد و افزون بر اين عمليات مربوط به تشخيص هويت مجرمين را نيز بر عهده داشت.» 19
مستشاران سوئدي در طول فعاليت خود در ايران انتظام و انضباطي در تشكيلات پليس به وجود آوردند و عنوان رسمي آن را نظميه قرار دادند و افراد پليس را «آژان» ناميدند و در تهران و شهرهاي بزرگ، اين سازمان را مستقر و عده اي افسر ايراني براي خدمت در آن مأمور گردانيدند. 20
پس از كودتاي 1299 ش، كه در تهران حكومت نظامي اعلان شد به كليه ايالات و ولايات نيز دستور داده شد مقرارت حكومت نظامي را در قلمرو خود به موقع اجرا بگذارند. ماژور (سرگرد) محمد درگاهي، رئيس ژاندارمري قم، با حفظ سمت فرماندار نظامي قم شد. هنگامي كه رضاخان وزير جنگ شد و ژاندارمري از وزارت داخله منتزع و در وزارت جنگ ادغام گرديد، درگاهي به سمت «قلعه بيگي» مركز يعني فرماندهي دژبان تهران برگزيده شد و اين علت است كه وي را «كلنل قلعه بيگي» گفته اند. وي در دوره سردار سپه كه وزير جنگ بود، در رأس يك كميسيون مأمور رسيدگي به محاسبات نظميه تهران شد و بر اثر گزارش او مستشاران سوئدي نظميه از خدمت منفصل گرديدند. 21
«نظامنامه كل تشكيلات نظميه مملكتي» در دوره درگاهي به تصويب رسيد و شهرباني كل مقارن با اجرا شدن قانون استخدام، شروع به تأسيس سازمان شهرباني، شهرها نمود.
برابر ماده اول آيين نامه مورد اشاره رئيس شهرباني تهران رئيس كل تشكيلات نظميه مملكتي هم بود و به موجب پيشنهاد وزارت داخله و فرمان شاه به اين سمت گمارده مي شد، شهرباني كل كشور در روزگار درگاهي، گذشته از دواير شهرباني تهران در ايالات و ولايات نيز داراي 66 اداره نظميه بود. 22
درگاهي به عنوان نخستين رئيس كل شهرباني از سال 1302 تا 1308 ش، برمسند قدرت بود و پس از وي به ترتيب: سرتيپ محمد صادق كوپال ملقب به كلنل سالار نظام (1308ـ1310 ش) سرتيپ فضل الله زاهدي ملقب به بصير ديوان (آذر 1309ـ ارديبهشت 1310 ش) و سرلشكر محمد حسين آيرم چند سال رياست كل را به عهده داشتند. نام آيرم هميشه با خطاب حضرت اجل توأم بود. در تمام مدت رياست شهرباني كل، سرهنگ ركن الدين مختار سمت معاون وي و سرگرد محمد جعفر آصف وزيري، آجودان كل شهرباني بودند. آيرم اضافه بر رياست دواير شهرباني مركز، رئيس اداره تفتيش كل نيز بود. اما امور آن اداره را سرهنگ پاشا مبشر معروف به پاشاخان انجام مي داد. 23
آخرين رئيس شهرباني در دوران سلطنت رضاشاه، پاسيار مختار بود كه ضمن انجام وظيفه در شهرباني به درجه سرتيپي (سرپاسي) نيز ترفيع يافت و با وقوع حوادث شهريور 1320 ش، تهران را ترك كرد و سرهنگ اعتماد مقدم شهرباني را در غياب او اداره كرد. سرپاس مختار، پس از مراجعت از خارج رياست شهرباني را به عهده گرفت و در 25 شهريور 1320 به كلي از كار بركنار شد. 24
 

پانوشت ها:
1.تهران درگذرگاه تاريخ، ص 157.
2.نظم و نظميه در دوره قاجاريه، ص 37.
3.تهران درگذرگاه تاريخ، ص 258.
4.همان.
5.گنجينه اسناد، دفتر دوم، زمستان 68، ص 2.
6.تهران در گذرگاه تاريخ، ص 269. 
7.تاريخ منتظم ناصري، ج 3، ص 2022.
8.نظم و نظميه در دوره قاجار، ص 56.
9.مرنارد. مستشار بلژيكي بود كه با توافق دو جانبة دولت روس و انگليس در 11 ژوئن 1912ـ 1916 م / 1331 ـ1335 ق، از سوي نايب السلطنه، خزانه دار كل ايران شد (مستخدمين بلژيكي در خدمت دولت ايران، ص 219)
10.عليق به معني خوراك ستور، آنچه كه چهارپايان بخورند (فرهنگ عميد، ص 873)
11.تاريخ دو هزار و پانصد ساله پليس ايران، ص 28.
12.پليس خفيه ايران، ص 274.
13.لغت نامه دهخدا، ج 25، ص 106.
14.رادسر پيش از ورود سوئد ي ها به تهران، وارد خدمت پليس شده بود(نظم و نظميه در دوره قاجاريه، ص 186)
15.مديرالملك لقب مجمود جم است وي در سالهاي بعد به مقام وزارت امور خارجه و ...ر سيد
16.نظم و نظميه در دوره قاجار، ص 186.
17.تهران درگذرگاه تاريخ ايران، ص 296.
18.همان.
19.نظم و نظميه در دوره قاجاريه، ص 196ـ 197.
20.نشر شماره 22 يونسكو در ايران در ايرانشهر، ج 21، ص 1070.
21.پليس خفيه ايران، ص 69.
22.همان، ص 110.
23.همان، ص 140.
تاريخ دو هزار و پانصد ساله پليس ايران، ص 28.
-----------------------------------------
منبع: ماهانه الکترونیکی تاریخ معاصر ایران، شماره 1 فروردين 1385.