دروغ و دروغگویی

دروغ گناه کبیره ایست که آثار سوء آن در همه ابعاد نمودار می گردد. چه از نظر فردی چه اقتصادی و زندگی شخصی را تحت تاثیر قرار می دهد. از محضر پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) پرسیدند که مومن جبان «ترسو» است؟ فرمودند: بلی، عرض کردند. بخیل است؟ فرمودند: بلی. عرض شد دروغگو است؟ فرمودند: نه.[1]

زیانهای روانی دروغ:
روان آدمی به راستی و درستی سرشته شده است، انسانی به همان وضعیت روانی اصلی باقی مانده باشد و عوامل خارجی فطرتش را منقلب نساخته باشد، به خوبی ها آراسته و از بدی ها پیراسته خواهد بود. او راستگو و درستکار خواهد بود.

ناراحتی روانی:
روان از شرع دروغ در امان نیست، روان دروغگو از زبانش زیان ها می بیند. راستی حقیقتی است که وجود دارد و راستگو آن را دریافته و خبر می دهد. صورت ذهنی آن به طور طبیعی در مغز راستگو وجود دارد و نیازی به محافظت ندارد ولی دروغ حقیقتی نیست که عکسی از آن به طور طبیعی در مغز افتاده باشد. دروغگو بایستی نیرو به کار ببرد و بر مغز خود فشار بیاورد که موضوع خیالی خودش را که همان تصور معنای دروغ باشد فراموش نکند تا مبادا وقت دیگر آن را طور دیگری ذکر کند و دروغش آشکار شود.

فراموشی:
فراموشی یکی از بیماری های روانی است که دروغگو به آن گرفتار می شود. امام ششم(علیه السلام) می فرماید:«اِنَّ مِمّا اعَانَ اللهٌ به عَلَی الکَذّابِینَ الّنِسیاَنَ»؛ از چیزهایی که خدا به زیان دروغگو کمک کرده فراموشی است.[2]
در مثل است که دروغگو کم حافظه می شود. دروغی که گفته به یادش نمی ماند و فراموشش می شود و هنگامی که خواست بار دیگر از آن سخن بگوید، جور دیگری خواهد گفت و در نتیجه دروغش کشف می شود. شاید یکی از علل فراموشی دروغگو، همان است که اشاره شد که دروغ وجود واقعی در خارج مغز ندارد. واقعیت دروغ همان جعل می باشد. از جمله مفاسد چهل گانه دروغ فراموشی است.

سوء ظن:
زیان روانی دیگری که ممکن است بر اثر دروغ نصیب دروغگو شود، سوء ظن به مردم است. دیگر چیزی که ممکن است موجب سوء ظن دروغگو به دیگران گردد، عکس العمل است. او وقتی می بیند دیگران نسبت به او بدبین هستند، در او هم چنین حالتی پیدا می شود و به دیگران بدبین می شود. چاپلوسی و تغییر فطرت هم از جمله زیان های روانی دروغگویی است که مجالی برای آن نیست.
دروغ های حرامی که مردم سهل انگاری می کنند از جمله:
الف: به کسی دعوت به غذا می شود در حالیکه گرسنه است می گوید سیرم.
ب: در غائله ای می گوید خدا می داند که چنین است در حالیکه می داند که چنین نیست.
ج: شهادت دروغ
د: قسم دروغ
ح: خلف وعده کردن
خ: دروغ گفتن به خدا، ایاک نعبد و ایاک نستعین

دروغ گو ناجوانمردترین انسان ها:
ناجوانمرد ترین انسان ها دروغ گو و مکذبینند. رسول اکرم صلی الله علیه و آلِه فرمود: اقل الناس مروة من کان کاذبا.[3] ناجوانمرد ترین مردم ازنظر مروت و انصاف دروغ گو هست. حضرت علی علیه السلام در مذمت دروغ و دروغ گو می فرماید: لا سُوءَ أسوَأُ مِن الكذبِ.[4] هيچ کار بد و ناپسندى بدتر و زشت تر از دروغ نيست. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: بزرگ ترین کبائر گناه دروغ است، عن رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و سلم: «ألا أُخبركم بأكبر الكبائر؟ الإشراك باللّه، و عقوق الوالدين، و قول الزور، أي: الکذب»؛[5][6] به اصحاب چنین فرمودند: شمارا آگاه نمایم به بزرگ ترین گناهان کبیره؟ و آن ها عبارت اند از شرک به خداوند تبارک وتعالی و بدرفتاری با پدر و مادر و گرفتار عاق آنان شدن و گفتن سخن دروغ است.
امام حسن عسگری علیه السلام دروغ را کلید همه ناپاکی ها دانسته و فرمود: جُعِلَتِ الخَبائِثُ في بَيتٍ و جُعِلَ مِفتاحُهُ الكِذبَ؛[7] تمام ناپاکی ها در آن خانه ایست که کلید آن دروغ و دروغ گوئی است.

باتقوا باش هر چه شنیدی نقل مجالس مکن
«حَسْبُکَ مِنَ الْکَذِبِ أَنْ تُحَدِّثَ بِکُلِّ مَا سَمِعْتَ»؛[8] رسول اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: بر دروغ گوئی تو همین بس که هر چه شنیدی نقل کنی.

پرهیز از جدی و شوخی دروغ:
قَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ علیه السلام:لَا يَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ  الْإِيمَانِ  حَتَّى يَتْرُكَ الْكَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ.[9] هیچ گاه بنده به حقیقت ایمان نمی رسد مگر آنکه دروغ را چه جدی باشد چه شوخی ترک نماید

فقر نتیجه عادت به دروغ:
قال علی علیه السلام: اعتِيادُ الكِذبِ يُورِثُ الفَقرَ؛[10] عادت به دروغ و دروغ گوئی سبب فقر و پریشانی است. در مذمت و بیماری دروغ حضرت علی علیه السلام می فرماید: عِلَّةُ الْكِذْبِ أَقْبَحُ عِلَّةٍ.[11] بیماری دروغ قبیح ترین بیماری است. در یک بیانیه حضرت امیر علیه السلام ما را از برادری و مواخاه با کذاب بر حذر می دارد و می فرماید: « یَنبَغِی لِلرَّجٌلِ المٌسلِمِ أن یَجتَنِبَ مٌوَاخَاهَ الکَذَّابِ فَأِنَّهٌ یَکذِبٌ حَتَّی یَجِیءَ بِالصَّدقِ فَلَا یٌصَدَّق»[12]. شایسته است که مسلمان از دوستى و برادرى با دروغگو بپرهیزد؛ زیرا او آنقدر دروغ مى گوید که اگر سخن راستى هم بر زبان آورد، دیگر باور نخواهد شد. از امام باقر علیه السلام می خوانیم که فرمود: ان الكذب هو خراب الايمان.[13] همانا دروغ بنیان و اساس ایمان را خراب می کند؛ و امام موسی کاظم علیه السلام می فرماید:«یَا هِشَامُ إِنَّ الْعاقِلَ لا یكْذِبُ وَ إِنْ كانَ فیهِ هَواهُ»[14]؛ اى هشام! عاقل دروغ نمی گوید اگر چه دلخواه و مطابق میل و خواسته های او باشد. یعنی اگر برای دروغ فوایدی هم باشد هرگز عاقل و خردمند دچار آن نمی گردد.

دروغ گوئی؛ تحمل خفت و حقارت:
پیامبر صلی الله علیه و آلِه فرمود: لا يَكذِبُ الكاذِبُ إلّا مِن مَهانَةِ نفسِهِ، وأصلُ السُّخريَةِ الطُّمأنينَةُ إلى أهلِ الكذبِ؛[15] دروغگو، دروغ نمى گويد، مگر براثر حقارتى كه در وجود اوست و ريشه تمسخر، اعتماد كردن به دروغگويان است. «سُئِلَ رَسُولُ اللهِ(صلى الله علیه وآله) یَکُونُ الْمُؤمِنُ جُبـانَاً؟ قـالَ: نَعَمُ ; قَیـلَ وَیَکُونُ بَخِیلا؟ قـالَ نَعم، قِیلَ یَکُونُ کَذاباً قـالَ: لاَ»[16] از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله پرسیدند: آیا انسان با ایمان ممکن است [گاهى] ترسو باشد. فرمود: آرى. باز پرسیدند: آیا ممکن است [احیاناً] بخیل باشد. فرمود: آرى. پرسیدند: آیا ممکن است کذّاب و دروغگو باشد؟.فرمود: نه![مؤمن هرگز دروغ نمی گوید].

روسیاهی دروغ گو:
پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: يا عليُ اياک و الکذبَ فان الکذبَ يُسوَّدُ الوجهَ ثُمَّ يکتبُ عندَاللهِ کذاباً.[17] يا علي برحذر باش از کذب و دروغگوئي؛ زيرا دروغگوئي باعث روسياهي مي شود سپس (نام دروغگو) در پيشگاه خدا كذاب نوشته مي شود. حضرت علی علیه السلام فرمود: لَوْ تَمَيَّزَتِ الْأَشْيَاءُ لَكَانَ الصِّدْقُ مَعَ الشَّجَاعَةِ وَ كَانَ الْجُبْنُ مَعَ الْكَذِبِ.[18] ازنظر روانشناسی هرگاه مردم اشیاء را از همدیگر تمیز دهند و رده بندی کنند صدق و راستی باصفت شجاعت است و جبن و ترس با دروغ هست. حسن ختام کتاب به مذمت و شئامت و محکوم کردن دروغ و دروغ گویان انجامید چراکه دروغ گو هرگز ایمان ندارد و در دروغ گوئی خود خدا و پیامبر و اولیاء خدا را نمی بیند و همه حقائق را فراموش می نماید.

خلاصه بحث‏:
از مجموعه آنچه گذشت استفاده مى ‏شود كه دروغ از آفات زبان و خراب كننده ايمان است. دروغ در دنيا و آخرت انسان را از رحمت الهى محروم و در ميان مردم بى اعتبار مى ‏كند. دروغ اعتماد عمومى را سلب و جامعه را به بيمارى نفاق دچار مى‏ سازد و جالب ‏ترين نكته كه در اخبار آمده آن است كه: علت اصلى دروغ، عقده حقارت و خود كم ‏بينى انسان دروغگو است و اين يكى از نكات روانى است كه به عنوان روان‏شناسى اخلاقى در كلمات معصومين عليهم السّلام به آن اشاره شده است.
يك نكته مهم ديگر:
انسان علاوه بر آنكه لازم است خود از دروغ گفتن بپرهيزد بايستى از همنشينى و دوستى با افراد دروغگو نيز خوددارى كند.

منابع:
1. اخلاق از دیدگاه قرآن پیامبر و عترت تالیف حسین موسوی راد لاهیجی مشخصات نشر : قم امام شناسی و آثار الحجه 1380.
2. شگفتیها و اسرار عجیب.
3. مرحوم آقا مجتبی تهرانی، اخلاق الاهى (أفات زبان ) ج4 ص 118.
4. نقطه هاى آغاز دراخلاق عملى ص : 263.
--------------------------------
جهت مطالعه بیشتر:
1. كتاب «زندگى در پرتو اخلاق، آیت الله مکارم شیرازی»
--------------------------------
پی نوشت:
[1] معراج السعاده، ص 479 ملا احمد نراقی.
[2] دروغ- تالیف علامه طبرسی نوری.
[3] مستدرک الوسائل، ج 9، ص 87، ح 10295.
[4] بحارالأنوار : 72/259/23.
[5] المحجّة البیضاء، فیض کاشانی، ج5، ص242..
[6] کتاب المکاسب، شیخ انصاری، ج2، ص12.
[7] ميزان الحكمه ، ح 17410 .
[8] مجموعه ورّام، ج2، ص121
[9] الكافي(ط - الإسلامية) ؛ ج‏2 ؛ ص340.
[10] بحارالأنوار : 72 / 261 / 36.
[11] ميزان الحكمه ج 3 ص 2676 ح 17428.
[12] کلینى: کافی، ج 2، ص 341، ح 14.
[13] كلينى: كافى، ج 2، ص 339، ح 4.
[14] الكافي : 1/19/12.
[15] بحارالأنوار : 72/262/45.
[16] «جامع السعادات»، جلد 2، صفحه 322؛ «بحار الانوار»، جلد 66، صفحه 262.
[17] بحارالأنوار، ج 7، ص 286.
[18] عیون الحکم و المواعظ(لیثی) ص 417 ، ح 7084.