راه اندیشه خوب و جلوگیری از افکار بد

پرسش: چه طور می شود خوب فکر کرد و از ورود افکار بد جلوگیری کرد؟ چگونه نگذاریم افکار زشت به ذهن ما خطور کند؟ چگونه پاک بیاندیشیم؟

پاسخ:
صفحه ذهن آدمی، صحنه آمد و شد دائمی افکار و خیالاتی است که کمابیش در انتخاب راه زندگی و پیمودن مسیر آن موثر است. گرچه حضور فکر، وهم و یا خیال در ذهن، ابتدا امری غیر اختیاری می نماید، ولی با بررسی منشاء آنها، به این حقیقت پی خواهیم برد که آنچه ذهن انسان را مشغول می کند قابل پیش بینی، پیشگیری یا زمینه سازی است. از این رو باید با شناخت انواع فکر و زمینه های حضور آنها در ذهن در صدد جلوگیری از ورود آنچه مضر به حال ماست برآییم و افکار مفید و پسندیده که موجب سعادت دنیوی و اخروی ما می شود را جایگزین نماییم.
انواع فکر
1. افکاری که موجب رغبت انسان به عمل و اراده آن فعل می شوند که این قسم خود دو نوع است یا افکار بد است یا افکار خوب.
2. افکاری که محرک بر انجام کار نیستند، بلکه محض خیال و مجرد فکر و تصور می باشند. مثل آرزوهای دور و دراز و کاذب، وهم و خیالات.
مثلا در مورد قسم اول می توان به عنوان نمونه به فرمایش حضرت علی ـ علیه السلام ـ توجه کرد: حضرت علی ـ علیه السلام ـ می فرمایند: «کسی که زیاد به گناهان فکر کند به سوی گناه کشانده می شود»(1) هیچ گناهی را انسان مرتکب نمی شود، مگر آنکه قبل از عمل در مورد آن فکر کرده است.
راههای رهایی یافتن از این گونه افکار ، عبارتند از:
1. سد راه شیطان: تهذیب یا پاک کردن نفس از صفات رذیله که راه های نفوذ شیطان در دل هستند یکی از موثرترین راهها است. صفاتی مانند: شهوت، غضب، حرص، حسد، عداوت، عجب، کبر، طمع، بخل، ترس، محبت به دنیا، بیم فقر، بددلی به خدا و خلق و... هر کدام از این صفات دری برای ورود شیطان به دل آدمی محسوب می شود که اگر هر کدام از این درها باز باشد شیطان به داخل دل انسان نفوذ کرده و دل را مملو از تخیلات، اوهام و وساوس و افکار منفی می نماید.
2. دوستان خوب: دوست خوب در کنترل فکر خیلی اهمیت دارد، زیرا دوستی مساله ای عادی نیست بلکه از مسایل ضروری زندگی است و به نحوی با فکر انسان ارتباط دارد. تأثیر دوست بر ما ناگهانی و قابل لمس نیست و دوست تأثیری عاطفی، مستمر و تدریجی در وجود ما دارد. از این رو دوست ما باید فردی شایسته و درستکار باشد تا بر عقل و دین ما بیفزاید، بنابراین اگر دوست خوبی داشته باشیم کمتر افکار پلید در ما اثر و فکر ما را آلوده می کند.(2)
3. خوراک مغز: سعی کنید که شب ها قبل از خواب چند آیه از قرآن را با تدبر بخوانید و حتی الامکان با وضو به رختخواب بروید این کار باعث می شود که مغز و ضمیر ناخودآگاه شما تا صبح با این آیات کار کند و این مفاهیم مثبت در طول روز در ذهن شما نهادینه شود و مجال به افکار زشت ندهد.(3)
4. توجه به آثار: وسوسه و افکار شیطانی آثار و عواقب وخیمی برای انسان به دنبال دارد که اگر انسان به آنها آگاه باشد خلاف عقل و بصیرت است که ادامه دهنده آن باشد.
5. از بین بردن زمینه به وجود آوردن این گونه افکار: بسیاری از افکاری که موجب می شود تا انسان مرتکب گناه شود به وسیله عوامل محیطی ناسالم در ذهن تداعی می شود. بنابراین بهترین راه مواجه با این افکار این است که انسان از محیط های ناسالم دور باشد تا زمینه به پیدایش این افکار از بین برود.
6. مهار کردن ذهن: رابطه آدمی و ذهن به دو صورت است: الف) انسان بر ذهن خویش مسلط است و ذهن خود را هدایت می کند. ب) بر عکس است یعنی فعالیت های ذهن از کنترل انسان خارج است و او را به هر طرف که می خواهد، می کشد، در چنین موقعیتی است که افکار زشت و منفی به سراغ انسان می آید. بنابراین باید ذهن را به حالت اول درآورد و آن را مدیریت و هدایت کرد. برای کنترل افکار و مسلط شدن بر ذهن باید تمرین های تدریجی و منظمی را انجام داد. به گونه ای که هر چیزی را که اراده کردید به آن فکر کنید و به صورت ارادی جریان و جهت فکر را تغییر دهید و به سهولت از فکری به فکر دیگر منتقل شوید و این عمل را آن قدر تکرار کنید تا ذهن، مطیع شما شود.(4)
7. مداومت به ذکر: ذکر به معنای یاد کردن خداوند است. ذکر الهی می تواند جایگزین فکر منفی و زشت شود، این کار باعث پاکسازی فضای قلب و درون از ناخالصی و فکرهای آلوده و بد می شود. بنابراین زمانی که فکرهای بد به شما هجوم آورده اند، از ذکرهایی چون لا اله الا الله، اعوذ بالله من الشیطان الرجیم و... استفاده کنید. این ذکرها را سعی کنید قبل و بعد از هر نماز تکرار کنید.(5)
8. پر کردن اوقات فراغت: افکار منفی زمانی به سراغ انسان می آید که ذهن انسان خالی باشد و فرد هیچ هدف و برنامه ای برای خود نداشته باشد. بنابراین باید برنامه های متنوعی را مطابق نیاز و علاقه و موقعیت خود در نظر بگیرید. در این صورت روند زندگی شما به گونه ای می شود که برای هر یک از ساعات خود برنامه ای دارید و دیگر افکار زشت و منفی راهی برای نفوذ به ذهن شما پیدا نمی کند.(6)
9. ورزش: از نقش سازنده ورزش غفلت نورزید، ورزش سیستم ایمنی بدن را تقویت می کند، به افکار ما جهت می دهد و عزم و اراده ما را قوی می گرداند و نمی گذارد افکار زشت بر قلب ما سایه اندازد.
افکار نگران کننده
این افکار، افکار فاسد از نوع دوم هستند که فکرهایی پریشان کننده و اغلب تکراری هستند و هیچ فایده ای بر آنها مترتب نیست. این افکار باطل عبارتند از:
1. آرزو و تمنای چیزهایی که به دست نمی آیند: این آرزوها یا مربوط به امور محال و ناشدنی است یا مربوط به گذشته که بازگشت از آن ممکن نیست.
2. یادآوری حالاتی که برای او اتفاق افتاده است: مثل مشکلاتی که برای او به وجود آمده یا اختلال در کارهایی که داشته است.
3. فکر در چیزهایی که ندارد، اما آنها باعث خوشحالی او می شود، و ناراحتی از اینکه چرا این امکانات را ندارد.
4. تصوراتی که در مورد محاسبه امور روزمره یا مخاصمه با دشمنان داشته باشد، در فکر خود مشغول تجارت و یا منازعه و مخاصمه با دشمن می شود.
5. فال بد زدن، که آن را تطیر نیز می گویند: اینکه انسان نسبت به بعضی از اموری که اتفاق می افتد بد بین باشد و بعضی چیزها را علامت حوادث بد می داند و بعضی از امور را دلیل وقوع ناراحتی های خود قرار می دهد. همواره منتظر حوادث تلخ است و به امثال مردن فرزند، ابتلا به انواع بیماری، گرفتاری به ذلت و خواری و دست نیافتن به آرزوها و زندگی دلخواهش فکر می کند.
شناسایی افکار نگران کننده
شناسایی این افکار، اولین گام ضروری در کنترل فکر است. این افکار غالباً تصاویر یا ایده هایی نیمه تکوین یافته ای هستند که به سرعت به ذهن خطور می کنند و از ذهن می گذرند و ممکن است چنان خودکار شوند که به دشواری بتوان آنها را برانگیزاننده استرس تلقی کرد. بازنگری افکار به هنگام استرس به شناسایی شناختهای نگران کننده کمک می کند. ثبت افکار نگران کننده و تخلیه ذهن، فی نفسه می تواند از پریشانی که این افکار به وجود می آورند بکاهد.
کنترل افکار نگران کننده
پس از شناسایی افکار اضطراب زا، می توان به جستجوی روش هایی برای مبارزه با آنها برآمد که ما به دو نمونه از آن اشاره می کنیم:
1. توجه گردانی: توجه گردانی بر این فرض استوار است که در هر زمان معین، اشخاص می توانند تمام توجه خود را تنها به یک فکر خاص معطوف کنند. انسان می تواند مفهومی خنثی یا خوشایند را جایگزین ایده نگران کننده کند و از پیدایش اضطراب و تشکیل چرخه های استرس جلوگیری کند. البته این راه حل در مورد افکار نوع اول هم کارایی دارد. راهبردهای مورد استفاده در توجه گردانی عبارتند از:
الف) فعالیت بدنی: فعالیت به عنوان یک تکنیک توجه گردانی، راهی برای دور کردن توجه از افکار نگران کننده است. معمولا هنگامی که انسان برای اوقات فراغت خود برنامه ریزی درست نداشته باشد گرفتار اوهام و تخیلات می شود. از این رو خداوند متعال به پیامبر گرامی ـ صلی الله علیه و آله ـ توصیه می فرماید: «پس هنگامی که «از کار مهمی» فارغ شدی، به مهم دیگر بپرداز و به سوی پروردگارت توجه کن»(7) لذا انسان باید از بی کاری و بی برنامه روزگار سپری کردن بپرهیزد.
ب) فعالیت ذهنی: فعالیت ذهنی به معنای مشغول شدن به یک تکلیف ذهنی نظیر تنظیم فهرست کارها یا خرید، از حفظ خواندن قرآن یا شعر، یا حل یک مسئله ریاضی به صورت ذهنی است. در ضمن می توانید زمانی که این افکار به شما هجوم می آورد سریعاً موضوع فعالیت ذهنی خود را عوض کنید و در زمینه موضوعات دیگر تفکر کنید.
2. چالش با افکار: وقتی افکار نگران کننده شناسایی شدند انسان می تواند آنها را واقع بینانه ارزیابی کند و به این ترتیب از پیدایش چرخه فشار روانی جلوگیری کند. این افکار نادرست، افکاری غیر واقع بینانه، اغراق آمیز، بیش از حد بد بینانه، جانب دارانه و کلی هستند و به این ترتیب زمینه ابتلای شخص را به اضطراب فراهم می کنند مانند:
ـ «دیروز روز بدی بود. امروز هم مانند دیروز روز بدی خواهد بود.»
ـ «احساس ضعف می کنم، به همین خاطر زمین خواهم خورد و دیگران به من خواهند خندید.
ـ «دوستم دیر کرده! حتماً تصادف کرده است.»
چالش: تفسیر واقع بینانه رویدادها و موضع گیری منطقی نسبت به نگرانی است مانند:
«دیروز روز بدی بود: نه، بعضی از ساعت های آن خوب بود و اگر چه ساعت های بدی هم داشت ولی به هر حال آن را پشت سر گذاشتم.»
ـ «احساس ضعف می کنم، ولی می توانم آن را کنترل و بهبود بخشم.»
ـ «دوستم دیر کرده است شاید او در راه بندان گیر کرده، یا این که قرار ملاقاتمان را فراموش کرده است.»
فرد باید این گونه عبارت ها را به هنگام آرامش نیز تکرار کند تا آنکه بتواند در زمان فشار آنها را به سهولت به کار گیرد. در پایان موفقیت شما را در تمامی مراحل زندگی با عنایت پروردگار متعال و توجهات حضرات معصومین ـ علیهم السلام ـ از خداوند مسئلت می نماییم.

پی نوشت:
1. آمدی، شرح غررالحکم، جمال الدین خوانساری، محمد، انتشارات دانشگاه تهران، ج 5، ص 321.
2. رحیمی، عباس، جوان موفق، قم، نشر جمال، چاپ اول، 1384ش، ص65ـ58.
3. شرفی، محمدرضا، دنیای نوجوان، نشر تربیت، چاپ اول، 1370ش، ص206.
4. پل ژاگو، قدرت اراده، ترجمه مهربان، ایرج ص33.
5. شرفی، محمدرضا، تفکر برتر، ص293.
6. همان، ص299ـ300.
7. انشراح:7 و 8.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ تقویت و تمرکز فکر، دکتر ژوزف مورنی، ترجمه هوشیار رزم آزما، انتشارات آرمان.
2ـ هنر فکر کردن، ارنست دیمنه، ترجمه محمد رفیعی مهر آبادی، انتشارات خجسته.
3ـ مهارت در اندیشیدن، ادوارد. د . بونو، ترجمه بهمن لطیف، انتشارات اهل قلم.
4ـ اختلالات اضطرابی، آموزش کنترل و درمان، هل کنرلی، ترجمه دکتر سیروس مبینی، انتشارات رشد.
5ـ تفکر برتر، دکتر محمد رضا شرفی، انتشارات سروش، (که مولف آن بسیار زیبا بحث کرده اند این کتاب حتماً مطالعه شود.)