تدابیر امام هادی(علیه السلام) در باره فتنه خلق قرآن

پرسش: تدبیر امام هادی(علیه السلام) درباره فتنه خلق قرآن چه بود؟

پاسخ :
امام هادی(علیه السلام) در دوران 33 ساله امامت خویش از طرق مختلف با انواع انحرافات نظیر «فتنه خلق قرآن»، «غالی گری» و «صوفی گری» مقابله...
امام «علی بن محمد الهادی» پیشوای دهم شیعیان در نیمه ذی الحجه سال 212 هجری در محله ای در نزدیکی مدینه به دنیا آمد و 33 سال منصب امامت را بر عهده داشت.
از جمله القاب آن حضرت را می توان به نقی، هادی، امین، طیّب اشاره کرد و کنیه هایی نظیر «ابوالحسن» و «ابوالحسن ثالث» را برای ایشان ذکر کرده اند. در ادامه، برخی اقدامات علمی ـ فرهنگی این امام همام را از نظر می گذرانیم.

* آگاه سازی در مقابل فتنه خلق قرآن
از مباحث رایج در زمان امام هادی(علیه السلام) موضوع «خلق قرآن» بود. عده ای اعتقاد داشتند که قرآن مخلوق خداوند و حادث است و منکر قُدُم آن بودند و گروهی دیگر معتقد بودند که قرآن مخلوق نیست و قدیم است. این موضوع باعث درگیری بین گروه های مختلف شده بود و چون در برخی موارد حمایت حاکمان را نیز به دنبال داشت، رنگ سیاسی نیز به خود گرفت تا جایی که در زمان مامون، اعتقاد به خلق قرآن، ملاک ابقا یا برکناری قاضیان و کارگزاران حکومت شده بود و مامون فرمان داد هر کس منکر خلق قرآن است، از کار برکنار شود.
در زمان واثق نیز این موضوع به شدت دنبال شد و واثق برای آزادی اسیران مسلمان که در اختیار رومیان بودند،  تنها فدیه آن دسته از آنان را پرداخت که به خلق قرآن اعتقاد داشتند. هم چنان که احمدبن حنبل، رئیس مذهب حنبلی به همین سبب تازیانه خورد و دانشمندان بسیاری به زندان رفتند. در این میان بهترین تدبیر، حرکت امام هادی(علیه السلام) بود که در پاسخ به پرسش برخی شیعیان در این باره، آنان را از ورود به این درگیری ها بر حذر داشت و نوشت: خداوند ما و تو را از این فتنه حفظ کند به نظر ما، جدال درباره قرآن بدعت است و پرسشگر و پاسخ دهنده در آن شریک اند. آفریننده ای جز خدا نیست و به جز او همه مخلوق اند قرآن نیز کلام خداست و از پیش خود نامی بر آن قرار مده که از گمراهان خواهی بود.(صدوق،محمد بن علی، التوحید،ص 224) امام هادی(علیه السلام) با این موضع گیری حکیمانه و صریح خویش، شیعیان را رهبری کرده، در این پاسخ، طرح مخلوق بودن قرآن و عدم آن را از اساس بدعت و غیرقابل اعتنا برشمردند و با تاکید هر چه بیشتر، شیعیان را نیز از ورود به این مباحث و توجه به اعتقادات دیگران در این مورد برحذر داشتند.

* مبارزه با غالیان
مبارزه با موضوع «غلو و غالیان»، یکی دیگر از فعالیت های علمی امام هادی(علیه السلام) است که در آن دوره به سرعت در حال انتشار بود.
غالیان کسانی بودند که بر مبنای یک برداشت و تصور نادرست از امام معصوم و امامت، برای امام مقام خدایی قائل بودند و با معرفت درست امام انجام تکالیف دینی را لازم نمی دیدند و چون خود را نیز از شیعیان و دوستداران امام می شمردند، موجب ناخرسندی امام و شیعیان می شدند. از این رو،  امام هادی(علیه السلام) موضع خویش را در قبال آنان روشن ساخت و نه تنها آنان را از گروه شیعه بیرون دانست، بلکه در نامه های مختلفی که در این باره از ایشان پرسش شد، غالیان را افرادی مشرک و کافر معرفی کرده، بیزاری خویش را از آنان به صورت آشکار اعلام کرد.
امام هادی(علیه السلام) در سرزنش و طرد غالیان چنان سرسختی نشان می داد که حتی برخی از سرکردگان آنان را مهدورالدم معرفی کرده، بهشت را برای قاتل آنها تضمین می کرد؛ البته این موضوع زمانی شدت یافت که شیعیان درباره غالیان و برخی از سران آنها از امام هادی(علیه السلام) پرسش هایی کرده، نظر ایشان را جویا شدند. تعدادی از پاسخ های امام(علیه السلام) به این پرسش ها در تاریخ ثبت شده است.

* نامشروع دانستن حکومت عباسیان
امام هادی(علیه السلام) در طول دوران زندگی خویش، با 6 تن از حاکمان عباسی رو به رو بود که اگرچه هر کدام به شکلی عرصه را بر آن حضرت تنگ کرده و ایشان را زیرنظر داشتند، اما از این میان، دوران متوکل برای ایشان دوره ای بسیار سخت و استثنای بوده است.
براساس آنچه ابوالفرج اصفهانی گفته است، متوکل دشمنی و بدرفتاری با علویان را به اوج رسانده بود تا حدی که هیچ یک از حاکمان عباسی در بدرفتاری با فرزندان ابوطالب با او قابل مقایسه نیستند و حتی برخی از حاکمان پیشین عباسی، چون مامون، معتصم و واثق با آن همه بدرفتاری و جنایاتی که در مورد علویان داشتند، از نظر متوکل دوستان و علاقه مندان به امیرمومنان علی(علیه السلام) و فرزندان ایشان به شمار می آیند و شاید به همین سبب متوکل از آنان ناخرسند بود.
دشمنی متوکل با علویان و به ویژه با حضرت علی(علیه السلام) چنان بود که حتی پسرش منتصر را به واکنش واداشت؛ چنانکه به مجالس تمسخرآمیز متوکل بر ضد حضرت علی(علیه السلام) معترض شد، ولی متوکل بدو اعتنا نکرد و با شعری ناسزا پاسخش داد که البته این خود زمینه کشته شدن متوکل را فراهم ساخت.
به هر صورت، نقطه اوج جنایت و بدرفتاری متوکل را باید در تخریب و شخم زدن حرم مطهر امام حسین(علیه السلام) و آب بستن به زمین آن دانست که در نوع خود جنایتی بی نظیر است.
به هر حال امام هادی(علیه السلام) حدود پانزده سال از عمر شریفش را با چنین خلیفه ای گذراند. از این رو، با محدودیت  زیادی نیز روبه رو بود و اینکه حاکمان پیش از متوکل،  یعنی معتصم و واثق با حضور امام هادی(علیه السلام) در مدینه مخالفت نکرده اند، اما هنگامی که متوکل روی کار آمد، آن حضرت را از مدینه به سامّرا فراخواند.
ایشان جز آنکه به زیارت جدش امیرمومنان(علیه السلام) می رفت، درست در هنگامی که حرم مطهر امام حسین(علیه السلام) مورد تاخت و تاز و تخریب حاکمان عباسی قرار می گرفت، پناه بردن به مرقد امام حسین(علیه السلام) و دعای در آنجا را داروی بیماری معرفی کرده و خود نیز به آن عمل می کرد و حتی هنگامی که از این کار ایشان پرسش می شد پاسخ می داد: مکان هایی به خداوند اختصاص دارد که باید در آنها دعا کرد و خداوند نیز دعای آنجا را مستجاب می فرماید و حرم مطهر امام حسین(علیه السلام) از جمله این مکان ها است.
بسیار روشن است که این گونه مبارزه منفی امام، به چه میزان در تثبیت و تحکیم جایگاه امام و امامت شیعه تاثیر مثبت داشت.
بخشی دیگر از فعالیت های سیاسی ـ اجتماعی امام هادی(علیه السلام)،  دیدگاه ایشان درباره حاکمیت عباسیان مربوط می شود. آن حضرت با معرفی امامان شیعه به عنوان تنها کسانی که شایستگی جانشینی پیامبر (ص) را دارند، حاکمیت دیگران را مردود می دانست و از این رو، هرگونه همکاری با آنان را، مگر در موارد زور و اجبار یا همکاری به دلیل یافتن راه نفوذی برای اخلال در کار آنان، حرام می شمرد و از این راه، مشروعیت حکومت عباسی را زیر سوال می برد.

* فراهم کردن زمینه غیبت امام مهدی(علیه السلام)
فراهم کردن زمینه غیبت امام مهدی(علیه السلام) نیز بخشی از فعالیت  های سیاسی ـ اجتماعی امام هادی(علیه السلام) را تشکیل می داد. آن حضرت چون از آینده امامت شیعیان آگاه بود و می دانست امام دوازدهم از دیده ها پنهان خواهد شد، درصدد برآمد تا شیعیان را به غیبت امام زمان(علیه السلام) آشنا کند؛ البته امام هادی(علیه السلام) از حضرت ولی عصر(علیه السلام) نامی به میان نمی آورد و تنها زمانی که از ایشان درباره جانشینی و آینده امامت پرسش می شد، به شکل کلی این موضوع را مطرح می ساخت.

* ایجاد شبکه وکلا
یکی دیگر از فعالیت های امام هادی(علیه السلام) تعیین وکلا و نمایندگانی بود که در نقاط مختلف موظف بودند از سوی آن حضرت اقدام به جمع آوری وجوهات شرعی و خمس و زکات کرده، در صورت لزوم بین شیعیان و امام هادی(علیه السلام) ارتباط برقرار کنند و نیز پاسخ امام به پرسش های شیعیان را به آگاهی آنان برسانند.
این شکل ارتباط که در زمان خفقان و محدودیت های حاکمان عباسی پایه گذاری شده بود، به ویژه در زمان متوکل کارایی بیشتری داشت؛ اگرچه پس از آن نیز تا زمان امام حسن عسگری(علیه السلام) و حتی پس از ایشان در زمان غیبت صغرا ادامه یافت.
از برخی نامه های امام هادی(علیه السلام) به وکیلانش برمی آید که هر وکیل در ناحیه و نقطه مشخصی وکالت داشته است و می بایست در همان محدوده خودش انجام وظیفه می کرده است؛ چنانکه آن حضرت در نامه ای به ایوب بن نوح تاکید کرده است وجوهاتی که از ناحیه دیگران به وی می رسد، نپذیرد و حامل آن را به وکیل آن ناحیه رهنمون سازد.
این شبکه ارتباطی چنان اهمیت داشت که متوکل را به فکر کنترل و حتی نابودی آن انداخت و او نیز در این راه گام های موثری برداشت و با تشکیل نیروهای ویژه،به دستگیری، شکنجه، حبس و حتی شهادت برخی از وکلای امام(علیه السلام) در نقاط مختلف اقدام کرد، اما موفق نشد این شبکه گسترده را از میان بردارد.