تغییر دین جامعه!؟

پرسش :
آیا دین جامعه قابل تغییر است؟

پاسخ اجمالی :
در پاسخ به سؤال، ابتدا لازم است مراد از سؤال روشن گردد. گاه ممکن است مراد از تغییر در دین جامعه، تغییر در - اصل دین الهى و حق - باشد که مورد قبول یک جامعه قرار گرفته است؛ در این فرض، سخن از ثبات و عدم ثبات عناصر دینى و مسأله معرفت دینى و قبض و بسط آن خواهد بود که شاید هدف پرسشگر با توجه به اضافه نمودن کلمه ى «دین» به «جامعه» طرح چنین مباحثى نمى باشد، و پرداختن آن مجال دیگرى مى طلبد.
و گاه مراد، باورها و اعتقادات افراد جامعه و تغییر در بینش ها و گرایش هاى آنان مى باشد، که در این فرض مى توان گفت: آرى، دین جامعه قابل تغییر است؛ زیرا از قرآن و روایات و منابع اسلامى و نیز از تاریخ و حوادث ملموس و قابل مشاهده، استفاده مى شود که؛ پیوسته دین ستیزان در همه زمان ها و جوامع بشرى در صدد ضربه زدن به اهل ایمان و حق و ایجاد تزلزل در دین و عقاید و اهداف آنان هستند و در راه عملى کردن منویّات خود از هر نوع وسیله و روشى کمک مى گیرند تا به مقصود خود برسند؛ لذا قرآن کریم همواره به مؤمنان هشدار مى دهد که دین و عقیده خود را تقویت کنند و در مقابل توطئه و شبهه افکنى هاى اهل باطل، مجهّز و مقاوم باشند و آثار تلخ و شوم شکست را از خود دور سازند؛ چرا که با بى توجّهى به رهنمودهاى قرآنى، کم کم ارزش هاى دینى را فراموش مى کنند و به تدریج در دام هواهاى نفسانى و شیطان و دشمنان دین قرار گرفته و ناخودآگاه خود را در جبهه ى باطل قرار داده و در نتیجه در مقابل خداوند و دستوراتش موضع گیرى خواهند کرد. از ولایت و سرپرستى خداوند محروم خواهند شده، و با اختیار خود از نور هدایت و سعادت بیرون مى روند و در تاریکى گمراهى و شقاوت قرار خواهند گرفت و تجسم عینى این آیه شریفه خواهند شد: «والذین کفروا اولیائهم الطاغوت یخرجونهم من النور الى الظلمات...» کسانى که کفر ورزیده اند، سرورانشان (همان عصیانگران)، طاغوتند، که آنان را از روشنایى به سوى تاریکى ها به در مى برند... .[i]
[i] بقره، 257.

پاسخ تفصیلی :
در پاسخ سؤال فوق، ابتدا لازم است مراد از سؤال روشن گردد. گاه ممکن است مراد از تغییر در دین جامعه، تغییر در «اصل دین الهى و حق» باشد که مورد قبول یک جامعه قرار گرفته است؛ در این فرض، سخن از ثبات و عدم ثبات عناصر دینى و مسأله معرفت دینى و قبض و بسط آن خواهد بود که شاید هدف پرسشگر با توجه به اضافه نمودن کلمه ى «دین» به «جامعه» طرح چنین مباحثى نمى باشد، و پرداختن آن مجال دیگرى مى طلبد.[1]
و گاه مراد، باورها و اعتقادات افراد جامعه و تغییر در بینش ها و گرایش هاى آنان مى باشد، که در این فرض: به طور اجمال مى توان گفت: بله قابل تغییر است؛ و قبل از پاسخ تفصیلى آن، بیان این مطلب ضرورى است که منظور از «جامعه دینى» چیست و چه ویژگى دارد؟ آراستن یک جامعه به آرایه هایى نظیر جامعه ى سنتى، صنعتى، بدوى، مدنى و جامعه ى دینى و غیر آن، معلول نحوه ى شکل گیرى روابط و مناسبات اجتماعى آن جامعه است، مثلاً جامعه ى فئوالى از جامعه ى صنعتى پیشرفته، به لحاظ همین روابط، متمایز است.
تجمع افراد دین دار، مادام که شکل ها و الگوهاى مختلف روابط اجتماعى خود را بر طبق دین تنظیم نکرده و نسبت میان مناسبات اجتماعى خود را با دین نسنجیده باشند، موجب پیدایش جامعه دینى نمى گردد.
«جامعه ى دینى»، جامعه اى است که در آن داورى با دین باشد و افراد، آهنگ خود را همیشه با دین موزون کنند. جامعه ى دینى دغدغه ى دین دارد و این دغدغه و احساس نیاز به همسو کردن خود با دین، تنها به امور فردى و عبادیات و اخلاق فردى محدود نمى شود، بلکه نسبت میان دین و کلیه امور و روابط اجتماعى باید سنجیده شود و داورى دین در همه خطوط و زوایاى شبکه ى روابط اجتماعى نافذ باشد. این بدان معنا نیست که جامعه ى دینى همه چیزش را از دین اخذ و اقتباس مى کند؛ و هیچ نیازى به منابع معرفتى دیگر نظیر عقل و دانش تجربى بشرى ندارد، نه این گونه نیست.[2]
در پاسخ به سؤال، این مطلب قابل ذکر است که، نظام آفرینش بر پایه ى حق استوار بوده و بطلان را در آن راهى نیست، و هر سنتى که مطابق با میزان حق نباشد، محکوم به زوال بوده و هیچ سنتى در برابر حق، توان مقاومت ندارد و سنت شکست ناپذیر و غیر قابل زوال الهى، همانا پیروزى حق و نابودى باطل است و این سنت از اصول همگانى و همیشگى نظام آفرینش است.
از آنجا که پیروزى، از آن حق بوده و باطل محکوم به زوال مى باشد، هیچ جامعه اى پیروز نخواهد شد مگر آنکه در شناخت حق، خطا نکند و به واقع برسد و در عمل به حق نیز موفق و عامل باشد یعنى از لحاظ مبانى اعتقادى، داراى ایمان کامل باشد، نیز از نظر احکام اسلامى داراى برنامه صحیح و درست عملى باشد.[3]
از دیدگاه قرآن و روایات اسلامى پیروزى یا شکست در قلمرو فکرى و اعتقادى داراى نقش اساسى و مهم مى باشد و از آنجا که خطر پیامدهاى شکست در هجمه ى فرهنگى بر خلاف هجمه ى نظامى متوجه فکر و اعتقادات دینى مردم است و در صورت غفلت، انسانیت و سعادت دنیا و آخرت مسلمانان در خطر مى افتد، قرآن نیز با حساسیت فوق العاده آن را مورد توجه قرار داده، بدان هشدار مى دهد، و خطر فتنه ى در دین و تهاجم فرهنگى را بزرگتر از تهاجم نظامى دانسته، مسلمانان را از غفلت از آن بر حذر داشته است و اهمیت و خطر جنگ و فتنه ى نظامى را در مقابل آن کمتر دانسته است؛ در سوره ى بقره آیه ى 191 مى فرماید: «و آنها را (بت پرستانى که از هیچ گونه جنایتى ابا ندارند) هر کجا یافتید، به قتل برسانید و از آنجا که شما را بیرون کردند (مکه) بیرون کنید و فتنه (بت پرستى) از کشتار مردم بدتر است».
پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله در ضمن حدیثى به سه نوع از انواع فتنه هایى که به دست دنیا پرستان در دین واقع مى شود اشاره نموده است که عبارتند از: 1. فتنه در اموال، 2. فتنه ى اعتقادى، 3. توجیهات دروغین.[4]
همانگونه که اشاره شد یکى از فتنه ها، القاى شبهه در اذهان مردم در زمینه ى مسایل اعتقادى است، بدین گونه که با شبهه ى از ابهام در اعتقاد و بینش آغاز مى کنند و با هجوم به ارزش ها و اهداف و با زیر سؤال بردن روش ها و مأیوس کردن از نتیجه ها و حتمى کردن شکست و زبونى، کار بازگشت و وادادگى و تسلیم و ذلّت پذیرى در برابر باطل را آسان مى نمایند. در فتنه ها از نقطه ضعف ها و طمع ها و ترس ها و تهدیدها... و جلوه ها و جاذبه ها، با گرفتارى ها و درگیرى هاى محتمل و متیقن استفاده مى برند. و با این روش، کار به آنجا مى کشد که مردم جامعه از «دین و سنت» کنار مى کشند و با بدعت و انحراف کنار مى آیند و مى توانند شیاطین و طاغوت ها را تحمل کنند و نمى توانند به خدا و رسول و اولیاى او سر بسپارند...، و انسان ها در کنار شبهه و ابهام، زودتر صید مى گردند و در تاریکى و ابهام ارزش ها، زودتر خودفروشى و دین فروشى شکل مى گیرد.
آرى در میدان آزمون و تحقق فتنه ها، کسانى که از نظر ایمان به خدا و لوازم آن چندان قوى نیستند و آن گونه که شایسته و بایسته است، ایمان در قلب و روح آنها رسوخ نکرده، در مقام تعارض بین خواسته هاى نفسانى و خواسته ى خدا و ارزش هاى دینى، به دین و ارزش هاى دینى روى خوش نشان نمى دهند و از نظر روحى متمایلند که احکام و ارزش هاى دینى را بر طبق میل خود و در جهت هواهاى نفسانى شان تفسیر و توجیه کنند و اگر تفسیر دین و قرآن طبق هواهاى نفسانى آنها مجاز باشد، براى این گروه خوشایند خواهد بود.
على علیه السلام در نهج البلاغه چنین پیشگویى مى کند: «و انّه سیأتى علیکم من بعدى زمان لیس فیه شى ء اخفى من الحق...» زمانى بعد از من خواهد آمد که در آن زمان چیزى مخفى تر از حق و چیزى مشهورتر از باطل نیست، در آن زمان دروغ و افترا بر خدا و پیامبرش از بیش ترین امورى است که ]جاهلان عالم نما و منافقان دنیاپرست[ براى به اهداف خود به کار مى گیرند.[5]
على علیه السلام در مقابله نمودن با فتنه ها چنین رهنمود مى دهد: «پس سعى کنید شما پرچم فتنه ها و نشانه هاى بدعت ها نباشید و آن چه را که پیوند امت اسلامى بدان استوار است، و پایه هاى طاعت بر آن پایدار، بر خود لازم شمارید، و بر خدا، ستمدیده وار شوید نه ستمگر، و از دور افتادن درون دام هاى شیطان، و قرار گرفتن در وادى دشمن ها بپرهیزید، و لقمه هاى حرام به شکم خود راه ندهید. شما در برابر دیدگان خداوندى قرار دارید که گناهان را حرام کرد و راه اطاعت و بندگى را آسان فرمود».[6]
چنانکه اشاره شد در هر عصرى اهل باطل و دین ستیزان پیوسته با ابزار و روش هاى گوناگون درصدد مقابله و ضربه زدن به اهل حق و دین زدایى بوده اند و مخصوصاً در عصر حاضر که خود شاهد صحنه ى تقابل سکولاریسم[7] و اندیشه ى دینى مى باشیم و مشاهده مى کنیم که سکولاریسم با ابزارهاى مختلفى با دین مقابله و معارضه مى کند و به دین زدایى مى پردازد، از جمله: 1. تشکیک در مبانى دینى، 2. حمایت از جریان هاى انحرافى، 3. معارضه با دین در ابعاد گوناگون نظیر کشف حجاب، ترویج فحشاء و فساد و تحریف محتواى دین و... نیز شاهدیم که استکبار جهانى با تکیه بر مبانى فکرى سکولاریسم براى استحاله ى فرهنگى و دین زدایى از طرق گوناگون اقدام مى کند که ذیلاً به برخى از آنها اشاره مى کنیم:
أ: نفوذ در بدنه ى فرهنگى و آموزشى نظام و جذب عناصر مستعد.
ب: مقابله با دین و تلاش براى منزوى کردن ارزش هاى دینى؛ ضدیّت با اسلام و دین محورى (که هویت جامعه ى دینى است).
ج: ظهور و بروز روشنفکرى وابسته.[8]
مى توان گفت با تحقق این فرایند که در طى آن اندیشه ى دینى، اعمال دینى، نهادهاى دینى نقش و اهمیّت اجتماعى خود را از دست مى دهند، افول دین و کاهش حضور دین در جامعه و فرهنگ و هنر و آموزش و حکومت و مدیریت و سیاست و غیره، نمایان خواهد شد.
دیدگاه امام خمینى (ره) در باره ى دین و فرهنگ: امام خمینى (ره) در بیان علت مخالفت انقلاب اسلامى با رژیم گذشته دو رکن اساسى را مطرح مى کند؛ 1. خیانت هاى شاه در ابعاد اقتصادى، سیاسى، اجتماعى. 2. خیانت هایى که در حق مذهب و فرهنگ این مرز و بوم مرتکب شده است. و از دیدگاه ایشان، اصلاح فرهنگ، اساسى ترین راه نجات ملت هاست.[9]
در همین رابطه رهبر معظم انقلاب چنین فرموده اند: «فرهنگى کردن جامعه، بسیار حرف درستى است و بنده هم این معنا را مکرراً در زمینه ى مسایل فرهنگى تذکر داده ام ولى هنوز در آغاز راه هستیم و جامعه ى ما به طبیعت فرهنگى است؛ اما بالفعل نیست، حالا چرا مى گوییم به طبیعت فرهنگى است؟ چون یک جامعه ى مذهبى و دینى است و جامعه ى دینى طبیعتش این است که یک آرزوى فرهنگى داشته باشد بر خلاف جامعه ى دنیوى که فقط به مسایل زندگى مى اندیشد و در آن جامعه هم مى تواند فرهنگ باشد هم مى تواند مطلقاً نباشد».[10]
در نتیجه، مى توان گفت دین جامعه قابل تغییر است زیرا از قرآن و روایات و دیگر منابع اسلامى استفاده مى شود که؛ اهل باطل و دین ستیزان پیوسته در صدد هستند که با دینداران و اهل حق مبارزه نموده و دین و عقیده ى آنان را متزلزل و نابود کنند و در راه عملى کردن منویّات خود، از هر نوع وسیله و ابزار و نقشه و روش کمک خواهند گرفت. و از این رو قرآن کریم در این رابطه هشدار مى دهد که چنانچه مؤمنین و امّت اسلامى رهنمودهاى قرآنى و دستورات الهى را به کار نبرند و ایمان و دین خود را تقویت نکنند، در برابر توطئه و فتنه هاى گوناگون دشمن مخصوصاً در برابر القائات و شبهه افکنى شیاطین شکست خورده و از نظر اعتقادى متزلزل شدند و کم کم ارزش هاى دینى را فراموش کنند و به دام دشمن و هواهاى نفسانى و شیطانى گرفتار گردند و در نهایت در مقابل دین الهى و دستورات خداوند موضع گیرى کرده و انحرافات خود را توجیه کنند و به تدریج و ناخواسته تحت ولایت شیطان و طاغوت قرار گیرند و مصداق بارز آیه ى شریفه ى: «...والذّین کفروا اولیائهم الطّاغوت یُخرجونهم من النّور الى الظلّمات...»[11] گردند.

منابع، براى مطالعه بیشتر:
1. پل تیلیش، الهیات فرهنگ، مترجم: مراد فرهادپور، فضل اللَّه پاکزاد.
2. تفکر دینى در قرن بیستم، ترجمه عباس شیخ شجاعى و محمد محمد رضایى.
3. جامعه و فرهنگ، ج 1.
4. جوادى آملى، عبداللَّه، بنیان مرصوص.
5. جوادى آملى، عبداللَّه، شریعت در آینه معرفت، چاپ 1372.
6. خسروپناه، عبدالحسین، کلام جدید چاپ دوم.
7. دشتى، محمد، المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه.
8. دین پژوهشى، میرجاالیاده ترجمه بهاءالدین خرمشاهى.
9. روزنامه کیهان، مورخ 13/12/1383.
10. شعرانى، میرزا ابوالحسن، نثر طوبى یا دایرة المعارف لغات قرآن.
11. کاشفى، محمد رضا، دین و فرهنگ.
12. لاریجانى، صادق، قبض و بسط در قبض و بسطى دیگر.
13. لاریجانى، صادق، معرفت دینى.
14. مصباح یزدى، قرآن در آیینه نهج البلاغه.
15. مفردات راغب اصفهانى.
16. مناسبات دین و فرهنگ در جامعه ایران، ج 1 و ج 2.
17. نفوذ و استحاله، چاپ 1378، دفتر نمایندگى ولى فقیه.
18. واعظى، احمد، تعریف جامعه دینى و جامعه مدنى، چاپ 1381.
19. هادوى تهرانى، مهدى، باورها و پرسشها.
20. هادوى تهرانى، مهدى، مبانى کلامى اجتهاد.
21. هادوى تهرانى، مهدى، ولایت و دیانت.

&&&&&&&&&&&&&& پی نوشتــــــــــــــــــــتها :
[1] نک: نمایه هاى: دین و تحول، اسلام و تجدد، دین و پلورالیسم، نیاز به دین. نیز ر.ک: مطهرى، مرتضى، اسلام و مقتضیات زمان - جوادى آملى، عبداللَّه، شریعت در آیینه معرفت - هادوى تهرانى، مهدى، مبانى کلامى اجتهاد؛ و هادوى تهرانى، باورها و پرسشها؛ و هادوى تهرانى، ولایت و دیانت - معرفت دینى، صادق لاریجانى؛ قبض و بسط در قبض و بسطى دیگر، صادق لاریجانى و... .
[2] احمد واعظى، تعریف جامعه دینى و جامعه مدنى، چاپ 1381، صص 90 - 89.
[3] جوادى آملى، عبداللَّه، بنیان مرصوص، ص 22.
[4] «یا على ان القوم سیفتنون باموالهم...» بحارالانوار، ج 32، ص 241.
[5] نهج البلاغه، خطبه 147.
[6] المعجم المفهرس لالفاظ نهج البلاغه، خطبه 151.
[7] ر.ک: هادوى تهرانى،  باورها و پرسشها، صص، 40 - 37 - هادوى تهرانى، ولایت و دیانت، صص 47 - 40 و... .
[8] نفوذ استحاله، معاونت سیاسى نمایندگى ولى فقیه در قرارگاه ثاراللَّه، تهران، چاپ 1378.
[9] کیهان مورخ، 13/12/1381.
[10] نفوذ و استحاله، 226، سخنان رهبر معظم انقلاب در 4/9/1371.
[11] بقره، 257.

منبع : اسلام کوئست