مباحث حال خوب (7) | حرص و طمع - استاد پناهیان (فیلم، صوت، متن)

مباحث حال خوب (7) | حرص و طمع - استاد پناهیان (فیلم، صوت، متن)

در این بخش از ضیاءالصالحین، هفتمین قسمت از سلسله مباحث اخلاقی "حال خوب" حجت الاسلام علیرضا پناهیان را با موضوع "حرص و طمع" به مدت 57 دقیقه با دوستداران طریق معرفت به اشتراک می گذاریم.

جلسه 7 : حرص و طمع / حجت الاسلام پناهیان

حال ما فقط مال خودمان نیست؛  اگر حال مان خوب نباشد خدا هم از ما ناراحت می شود
ما در این جلسات، داریم دربارۀ «حال خوب» صحبت می کنیم؛ البته در غیر از فضای مذهبی و غیر از محیط معنوی ماه مبارک رمضان و غیر از این جلسات دینی، درجاهای دیگری هم از حال خوب سخن گفته می شود اما شاید فرق گفتگوی ما دربارۀ حال خوب با گفتگوی دیگران در این باشد که ما از حیث معنوی و انگیزۀ تقرب، به حال خوب اهمیت می دهیم. اگر حال مان خوب نباشد خدا از ما ناراحت می شود. یعنی آنچه برای ما خیلی مهم است و آن را مدّ نظر قرار می دهیم این است که «اگر حال انسان خوب نباشد، خدا از انسان ناراضی خواهد بود»
در جلسۀ اول هم عرض کردیم که حال  ما، مال خودمان نیست، ما خودمان هم مال خودمان نیستیم «إنّا لِله» ما مال خدا هستیم، ما مملوک او هستیم، ما متعلق به پروردگار عالم هستیم، ما حق نداریم هرطوری دل مان می خواهد با خودمان رفتار کنیم، ما از نظر پروردگار عالم حق نداریم خودمان را شکنجه کنیم، خودمان را در وضع بد قرار بدهیم، در احکام هم این صراحتاً بیان شده که حرام است کسی به خودش صدمه بزند و اگر کسی خودکشی کند تا ابد در عذاب خواهد بود، مگر اینکه استثناها یا حساب هایی نزد خدا باشد که ما نمی دانیم.
کسی با حال بد نمی تواند به خدا مقرب بشود
یک انسان معنوی  و کسی که انگیزۀ تقرب الی الله در وجودش هست خیلی باید مراقب این نکته باشد، همیشه دنبال گناه های بزرگ نباشیم که از آن گناه ها توبه کنیم. هر وقت حال مان بد شد باید بدانیم که یک نمرۀ منفی و یک بدهی به خداوند پیدا کرده ایم. آدم هایی که سعی می کنند از نظر معنوی زندگی شان را با رضایت پروردگار عالم تنظیم کنند، آنها از همین حیث خداپرستی باید نسبت به حال خوب، حساس باشند. آدم هایی که اهل عبادت و بندگی خدا هستند دوست دارند همۀ زندگی شان برای خدا باشد، دوست دارند دائماً به سمت خدا حرکت کنند و به او مقرب بشوند. کسی با حال بد نمی تواند به خدا مقرب بشود.
وقتی از خواب بیدار شدی، اگر دیدی که حالت خوش نیست باید زود مقدمات تغییر حال خودت را پدید بیاوری. مؤمن وضع خودش را کنترل می کند و اگر یک لحظه حالش خوب نباشد استغفار می کند. اما آدم های معمولی چطوری هستند؟ ممکن است اکثراً حال شان بد باشد و هیچ اعتنایی هم نداشته باشند، شاید گاهی با یک جوک و لطیفه  یا یک سرگرمی  بخواهند از این حال بد بیرون بیایند ولی حال خوب را برای خودشان تکلیف نمی دانند اما آدم مؤمن حال خوب را برای خودش تکلیف می داند و داشتن حال بد را بد می داند.
عبادت با حال بد، اثر ندارد
از جهت دیگر اگر شما با حال بد عبادت کنید، نماز بخوانید، قرآن بخوانید، روزه بگیرید یا هر کار خوب دیگری انجام بدهید، این اعمال خوب، برای شما اثری نخواهد داشت. اعمال خوب ما باید بعد از این باشد که حال آدم خوب می شود. در دعای کمیل می گوییم: «یَا مَنِ اسْمُهُ دَوَاءٌ وَ ذِکْرُهُ شِفَاء» ای کسی که اسم او دوای دردهای ما است... بیشترین استعمال اسم خدا به عنوان داروی دردهای ما، برای درد «حال بد» است. پس اسم خدا برای ما «دوا» است، یعنی می تواند حال بدِ ما را درمان کند.
دوا را چطور باید مصرف کنیم؟ بعضی از دواها به شکل پماد است و باید روی پوستت بمالی. بعضی از شربت ها باید به صورت قطره ای استفاده شود، هر دارویی طرز مصرف مخصوص دارد. اسم خدا دارو است، «یا من اسمه دواء و ذکره شفاء» با این اسم چه کار کنیم که شفاء پیدا کنیم؟ باید این اسم را در خودت تکرار کنی، به یادش باشی، یعنی آن را در قلب و زبان و ذهن خودت جاری کنی، اگر در زبان هم جاری شد اشکال ندارد، ولی ذهن و قلب خیلی مهم است، اگر زورت نرسید در قلبت اسم خدا را جاری کنی اشکال ندارد لااقل در ذهن خودت جاری کن.
ذکر لااقل باید در ذهن باشد، استفاده از زبان هم که بگویی «سبحان الله»، «لاحول و لا قوة الا بالله» و... به ذهن کمک می کند. بعضی ها که خیلی قدرت ذهنی بالایی دارند اگرچه احیاناً ساکت هستند و لب شان حرکت ندارد ولی دائماً در ذکر هستند. بعضی از شاگردان حضرت امام(ره) می گفتند که ایشان دائم الذّکر بود ولی می توانست بدون اینکه لبش تکان بخورد و ظاهراً ذاکر باشد، در ذهنش ذاکر باشد. ذکر یعنی تکرار اسم، تا شفا پیدا کنی. وقتی حال آدم خوب شد حالا هرکاری انجام بدهد اثر دارد و به غنا می رسد «وَ طَاعَتُهُ غِنا» چرا طاعت  ما برای  ما غنا نمی آورد؟ برای اینکه حال مان خوب نیست، اگر حال مان خوب باشد هرکاری بکنیم اثر دارد، اثر طاعت هم که غنا است برای ما ایجاد می شود.
مؤمنین باید بیش از همه، نگران حال خودشان باشند/ تفاوت  مؤمنین با دیگران در کسب حال خوب، در «انگیزه» و «ابزار» است
پس باید حال مان خوب باشد؛ برای اینکه هم اعمال  خوب مان بالا برود و اثرگذار بشود و ما را مقرب کند، هم اینکه خوب بودن یا بد بودن وضعِ آدم را پیش خدا مشخص می کند. پس مؤمنین باید بیشتر از آدم های معمولی نگران حال خودشان باشند. توجه به این ابعاد از حال خوب، نمایان گر تفاوت بین مؤمنین، اهالی ماه رمضان، اهالی هیئت و مسجد که دنبال حال خوب هستند، با دیگران و کسانی است که دنبال دین داری نیستند اما حال خوب برای شان مهم است و می خواهند حال شان خوب بشود. آنها هم از طرق مختلف می توانند حال خودشان را خوب کنند و اگر راه های خوبی برای رسیدن به حال خوب داشته باشند، به ما هم یاد بدهند. حکمت گمشدۀ مؤمن است، ما هم از ایشان یاد می گیریم. اما واقعاً جز با خدا نمی شود، حال آدم خوب بشود، مگر اینکه کسی ساده  و سطحی نگر باشد یا به حال خوبِ کم اکتفا کند، یا موقتاً و به صورت کاذب، حالش خوب بشود. البته کسی که به صورت کاذب حالش خوب بشود بعداً به صورت خیلی فاجعه آمیزی حالش بدتر خواهد شد.
پس انگیزه  ما برای حال خوب با دیگران فرق می کند، هم برای عبادت، نیاز به حال خوب داریم، هم پیش خدا نیاز به حال خوب داریم و الا از چشم خدا می افتیم. نکتۀ دیگر اینکه ما برای حال خوب از ابزاری استفاده می کنیم که دیگران (یعنی غیرمذهبی ها و غیرمتدینین) آن ابزار را ندارند. البته بعضی از راه ها همگانی است و بین متدین و غیرمتدین، مشترک است، مثلاً هرکسی بخل نورزد و به دیگران هدیه بدهد حالش بهتر می شود، در روانشناسی هم آزمایش شده است که اگر کسی هدیه بدهد و برای دیگران پول خرج کند حالش بهتر خواهد شد. اینها راه حل های مشترک است و زیاد به ایمان ربط ندارد، اما متدینین راه های اساسی مخصوص دارند، مثل «روضه»  که مال ارادتمندان اباعبدالله الحسین علیه السلام است، آنهایی که با این دستگاه آشنا نیستند نمی توانند از این راه استفاده کنند، پس فرق دوم (غیر از انگیزه) در راه هایی است که ما برای حال خوب داریم.
اگر حال آدم خوب نبود یعنی در روحش، در گرایش ها یا ذهنش، مشکل اساسی وجود دارد
با این توضیح می خواهم عرض کنم کسی که در ماه رمضان حالش خوب نشود بعید است وقت های دیگر حالش خوب بشود. یک وقت شما می خواهید همۀ صفات خودتان را به صورت ریشه ای از درون تان درست کنید، شاید کار عمیق و سختی باشد و طول بکشد، البته راه های میانبر هم هست. یک وقت چیزی که نقد و ملموس است، می خواهی درستش کنی؛ مثل همین حالِ خودت که می توانی آن را حس بکنی. این از جهاتی یک مقدار آسان تر است و راه حل هایی وجود دارد برای اینکه انسان سریع نتیجه بگیرد.
اگر حال آدم خوب نبود یعنی در روحش، در گرایش ها یا در ذهنش، یک مشکل اساسی وجود دارد. من امیدوار هستم حال خوش معنوی را درک کنیم. بعضی وقت ها پیش خودمان می گوییم «در فلان جلسه، حال خوشی داشتم... آن شب در عبادت، حال خوبی داشتم...» یا مثلاً می گوییم «آنجا حال مان خوب نبود...»
امیدوارم درست تشخیص بدهیم که حال خوب چیست؟ حال خوش معنوی و حال خوب، حالی است که مورد تأیید خدا باشد، می دانید مورد تأیید خدا یعنی چه؟ یعنی حال خوب حقیقی، نه اینکه فقط شما فکر کنید خوب است. وقتی مورد تأیید خدا باشد یعنی حقیقتاً حال خوب است. هروقت یک کسی درِ خانۀ خدا گریه کرد لزوماً حالش خوب نیست، هرکسی که یک دفعه ای دلش تنگ شد و سراغ عبادت رفت لزوماً معنایش این نیست که حالش خوب است، خداوند متعال در قرآن بعضی افراد را که با حال مخلصانه ای درِ خانۀ خدا می روند- تقریباً- مسخره  می کند و می فرماید: چون او الان مضطر شده، این طوری است، وقتی او را از دریا به خشکی برسانم دوباره حالش بد می شود. (فَإِذا رَکِبُوا فِی الْفُلْکِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذا هُمْ یُشْرِکُونَ؛ عنکبوت/65)
می توانی مزد خوب بودنت را در همین دنیا با حال خوبت بگیری
اگر حال خوش معنوی را درک کنیم یک اتفاق بزرگ برای مان می افتد؛ واقعاً مزد خوب بودن خودت را در همین دنیا با حال خوبت می گیری و وقتی مزدش را گرفتی دیگر مغرور نمی شوی، همین جا لذتش را می بری، چرا بماند برای آخرت؟ چرا برای دیگران قیافه بگیری؟ چرا پیش خودت فکر کنی خیلی کار بزرگی کرده ای؟ یک کار خوب کردی و این قدر به تو حال خوب دادند، وقتی کیفش را بردی به خدا بدهکار می شوی و تشکر می کنی.
معنویت، نقد است، آدم باید به اینجا برسد که اگر گناه کرد، خودش بفهمد که حالش بد شده است. یک پیرمرد بزرگواری بود که دو شهید تقدیم انقلاب کرده بود. ایشان گاهی که به خانه می آمد، می گفت: حالم بد است، اوضاعم به هم ریخته، مال چه کسی با مال من قاطی شده است؟ بعد بررسی می کرد و می دید که مثلاً به یک کسی گندم دادند و از یک کسی گندم گرفتند و متوجه می شد یک مالی به خانه اش آمده که مال درستی نیست به همین خاطر حالش بد شده است. انسان باید این طور بشود، این مسائل که فقط مال عرفا نیست، زندگی افراد عادی هم می تواند این گونه باشد.
حال خوب، یک علامت و ابزار ارزیابی از وضعیت خودتان و دیگران است
حال آدم نشان دهندۀ وضع معنوی انسان است، نشان دهندۀ قرار گرفتن انسان در یک وضعیت خوب یا یک وضعیت بد است. حال خوب یک علامت است. حتی شما می توانید با توجه به حال خودتان، در مورد دیگران هم ارزیابی هایی داشته باشید، البته قضاوت دربارۀ دیگران غلط است و باید همه را بهتر از خودمان بدانیم، ولی مثلاً یک کسی ممکن است برای خودش آدم خوبی باشد، منتها من نباید با او مجالست داشته باشم، چون هر وقت با او مجالست می کنم حالم بد می شود. ممکن است خدا از او انتظار زیادی نداشته باشد و خطاهایی می کند که خدا ببخشد، ولی اگر من یک ذره شبیه او بشوم نابود می شوم! یک کسی هم ممکن است واقعاً آدم بدی باشد، منافق باشد، وقتی مؤمن پیشش می رود حالش بد می شود.
از طرف دیگر، پیش آدم خوب که می روی باید حالت خوب بشود. در روایات می فرماید: مؤمن برای خدا دل تنگ می شود و می خواهد به ملاقات خدا برود- ملاقات خدا آخرِ حال خوب انسان است- اما وقتی که نمی تواند باید به ملاقات «اولیاء خدا» برود. یا اگر نمی تواند به ملاقات یک عالم ربانی برود، می تواند برود پیش یک آدم خوب باصفا بنشیند تا حالش خوب بشود.
مسئلۀ حال خوب به  قدری مهم است که وقتی غذای ناسالم یا مال حرام به زندگی ات می آید، باید حالت بد بشود، یا آدم بی ربط به زندگی ات می آید و با او ارتباط می گیری باید حالت بد بشود. البته این مسائل خیلی پیچیده است، لذا این حرف ها را به کسانی که بلد نیستند اینها را تحلیل کنند، نباید گفت. مثلاً یک کسی حسود است و وقتی به کسی که نسبت به او حسادت دارد نزدیک می شود حالش بد می شود، بعد می گوید او آدم بدی است! نخیر؛ اتفاقاً خودت آدم بدی هستی! وقتی به این فرد می رسی، حسادتت گُل می کند و حالت بد می شود، این تقصیر او نیست. این تشخیص ها باید دقیق باشد، اما بالاخره حال خوب، ملاک است. وقتی حالت خوب شد یعنی در وضع خوبی قرار داری.
حال خوب، هم پاداش است هم ملاک ارزیابیِ عملکرد خودمان است
حال خوب، هم پاداش است هم ملاک ارزیابیِ وضعیت، ارزیابی ارتباط و ارزیابی عملکرد خودت است. به خودت نگاه کن، ببین که ملاقات خدا را دوست داری یا نداری؟ اگر دوست نداری یعنی حالت بد است. پرسیدند ما چطوری بفهمیم نظر خدا نسبت به ما چیست؟ فرمود: ببینید نظر خودتان نسبت به خدا چیست؟ نظر خدا در مورد شما هم همان است. (مَن أحَبَّ أنْ یَعلَمَ کیفَ مَنزِلَتُهُ عِندَ اللّهِ فلْیَنْظُرْ کیفَ مَنزِلَةُ اللّه؛ جامع الاخبار / ص178)
وقتی یک کسی دوست ندارد پیش خدا برود، یعنی خدا هم دوست ندارد که این آدم پیش او برود. لذا وقتی به حال خودش نگاه می کند می فهمد آن طرف چه خبر است؟ این ممکن است خیلی سطحش بالا باشد که آدم عاشق ملاقات خدا بشود یا طالب لقاءالله بشود اما همین که ما طالب رضایت الهی باشیم خودش خیلی مهم است. بعضی وقت ها آدم به خودش نگاه می کند و می بیند طالب رضایت الهی هم نیست یا برایش مهم نیست که نظر خدا نسبت به او چیست؟ این یعنی حالش بد است. شما باید با حال خوب، کار کنید، کم کم حال خوب وسیله ای برای سنجش خیلی چیزها بشود، حتی کار می کشد به آنجا که شما دیگران را هم با این حال می سنجید. مثلاً می گوید فلانی قاتل از آب در آمد، منافق در آمد... می گویی من از اول هم که او را می دیدم حالم بد می شد. آدم های خوب، این چیزها را از حال خودشان می فهمند.
حال و نگاه مردم در حرم یا مسجد، اثری ایجاد می کند که آدم در آنجا حالش خوب می شود
گاهی به محل عبادت یک آدم خوب که می روی حالت خوب می شود. کسانی که در این زمینه ها دقت دارند لازم نیست زیاد هم آدم های معنوی برجسته ای باشند، این  چیزها را می فهمند. یکی از اساتید دانشگاه تهران می فرمود: یک عده ای از روانشناس ها را که از خارج کشور برای یک همایش آمده بودند، به حرم امام رضا  علیه السلام بردند، وقتی وارد حرم شدند دیگر دوست نداشتند از حرم امام رضا علیه السلام بیرون بیایند، می گفتند چرا اینجا همه حال شان خوب است؟ شما که نه دین ما را داری، نه مذهب ما را، نه مرام ما را، نه این امام ما را می شناسی، نه زائرین را می شناسی، چطور فهمیدی؟ آنها یک کمی در این موضوعات کار کرده بودند و می فهمیدند آنجا همه حال شان خوب است. آن استاد محترم می گفت: به آنها می گفتیم حرم را دیدید، خُب بیایید برویم، گفتند نه ما نمی آییم، به اینها چه گفتید که این قدر اینجا حال شان خوب شده؟ اینها چه اعتقاداتی دارند؟ اینجا یک خبری هست...
یک نفر دربارۀ مسجد جمکران تشکیک می کرد، می گفت مگر یک دانه خواب هم ملاک می شود؟ گفتم علمای بزرگ و صاحب نفس تأیید کرده اند، هر خوابی که دروغ نیست. گفتم کسانی که به این مسجد می آیند با انگیزۀ احترام به حضرت حجة بن الحسن العسکری ارواحنا له الفدا می آیند یا نمی آیند؟ گفت بله همین طور است. گفتم می دانی اثر حال اینها با این مکان چه می کند؟ فکر می کنی این کم است؟ حتی اگر اینها خیالات کرده باشند، گناه که نکرده  اند، آمدند در بیابان در یک مسجدی نماز خواندند و رفتند، مگر بد است آدم نماز بخواند؟ مناسکی هم که به دین اضافه نکردند که بگوییم بدعتی گذاشتند، شما می توانی هرجا بروی نماز بخوانی، می توانی هرجایی در بیابان خدا مسجد بسازی، چه اشکال دارد؟ حالا در یک بیابانِ خدا اینجا در جمکران یک مسجدی ساخته شده، اینهایی که می آیند به عشق حضرت ولی عصر ارواحنا له الفدا می آیند، کاری هم ندارند به اینکه اصلاً این مسجد معتبر است یا نه؟ واقعاً خود حضرت اینجا را خط کشیدند یا نه؟ حال و نگاه مردم در این مکان، اثری ایجاد می کند که وقتی آدم به آنجا می رود حالش خوب می شود و آدم این را می فهمد، آدم می بیند حال  مردم هنگام ورود به این مسجد با حال شان هنگام ورود به جاهای دیگر، فرق می کند، چه چیزی روی آنها اثر می گذارد؟ روانشناس هایی که اصلاً دین ما را هم ندارند این را فهمیدند، هنر خاصی نمی خواهد، همین که آدم یک کمی اهل دقت باشد متوجه می شود.
باید انواع مختلف حال خوب را تجربه کرد چون روح هم مثل جسم، نیازهای متنوع دارد
اگر نسبت به حالِ خودتان حساس باشید و مدام آن را ارزیابی کنید، کم کم وارد این عرصه خواهید شد که انواع حال خوب را تجربه کنید. هم در حرم اباعبدالله الحسین علیه السلام حال آدم خوب می شود و هم در حرم أباالفضل العباس علیه السلام اما حال آدم در این دوتا حرم فرق می کند. هم در حرم أمیرالمؤمنین علی علیه السلام حال آدم خوب می شود، هم حرم امام رضا  علیه السلام ولی این دوتا حال خوب با هم فرق می کند. حال خوب آدم در دعای ابوحمزۀ ثمالی با دعای افتتاح خیلی متفاوت است. از آقای بهجت(ره) پرسیدند کدام دعا را بخوانیم؟ فرمود هر دعایی که خوشت می آید، دوست داری و لذت می بری. ایشان حرف مهمی زدند؛ چرا نگفتند چه ساعتی دعا کنید یا چه دعایی بخوانید و... چرا دقیق تعیین نکردند، حتی تعقیبات هم متنوع است، آدم همه اش را که نمی خواند، یکی را می خواند. یک کسی می گفت وقتی دعای «أَصْبَحْتُ اللّهُمَّ مُعْتَصِماً بِذِمَامِکَ الْمَنِیعِ...» را می خواندم خیلی حالم خوب می شد، بعد گفتم یک بار ببینم ترجمه اش چیست؟ ترجمه اش را دیدم، خیلی عبارات زیبا و دل نشینی دارد.
آدم نه تنها باید حالش خوب باشد، بلکه باید انواع حال خوب و انواع نورانیت ها را درک کند. ما در بهشت می خواهیم چه کار کنیم؟ مگر در بهشت فقط یک  نوع حال خوب هست؟! نه؛ این طوری که حوصلۀ آدم سر می رود! ما انواع حال های خوب را می خواهیم، مثلاً شما محضر امام حسن مجتبی  علیه السلام که می رسی یک طور حالت خوب است، محضر امام حسین  علیه السلام که می رسی یک طور دیگر حالت خوب است، با ذکر حضرت زهرا(س) یک طور دیگر، با ذکر زینب کبری(س) یک طور دیگر. هر کدام از شهدای کربلا که توجه به ایشان پیدا می کنی یک طور حال تو را خوب می کنند.
حال های خوب، انواع دارد، همان طور که نمی شود در همۀ عمر یک نوع غذا و یک نوع میوه خورد و باید با مواد مختلف تغذیه کرد در امور معنوی هم باید انواع مختلف حال خوب را تجربه کرد چون روح هم مثل جسم، نیازهای متنوع دارد. حال خوف از خدا یک طور است، حال شوق به پروردگار یک طور دیگر است، اولیاء خدا در هر بخشی از دعا یک حالی دارند، آیات قرآن هم این طور است، هر فراز جوشن کبیر یک حال به آدم می دهد، هر اسمی از اسماء پروردگار عالم یک حالی به آدم می دهد. داروها با هم فرق دارند، یکی دوای سردرد است، یکی دوای چشم درد است، یکی دوای گوش درد است، داروهای روح هم همین طور است. حال های بد هم باهمدیگر فرق می کنند؛ حال بد حسادت با حال بد حرص با حال بد حسرت، باهم فرق می کنند.
چرا حال مان را با یاد امام زمان علیه السلام خوب نمی کنیم؟
خوشا به سعادت کسی که در ماه مبارک رمضان، هرشب دعای افتتاح بخواند و حال دعای افتتاح را درک کند. شما با این دعا امامان شهید را زیارت می کنید، متوسل می شوید و حال خوبی پیدا می کنید. توسل و توجه به امامِ حیّ پشت پردۀ غیبت که همین الان به نصرت تو احتیاج دارد چه اثری روی آدم می گذارد!
بروید تجربه کنید، رفتن پیش یک عالم خوب، چقدر حال آدم را خوب می کند، حالا من از شما سؤال می کنم؛ یک عالمی هزار سال است درِ خانۀ خدا عبادت می کند، یک دانه عبادتش رد نشده است، فرزند پیغمبر است، کسی که عالَم در اختیار اوست، یعنی حضرت ولی عصر ارواحنا له الفدا، نشستن پیش ایشان، چقدر حال آدم را خوب می کند؛ اصلاً قابل تصور نیست! چرا ما حال مان را با امام زمان خوب نمی کنیم؟ این چشمۀ زلال در کنارمان هست ولی داریم از تشنگی هلاک می شویم.
«حرص» ظاهراً آدم را فعال می کند، اما واقعاً آدم را ناآرام و بی تاب می کند
بعد از این مقدمۀ طولانی، به سراغ اصل بحث برویم. یکی دیگر از حال های بد «حرص» است که شاید درکِ اینکه چطوری حال آدم را بد می کند، خیلی سخت باشد. درک این حال بد، معمولاً بعد از این است که برطرف بشود، آن وقت آدم می فهمد که واقعاً حالش بد بوده است. قرآن کریم می فرماید: «إنَّ الإنسانَ خُلِقَ هَلوعاً» (معارج،19) انسان هَلوع آفریده شده است؛ هلوع یعنی به شدت حریص. حرص ظاهراً به آدم انگیزه می دهد، ظاهراً فکر آدم را درگیر می کند، ظاهراً آدم را فعال می کند، اما واقعاً آدم را ناآرام و بی تاب می کند. اگر انسان به قناعت رسید، ولع و حرص را از بین برد به آرامش می رسد.
هیچ کس نمی تواند بگوید من حریص نیستم، چون خداوند می فرماید: «إنَّ الإنسان خُلِقَ هلوعاً» انسان به شدت حریص آفریده شده است. طبق آیه قرآن، حرص باعث می شود که انسان «جزوع» و «منوع» بشود: «إذا مسّهُ الشَر جزوعاً * و إذا مسّه الخیر منوعاً» (معارج،20 و 21) بعضی ها تا به جزع نیفتند حال بدشان را درک نمی کنند، ولی اگر آدم یک کمی مراقبت بکند، مثلاً نبض خودش را بگیرد می فهمد، اگر انسان به خودش واقف باشد متوجه می شود حالش خوب نیست، بعد نگاه می کند و می فهمد ناآرامی اش به خاطر حرصی است که در او ایجاد شده است.
راه حل حرص این است که شما حرصت را یک جای دیگری به کار ببری
حالا با حرص که حال ما را خراب می کند باید چه کار کرد؟ همۀ حال های بد راه حل دارد، راه حل حرص این است که شما حرصت را یک جای دیگری به کار ببری؛ اگر حرص را رها کنی، خودبه خود به دنیا می چسبد، باید حرص و ولعِ خودت را در ارتباط با پروردگار عالم قرار بدهی.
انسان، هلوع آفریده شده است ولی اگر خودش را تربیت بکند، این شدتِ تمنا و راضی نشدن و قانع نشدن به کم را در جای دیگری مصرف خواهد کرد، آن وقت حالش خوب می شود. مثل خوف؛ هر خطری تو را می ترساند حالت بد می شود، راهش این است که فقط از خدا بترسی و از هیچ چیز دیگری نترسی. ترس از خدا استرس ندارد که تو را نابود کند بلکه به انسان نشاط هم می دهد.
اگر برنامۀ حرص و ولع در وجود آدم روشن باشد، وجود آدم را می سوزاند
حرص، ناآرامی  عجیبی در دل انسان می گذارد، این ناآرامی خودش را کجا نشان می دهد؟ اینکه هیچ وقت نمی توانی در نماز تمرکز پیدا کنی، در همین سورۀ معارج بعد از این سه آیه ای که دربارۀ حریص بودن انسان است، بلافاصله می فرماید: «إِلاَّ الْمُصَلِّین‏» (معارج/22) فقط نمازخوان ها این طوری نیستند و حال  شان خوب است، کدام نمازخوان ها؟ طبیعتاً نمازخوانی که توانسته است سر نماز از این حال بد، بیرون بیاید. وقتی شما با نماز، از آن حال بد بیرون بیایی، تفاوتِ حال بد با حال خوب را حس می کنی، بر چسبندگیِ حال بد غلبه می کنی و از آن جدا می شوی. برای همین است که این همه به نماز اهمیت می دهند، مثلاً اینکه می فرماید: «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهى‏ عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَر» (عنکبوت،45) یا می فرماید: «أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِکْری‏» (طه،14) و عبارت های دیگری مثل این: «وَ اسْتَعینُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة» (بقره،45) از نماز کمک بگیر، نماز حال آدم را خوب می کند.
اگر کسی نماز خواند و حالش خوب نشد چه؟ اگر کسی رفت سرِ نماز، اما وضو نگرفت و طهارت نکرد و روح خودش را از حال بد، پاکیزه نکرد چه؟ وقتی شما سر نماز تلاش می کنی که توجه پیدا کنی، داری حال های بد را یکی یکی خاموش می کنی. وقتی لااقل روزی سه مرتبه، سر نماز تلاش کنی حالت خوب بشود یعنی داری برنامه هایی را که باطریِ وجودت را می سوزانند خاموش می کنی. در موبایل ها نرم افزاری هست که به شما نشان می دهد چندتا برنامه را روشن کرده ای ولی خاموش نشده است و همین طوری انرژی مصرف می کند. اگر برنامۀ حرص و ولع در وجودِ آدم روشن باشد وجود آدم را می سوزاند، انرژیِ آدم را می گیرد، سر نماز می خواهی توجه پیدا کنی ولی این حرص نمی گذارد، باید همه را خاموش کنی. چند مرتبه که بروی خاموش بکنی دیگر آن را می شناسی، اگر به خودت توجه کنی کم کم این چیزها را می فهمی.
در وجود بعضی ها برنامه ای فعال است که بسیار انرژی بخش است
در این چند جلسه ، حال های بد را یکی پس از دیگری با همدیگر مرور کردیم، البته حال های بد، بیشتر از اینهاست. حساس بودن به حالِ بد، خیلی فرق می کند با حساس بودن به یک عمل بدِ واضح، مثلاً اینکه «امروز غیبت کردم یا نه؟» حالا ممکن است امروز کسی را پیدا نکرده باشی که غیبت کنی، ولی عامل حرص، در وجودت فعال باشد. آدمی که عامل حرص در او فعال هست هیچ وقت آرامش ندارد، طبیعتاً نمی تواند تمرکز پیدا کند و بی قراری اذیتش می کند.
از آن طرف، در وجود بعضی ها برنامه ای فعال است که فوق العاده  انرژی بخش است، خوش به حال آنها! واقعاً خوشا آنان که دائم در نمازند؛ اگر  کسی مجبور باشد سرِ نماز یک چیزی را به کسی بفهماند، فقط با یک اشاره حرفش را می زند و توجهش را از نماز برنمی دارد. بعضی ها کل زندگی شان این طوری است، با شما سلام و علیک می کند اما در واقع سرِ نماز خودش است و از آن حالِ خوب بیرون نمی آید و آن برنامه دائماً در وجودش فعال است.
در جبهه و دوران دفاع مقدس، این نمونه ها را می شد در بین رزمنده ها دید. بچه ها می دیدند و می فهمیدند که فلان رزمنده دیگر اینجا نیست؛ انگار در یک عالم دیگری رفته بود. حتی به او تذکر می دادند و می گفتند «فلانی، داری نوربالا می زنی، مواظب خودت باش...» دمِ عملیات، بچه ها یکی یکی به او سفارش می کردند، چون حال خوب او را درک می کردند. حال بد ما را چه کسی  می خواهد درک کند؟ ما خودمان باید طبیب خودمان باشیم. اگر طبیب معنوی سراغ ما بیاید به ما چه خواهد گفت؟ نماز می خوانی چطوری می شوی؟ می توانی تمرکز پیدا کنی یا نه؟
ماجرای آشنایی آقای حداد با آیت الله قاضی(ره)
آقای حداد، آن عارف بزرگوار، آهنگر بود و در نجف زندگی می کرد. گاهی یک سید روحانی  را می دید که به قهوه خانه می رود و چای می خورد. شاید در آداب علما در نجف، رفتن به قهوه خانه زیاد کار خوبی نبود. لذا آقای حداد یک بار به ایشان تذکر می دهد و می گوید: شما عالم و روحانی هستی، خوب نیست به قهوه خانه بیایی. چرا می آیی اینجا چای می خوری؟ آن عالم بزرگوار، مرحوم قاضی طباطبائی(ره) از کُمَّلین عرفا بود؛ به آقای حداد می گوید: جسم من یک طوری است که نمی کِشد، وسط درس و بحث و عبادت و زیارت، باید بیایم اینجا یک چای به آن بدهم.
آقای قاضی به آقای حداد می گوید: با کاروان از تبریز می آمدیم، هرجا می ایستادیم صاحب کاروان، اول به مرکب مان غذا می داد، می گفتیم ما هم گرسنه ایم، می گفت: شما صبر کنید. این حیوان که متوجه نمی شود، من باید این را سیر کنم چون می خواهد شما را تا مقصد بعدی ببرد. جسم من هم در واقع مرکب من است، باید یک چیزی به او بدهم، اینجا می آیم یک چای می خورم و این مرکب من ساکت می شود بعد می روم برای ادامۀ زیارت و کارهای دیگر. آقای حداد می گوید: من که نمی گویم چرا چای می خوری؟ می گویم چرا می آیی قهوه خانه؟ برو یک جای دیگر چای بخور. می گوید من غریب هستم، اینجا کسی را ندارم کجا بروم؟ می گوید: خُب بیا به مغازۀ ما... این طوری رفت و آمد بین آقای حداد و آقای قاضی شروع می شود، خود آقای حداد، از عرفای بزرگ می شود که آقای قاضی یک بار به او فرمود: موقع آهنگری، وقتی انبر، دمِ دستت نیست، آهن گداخته را با دستت برندار، این کارها را نکن...
شهید مطهری از آقای حداد خواست که نبض معنویش را بگیرد
یک سال آقای حداد به قم آمده بود. وقتی شهید مطهری متوجه حضور ایشان در قم می شود، پیشِ ایشان می رود و می پرسد: حال من را ببینید چگونه است؟ یعنی از آقای حداد می خواهد نبض معنویش را بگیرد. آقای حداد به شهید مطهری می فرماید: چطوری نماز می خوانی؟ شهید مطهری نمازخواندن خودش را تعریف می کند که چطور با توجه، وضو می گیرد و نیت می کند و در نماز هم به معانی توجه دارد و... وقتی حرف آقای مطهری تمام می شود آقای حداد به ایشان می گوید: پس کِی نماز می خوانی؟ وقتی شهید مطهری این حرف را می شنود گریۀ شدیدی می کند. بعد آقای حداد به شهید مطهری دلداری می دهد و می گوید ناراحت نباش... به پیشانیِ شهید مطهری دست می کشد و می فرماید: من می بینم که محاسنت به خون سرت خضاب می شود، غصه نخور...
اگر نمی توانی سرِ نماز توجه پیدا کنی بدان یک جایی حالت بد است
ببینید؛ آقای حداد برای اینکه بفهمد حالِ ایشان خوب است یا نه، می فرماید: «چطوری نماز می خوانی؟» طبق آیۀ قرآن هم، حالِ  آدم ها بد است مگر نمازخوان ها «إنَّ الإنسان خُلِقَ هَلوعاً * إذا مسّه الشّر جزوعا * و إذا مسّه الخیر منوعا* إلّا المُصَلّمین»
اگر می بینی نمی توانی سرِ نماز توجه پیدا کنی بدان که یک جایی حالت بد است، باید برگردی آن برنامه ای که دارد انرژی ات را می گیرد خاموش کنی. معمولاً یکی از برنامه هایی که روشن است و انرژی ما را می گیرد «حرص» است، بیخودی انرژی مان را از بین می برد.
وقتی کنار امام حسین علیه السلام هستی دیگر هیچ چیزی در عالم نمی خواهی؛ حسین علیه السلام همه چیزِ آدم می شود
شهدای کربلا در شب عاشورا حال خوبی داشتند؛ به هیچ چیزی فکر نمی کردند و هیچ چیزی نمی  خواستند جز خودِ خدا و فداکاری برای ولیّ خدا یعنی امام حسین(ع). به هرکدام  شان که خبر می دادند شهادتت نزدیک است، واقعاً سرمست می شد. چرا آدم همیشه این حال خوب را پیدا نکند؟ آن شب آرامش عجیبی داشتند، امام حسین  علیه السلام بعضی از اصحاب را تنها که می دید، یک تلنگری به او می زد که ببیند آیا «برنامۀ هلوعاً» در وجودش روشن است یا نه؟ اگر روشن است خاموشش بکند.
نافع بن هلال می گوید: داشتم دور خیمه گاه نگهبانی می دادم، در تاریکی یک حرکتی دیدم، گفتم آنجا کیست؟ صدای أباعبدالله الحسین علیه السلام بلند شد، گفتم آقا اینجا چه کار می کنید؟ فرمود دارم خارهای مغیلان را از صحرا جمع می کنم، فردا بچه های من در این بیابان آواره می شوند... بعد امام حسین علیه السلام آن دور دورها را که در شب تاریک، مختصری با نور ماه دیده می شد نشان داد و فرمود: فلانی آنجا را می بینی؟ گفتم بله، فرمود آنجا امنیت است، جنگ نیست، نمی خواهند کسی را بکشند، می خواهی الان آنجا باشی؟ از تاریکی استفاده کن و برو. نافع بن هلال، خودش را روی پاهای حسین علیه السلام می اندازد و می گوید: آقا نمی خواهم جای دیگری باشم، من دیگر چیزی در این عالم نمی خواهم...
الان هم کربلا هنوز همین طور است؛ آدم وقتی کنار ضریح امام حسین علیه السلام می رسد، احساس می کند که دیگر هیچ چیزی در عالم نمی خواهد، همه چیز هست. حسین علیه السلام همه چیزِ آدم می شود.

جهت دسترسی به مجموعه بیانات استاد علیرضا پناهیان کلیک کنید. 

همچنین برای بهرمندی بیشتر از سایر جلسات «مباحث حال خوب» استاد پناهیان کلیک کنید