چه شد که « پلاستیک » نفس زمین را گرفت؟

چه شد که « پلاستیک » نفس زمین را گرفت؟

چند روزی از شروع بیست و پنجمین کنفرانس تغییر اقلیم سازمان ملل (COP25) می گذرد و گزارش ها مبنی بر کُندی روند پیشرفت در مذاکرات است. سیاستمداران و مسئولین احتمالاً متمرکز بر صنایعی هستند که بیشترین سهم را در تولید آلودگی های جوّی دارند، مانند صنعت حمل و نقل. امّا صنایعی نیز هستند که سهمی شایان توجّه داشته و نیز تحت کنترل گرفتن آنها از سوی شهروندان، بسیار ساده و عملی ست، مانند صنعت تولید مواد پلاستیکی.

اثرات سوء ریز پلاستیک ها بر سلامت انسان چند سالی ست مورد توجه برخی محققان - و به تبعِ آن برخی رسانه ها، قرار گرفته اند. امّا آنچه کمتر راجع به آن صحبت شده، تاثیر روندِ رو به رشد تولید پلاستیک و در کل، مشتقات مواد پتروشیمی، بر بحران گرمایش زمین است. برای درکِ بهترِ نقشِ پلاستیک در این بحران، باید به پرسش هایی از این قبیل پاسخ داد: چرا از این مواد استفاده می کنیم؟ بیشترین میزانِ رشدِ نیاز به مشتقات پلاستیک را در چه صنایعی شاهد بوده ایم؟ این میزان مصرف، چه نوع آلودگی هایی تولید می کند؟ این نوع آلودگی ها چه تاثیراتی بر محیط زیست ما و بر روی بحران اقلیم می گذارند؟ و در آخر باید پرسید پس از مصرف، با آنچه بر جا مانده چه می کنیم؟

کجا و به چه منظور از آنها استفاده می کنیم؟

چرخه زندگیِ پلاستیک (که شامل نایلون، پلی اِستِر، پلی مِید، پی وی سی و… می شود) از نفت خام و گاز آغاز شده، و در نهایت به مکان هایی دور از چشم ختم می شود. صنایع پتروشیمی، علاوه بر پلاستیک و مشتقات آن، محصولاتی مانند کودهای شیمیایی و سموم دفع آفات را نیز ارائه می دهند. تنوع خیره کننده محصولات پتروشیمی و مشتقات پلاستیک باعث شده که این مواد در بخش های زیادی از زندگی (محصولات الکترونیکی، وسایل نقلیه، پوشاک، بسته بندی های غذایی، ساختمان ها، کشاورزی و غیره) ریشه دوانده و استفاده از آنها رو به رشد باشد.

بیشتر بخوانید: پلاستیـک تنها آلوده نمی کند؛ اقلیم را بدتر می کند

گسترش استفاده از پلاستیک در صنعت خودروسازی به دلیل سبک بودن این ماده است، که به کاهش مصرف سوخت کمک می کند. در بخش ساخت و ساز، خصوصیاتی همچون ضد زنگ بودن، مقاومت و عایق حرارتی بودنِ پلاستیک، سبب گسترش استفاده از آن شده است. از این رو، بخشی از گسترشِ مصرفِ این ماده، به کاهش مصرفِ انرژی کمک کرده است. امّا در صنعت تولید پوشاک و بسته بندی مواد غذایی، واقعیّت کمی نگران کننده است.

بخش قابل توجهی از مصرف کنندگان، اطلاع دقیقی از مبدا موادی که برای تولید لباس های شان به کار رفته است، ندارند. پلی اِستر، پلی مید، نایلون، و… همه الیافی مصنوعی هستند که در دسته بندیِ اطلسِ پلاستیک، از مشتقات پلاستیک محسوب شده، و تولید آنها (فرایندی که طیِ آن مقدار زیادی انرژی و هزاران نوع مادّه شیمیایی مصرف می شود) وابسته به نفت، گاز و صنایع پتروشیمی است.

پیوند صنعت پوشاک و صنایع پتروشیمی، و ارتباط این دو با گازهای گلخانه ای

صنعت پوشاک سالانه ۶۲ میلیون تُن پلاستیک از مجموعِ ۴۳۸ میلیون تُن نیاز جهانی را به خود اختصاص می دهد. طبق گزارش اطلس پلاستیک، در سال ۲۰۱۷ چیزی در حدود ۷۰% کل الیاف، طی فرآیندهایی تولید شده اند که به نحوی نیازمند استفاده از مواد شیمیایی بوده است. در این بین پلی اِستر (یکی از مشتقات پلاستیک) با سهم ۸۰ درصد، رتبه اول را به خود اختصاص داده است. حجم تولید پلی اِستر از مرز ۵۳ میلیون تُن در سال گذشته، و هم اینک در حال رشد است. امّا تولید این مواد چه خطراتی برای محیط زیست داشته و چه تاثیری بر فرآیند تغییر اقلیم می گذارد؟

افزایش توانایی تولید، افزایش توانایی صنعت حمل و نقل و به تبعِ آن افزایش حجم تجارت جهانی، پایین بودن هزینه کارگر در کشورهای جهان سوم، و نیز اشباع ناپذیری نیاز ما به مُدهای جدید لباس، همه دست به دست هم داده اند که انقلابی در صنعت پوشاک رخ دهد. طولِ زمانِ دوره های فصلی لباس (نوعی از لباس که برای یک فصل مناسب تلقی می شود) از ۶ ماه، به حدود یک هفته کاهش پیدا کرده است. این بدین معناست که در کشورهای پیشرفته، خرید لباس اکنون به جای هر شش ماه یک بار، به صورت هفتگی انجام می شود.

این در حالی ست که تولیدِ الیاف مصنوعی برای برآورده کردن نیاز تمدّن ما به پوشاک و مُد هفتگی، سالانه ۷۰۶ میلیارد کیلوگرم دی اکسید کربن را وارد جو زمین می کند؛ چیزی برابر با آلودگی سالانه ۱۴۹ میلیون خودرو، یا کربن ذخیره شده در ۲۳۴میلیون هکتار جنگل.

بررسی سهم صنایع مرتبط با تولید پلاستیک در تهدیدات بحران اقلیمی

تقریباً تمام کشورهای دنیا، در معاهده پاریس ۲۰۱۵ و براساس تعهدی داوطلبانه، متعهد شدند که گرمایش زمین را کمتر از ۲ درجه سانتی گراد، و ترجیحاً کمتر از 5.1 درجه، نگه دارند. تحققِ این هدف نیازمند رسیدن به سیر نزولیِ تولید گازهای گلخانه ای تا سال ۲۰۳۰ (به معنای کاستن از سرعت رشد) و در نهایت به صفر رساندن نرخ افزایش آنها در جوِّ زمین، تا سال ۲۰۵۰ است. در راستای رسیدن به این هدف دو نکته شایان ذکر است:

۱. گذر کردن از سهمیه تولید گازهای گلخانه ای، رسیدن به این هدف را غیر ممکن می کند.
۲. در حال حاضر، تمدنِ ما در حال افزایش تولید گازهای گلخانه ای است، در صورتی که برعکسِ این روند باید هر چه سریع تر آغاز شود.

سهم تولید پلاستیک از کلِ سهمیه در نظر گرفته شده برای تولید دی اکسید کربن، چیزی نزدیک به ۱۰% است. (البته محاسبه دقیق این رقم ممکن نیست) روشن است که کاهش مصرف می تواند به کاستن از وخامت بحران اقلیمی کمک شایانی کند. امّا ارتباط صنعت پلاستیک و مشتقات آن، با تولید دی اکسید کربن، گسترده تر از بخشی است که طی فرآیند تولید، وارد جوِّ زمین می شود.

رها شدن پلاستیک در اقیانوس ها و عواقب آن

اقیانوس ها نقش مهمی در حفظ تعادلِ جوِّ زمین ایفا می کنند. این شامل متعادل نگه داشتنِ دی اکسید کربن موجود در جو، و نیز متعادل نگه داشتنِ دمای هوا می شود. امّا خدشه دار کردن تعادلی که طی میلیون ها سال بین جوِّ زمین و اقیانوس ها برقرار بوده، قطعاً تبعاتی خواهد داشت. موجودات ریزِ بسیاری با استفاده از دی اکسید کربن و نور خورشید، از طریق فتوسنتز در سطح اقیانوس ها به زندگی خود ادامه می دهند؛ فیتوپلَنکتُن ها یک نمونه از آنهاهستند. خرده پلاستیک های رها شده در اقیانوس ها زندگی این موجودات ریز را (که البته بخشی از زنجیره غذایی اکوسیستم اقیانوس ها نیز هستند)، به خطر انداخته اند.

سالانه چیزی در حدود ۱۰ میلیون تُن پلاستیک وارد اقیانوس ها می شود. رودخانه های آلوده احتمالاً بیشترین سهم را در فهرست منابع این آلودگی دارند. داده های دقیق در این رابطه در دسترس نیستند و تخمین های موجود نیز تفاوت های فاحشی دارند. در مورد آنچه وارد دریاها می شود، برآوردها بین چیزی کمتر از نیم میلیون تُن تا سقف ۱۲ میلیون تُن پلاستیک در سال، نوسان دارند. ورود این حجم از پلاستیک به دریاها و اقیانوس ها، ناشی از وجود سامانه های ناکارآمد دفع زباله، و نیز ناآگاهی سیاست گذاران و شهروندان از تبعات این رفتار است.

از ده رودخانه آلوده منتهی به اقیانوس ها، هشت مورد در آسیا قرار دارند و طبق گزارش اطلس پلاستیک احتمالاً بخشی از آنچه آنها با خود حمل می کنند، زباله هایی هستند که کشورهای اروپایی و قاره آمریکا به منظور بازیافت به کشورهای آسیایی فرستاده اند. این ذرات پلاستیکی به مرور زمان به قطعات کوچک تر تبدیل شده و بخشی از رژیم غذایی جانداران و نیز انسان ها می شوند. تبعات این آلودگی ها هنوز نیاز به تحقیقات و بررسی های علمی بیشتر دارد.

آخرین گزارش مربوط به مطالعات انجام شده بر اقیانوس ها - توسط نهاد IUCN یا اتحادیه بین المللی محافظت از طبیعت - حاکی از گسترش بخش هایی از اقیانوس است که با کمبود اکسیژن مواجه هستند. اثرات سوء ادامه این روند، شامل کاهش تجمع و کاهش تنوع زیستی در اقیانوس ها خواهد بود. با توجه به وابستگی شدید تمدن امروز به تنوع زیستی موجود در اقیانوس ها، - به لحاظ تامین شغل و غذا، حفاظت از این اکوسیستم با ارزش ضروری به نظر می رسد.

گزینه های پیشِ رو

هدف از معرفیِ کیسه های پلاستیکی، کاهش نیاز به پاکت های کاغذی بود که برای تولید آنها بخش هایی از جنگل ها قربانی می شدند. اکنون این کیسه ها به مثابه علاجی بدتر از بیماری به جان تمدّن ما افتاده اند. از چاله درآمدن و به چاه افتادن با استفاده از راه حل های مهندسی، یکی از رایج ترین اشتباه های بشر در قرن بیستم بوده است. بزرگ ترین خطای ما چشم پوشی از ضرورتِ اولویّت بندی در یافتن مطلوبات زندگی بوده؛ چرا که حرکت کورکورانه به سمت مصرف، بدون در نظر گرفتن تبعات آن، نه تنها مسیر سعادت مادّی نیست، بلکه مشکلات عدیده ای را پیشِ روی ما گذاشته و خواهد گذاشت.

علاج این درد را نه در آستین اقتصاددانان می توان جست ، و نه در آستین مهندسان. ضروریات زندگی در رفاه را باید به واسطه بازکاوی ارزش ها، در هر آنچه که بسترسازِ ۱۰ هزار سال تمدنِ شکوفا بوده جُست. امید بستن به فن آوری هایی که هنوز وجود ندارند (تمام انواع پلاستیک قابل بازیافت نیستند) و یا چشم انتظار ماندن برای گسترش فن آوری هایی که اکنون در دسترس همگان نیستند (تمام انواع قابل بازیافت پلاستیک، عملاً بازیافت نمی شوند) برای بازیافتِ پسماندهایِ مصرف هایِ غیر ضروریِ ما، شانه خالی کردن از زیرِ بارِ مسئولیتِ انسانیِ ماست؛ مسئولیتی که شاید به ما آموزش داده نشده، امّا غیر قابل انکار است: حفاظت از محیط زیستی که نه متعلق به یک گروه، نه متعلق به یک کشور، و نه متعلق به یک نسل، بلکه سرمایه ای با ارزش و حسّاس، و از جمله حقوق اساسی همه جهانیان است.

*نویسنده:  بهروز شاکری فرد کارشناس ارشد اقتصاد بین الملل است.

دیدگاه و نظرات ابراز شده در این مقاله، نظر نویسنده بوده و سیاست یا موضع سایت ضیاءالصالحین را انعکاس نمی دهد.