اخلاق رسانه ای بر اساس قوه عاقله

اخلاق رسانه ای بر مبنای هنجارهای اخلاقی قرار دارد و برخی هنجارها، خاص فرهنگ ها و ملت هاست. جامعه اسلامی نیز می تواند هنجارهای اخلاقی خاص خودش را داشته باشد که رسانه ها به رعایت آنها ملزم باشند؛ مثل شیوه ارتباط «دو جنس مخالف» و...

اخلاق رسانه ای بر اساس قوه عاقله

گفته شد که بر اساس سه قوه نفسانی: «عقل، غضب و شهوت» و بر اساس سه فضیلت: «حکمت، شجاعت و عفت» که به «عدالت» ختم می شوند و در ادامه ناهنجاری ها و افراط و تفریط در این فضایل و با کمک گرفتن از دعاهای صحیفه سجادیه مباحث اخلاق رسانه ای را توصیف و تحلیل می کنیم.

در طرح مسئله گفته شد که خشونت، دلهره، سکس و طنز، از دست مایه های اصلی رسانه های جمعی برای ایجاد جذابیت هستند. به نظر می رسد می توان خشونت و دلهره را در راستای قوه غضبیه (قوه دفع) و سکس و طنز را در راستای قوه شهویه (قوه جذب) بازخوانی کرد. حد تعادل آنها در مسیر فضایل اخلاقی و افراط و تفریط آنها در جهت رذایل اخلاقی. در ادامه با توجه به مدل تحقیق، مباحث هر یک از این سه قوه متناسب با مباحث رسانه ای، جداگانه بررسی می شوند. آشکار است که بررسی گسترده موضوع، به حجمی بیش از یک مقاله نیاز دارد. ازاین رو، عنوان بحث، «درآمدی» دینی بر اخلاق رسانه ای است.

الف) قوه عاقله و اخلاق رسانه ای

بر مبنای مدل تحقیق، اعتدال در قوه عاقله به «حکمت» منتج می گردد و اگر از عقل، در مسیر مکر و فریب بهره گرفته شود، یک نوع مشکل رخ می نماید و در افتادن در وادی حماقت و بلاهت مشکل دیگر و رذیلتی دیگر می آفریند. نشانه  حکمت، حرکت در مسیر کمال و رشد است.

از آنجا که حکمت از اوصاف «فعلی» خدای سبحان و نیز آدمیان است و موضوع مباحث اخلاق رسانه ای نیز تعیین مرزها و اصول رفتاری اهالی رسانه در حیطه های اخلاق است، می توان با استناد به دیدگاه استاد مطهری رحمة الله علیه، کنش حکیمانه را به این گونه تعریف و تحدید کرد: 

فعل حکیمانه فعلی است که حتی به طور نسبی نیز فاقد غایت و غرض نباشد، به عبارت دیگر، غرض معقول داشته باشد و علاوه بر غرض معقول داشتن، توأم با انتخاب اصلح و ارجح بوده باشد.

پس حکیمانه بودن فعل انسان، به غایت داشتن و غرض داشتن آن بستگی دارد؛ آن هم غایت و غرض عقل پسند که با تشخیص اصلح و ارجح توأم باشد. علی هذا انسانِ حکیم انسانی است که اولاً درکار خود، غایت و غرضی دارد، ثانیاً در میان هدف ها و غرض ها اصلح و ارجح را انتخاب می‏کند؛ ثالثاً برای وصول به غرض اصلح و ارجح، بهترین وسیله و نزدیک‏ترین راه را انتخاب می‏کند. به عبارت دیگر، حکمت یا حکیم بودن انسان عبارت است از اینکه انسان از روی کمال دانایی، برای بهترین هدف ها، بهترین شرایط ممکن را انتخاب کند؛ و به تعبیر دیگر، حکمت یا حکیم بودن مستلزم این است که انسان در برابر همه «چرا» ها یک «برای» داشته باشد، خواه آن «چرا»ها به انتخاب هدف مربوط باشد یا به انتخاب وسیله.[1]

اگر «حکمت»، وجود بهترین فضایل و گزینش مناسب ترین مسیرها برای رسیدن به آن غایت است، اینجاست که راه برای کار رسانه ای باز می شود و می توان پرسید رسانه ها برای تحقق چنین مقصودی، چه نقشی می توانند ایفا کنند؟

در تعیین بهترین فضایل (که نتیجه تلاش حکیمانه است) برای رسانه ها با اتکا بر نکات مقدماتی، می توان گفت که این اصول و ارزش ها و در ادامه، هنجارها، دو دسته اند: یک سری فضایل مشترک میان انسان ها، مثل اصولی که «یونسکو» برای رسانه ها برشمرد و بیشتر کشورها نیز پذیرفتند. (مثل احترام به زندگی خصوصی و شرافت انسانی، یا احترام به منافع عمومی و..)

در همین زمینه باید دانست که در فرهنگ اسلامی، آدمیان شرافت و کرامت ذاتی دارند: «ولَقَد کرَمنا بَنی آدَم؛ به تحقیق ما به فرزندان آدم کرامت بخشیدیم.» [2] جالب توجه آن است که حضرت امام سجاد(علیه السلام) در صحیفه سجادیه در دعایی خاص با عنوان «مکارم الاخلاق»[3] برای تتمیم و تکمیل کرامت های بشری که از غایات انبیای الهی است، مطالب بسیار ارزشمندی مطرح فرموده است که در مباحث اخلاقی محوریت دارد. در فراز 1ـ10 آن دعا از خداوند درخواست می شود:

«لا اُکرومةً فِی ناقِصةً إلاّ اَتمْمتَها؛ هیچ کرامتی را در من ناقص مگذار مگر آنکه به کمالش رسانی.» با توجه به اینکه از جمله آثار کرامت و عزت، پایداری در مقابل دشمنان و ظالمان است، در فراز دیگر این دعا می خوانیم: «وَاجْعَل لِی یداً عَلی مَن ظَلَمَنی، و لساناً عَلی مَن خاصَمَنی، و ظَفَراً بمَن عانَدَنی، و هَب لی مَکرا عَلی مَن کایدنی و قُدرةً عَلی مَن اضطَهَدنی؛ مرا بر کسی که به من ستم کند، چیرگی ده و با آن که با من به مجادله برخیزد، زبان گویا ساز، و مرا بر آن  که به من دشمنی ورزد، پیروزی عنایت کن، و بر آن که مرا می فریبد چاره سازی مرحمت فرما و مرا بر آن که بر من مسلط شود توانایی عنایت کن».

از اصول اخلاقی، زیر بار ذلت نرفتن، شریف و عزیز بودن از سویی و هم دلی و هم گرایی مسلمانان و خودی ها با یکدیگر از سوی دیگر است. این ویژگی ها در دعای «مکارم الاخلاق» به زیبایی وصف شده است. استاد مطهری رحمة الله علیه، فراز 15 این دعا را این گونه شرح می دهد:

«وَ حَلِّنی بِحِلیة الصّالِحین وَاَلبِسنی زینَة المُتَقین؛ پروردگارا! مرا مزین کن و زینت بخش به زیور صالحان و بپوشان لباس پرهیزکاران... .» صالحان و متقیانی که ما می شناسیم با آن که امام سجاد(علیه السلام) در اینجا توضیح می دهد، خیلی فرق می کند: «وَ حَلِّنی بِحِلیة الصالِحین وَاَلبِسنی زینَة المُتَقین فی بَسطِ العَدل وَ کظمِ الغَیظ و اطِفاء النائِرة و ضَمّ اَهلِ الفُرقَة و اِصلاح ذاتِ البَین ...؛ خدایا  ! مرا مزین کن به زینت صالحان، مرا بپوشان به لباس زیبای پرهیزکاران و متقیان.» (بعد برای اینکه مردم بفهمند، او زینت صالحان و جامه متقیان را چه می شناسد، می فرماید:) «فی بَسطِ العَدل؛ در گسترش دادن به عدالت.» زینت صالحان و جامه زیبای متقیان این است که عدالت را گسترش می دهند. «و کظم الغیظ؛ وقتی که خشم می گیرم، بتوانم بر خشم خود غالب بشوم و خشم خود را کظم کنم ...» که بتوانند خشم را در خودشان حل کنند. «و اطفاء النائره؛ هر جا که آتشی شعله ور است ... من بشوم آتش نشان آن شعله. «و اصلاح ذات البین؛ میان مؤمنان و مسلمانان ، اصلاح بر قرار کنم.[4]

پس با اتکا بر نصوصی چون صحیفه سجادیه علیه السلام می توان حد و مرز شرافت و کرامت و عزت بشری را که یک اصل از اصول اخلاق رسانه ای مورد اجماع نظر ملت ها و کشورها در نهادهای بین المللی است، تعیین و ترسیم کرد و در این زمینه ها به جای خزیدن در جامه انفعال، به صورت فعالانه حتی اصولی را پیشنهاد داد.

گفتیم که اخلاق رسانه ای بر مبنای هنجارهای اخلاقی قرار دارد و برخی هنجارها، خاص فرهنگ ها و ملت هاست. جامعه اسلامی نیز می تواند هنجارهای اخلاقی خاص خودش را داشته باشد که رسانه ها به رعایت آنها ملزم باشند؛ مثل شیوه ارتباط «دو جنس مخالف» و رعایت حریم و حرمت ها در ارتباط میان زن و مرد، که به هویت جنسی ویژه این دو صنف مذکور باز می گردد. در ادامه نکاتی در مبحث عفاف خواهد آمد.

در تعیین هنجارهای اخلاقی، رسانه ها دو گونه نقش متفاوت ایفا می کنند: یکی آنکه بر اصول اخلاقی پای بفشارند که هنجارهای اخلاقی حاکم بر جامعه، بر اساس وضع موجود باشد. در این صورت باید کشف کرد که هنجارهای اخلاقی در شرایط خاص کدامند تا افراد ملزم باشند از آنها سرپیچی نکنند.

دوم آنکه به دنبال ترسیم هنجارهای مطلوب اخلاقی جامعه اسلامی باشند تا با تعیین دورنما و آرمان مطلوب بر اساس آن معیارها وظایف رسانه ای خود را انجام دهند. روشن است که تعیین اصول اخلاقی مطلوب، تلاش نخبگان دینی را می طلبد و مراکز پژوهشی صدا و سیما برای ایفای این رسالت نقش کلیدی دارند. در ترسیم اخلاق مطلوب رسانه ای در فرهنگ دینی منابع دینی از جمله صحیفه سجادیه (علیه السلام) ره گشایند. متناسب با مبانی دینی، آدمیان باید صفات جمالیه و جلالیه خدا را در حد توان، در خود تجلی بخشند و این صفات، با فضایل برخاسته از قوای نفسانی بشر؛ یعنی شجاعت و عفاف مرتبط است.

رسانه ها در معرفی بهترین فضایل انسانی مؤثرند، اما در بیان بهترین شیوه های فرهنگ سازی و بهترین راه های درونی کردن آنها نقش کلیدی تری دارند. در همین زمینه می توان پرسید «دعا» در تلقین و القای فضایل اخلاقی و برای فرهنگ سازی دینی تا چه حد مفید است؟ اگر نقش دعا در تلطیف باورها و رفتارهای آدمیان، پذیرفتنی باشد، «حکمت» اقتضا می کند که رسانه ها برای تولید هنجارهای درست اخلاقی از دعاها به ویژه صحیفه سجادیه در قالب های گوناگون بهره گیرند.

نکته دیگر آن است که برخی هنجارهای اخلاقی تغییرپذیرند. تغییر، منتقل شدن از مکان و حالتی، به مکان و حالتی دیگر است و این جابه جایی ممکن است رو به تعالی و رشد و یا به سوی انحطاط و گمراهی باشد. اینجاست که رسانه ها در جامعه دینی باید مسیر تحول اخلاقی به سوی رشد و کمال را فراهم آورند و در این راستا فرهنگ سازی کنند. این نکته، با معنای حکمت که حرکت در بهترین مسیرها برای رسیدن به غایات بالاتر بود، هماهنگ است.

در صحیفه سجادیه علیه السلام نیز مفهوم «رشد» از واژه های پرکاربرد است. از جمله در دعای مکارم الاخلاق[5]، واژه «رشاد»  در مقابل واژه «ضلال» آمده است: «و قبل الضلال بالرشاد؛ پیش از گمراه شدن، هدایت را بر من منت گذار.» در اینجا به دلیل کم بودن ظرفیت مقاله برای تحقیق بیشتر، به موارد دیگری که در صحیفه سجادیه علیه السلام، واژه رشد آمده است، ارجاع داده می شود:

رشد در صحیفه سجادیه علیه السلام: دعای64/فراز14؛ دعای 49/فراز 12؛ دعای18/فراز 4؛ دعای 42/فراز 11 و 27؛ دعای 93/فراز 3؛ دعای74/فراز2؛ دعای 55/فراز 6، 12، 27 و 30؛ دعای 21/فراز 13؛ دعای 25/فراز 8؛ دعای 15/فراز15؛ دعای 65 /فراز 2؛ دعای66/فراز 1؛ دعای61/فراز 5.

رشد یعنی دوری از سفاهت و بلاهت که به تعبیر غزالی، سفاهت، از آسیب های قوه عاقله و خروج از مسیر اعتدال در فضیلت حکمت است.

آسیب شناسی مشکلات اخلاقی رسانه ها در گفتمان سنتی و متناسب با بحث افراط و تفریط در به کارگیری قوه عاقله باید به چند نکته توجه کرد:

یک ـ اقدام افراطی و تفریطی باید مبتنی بر انتخاب و اختیار و البته از سر غفلت و بی توجهی باشد. با این وصف افعال اجباری و طبیعی آدمیان در حوزه آسیب های اخلاقی بلاهت و سفاهت بررسی نمی شود.

دو ـ در صورتی که قوه عاقله در مسیر حکمت و به دور از افراط و تفریط (سفاهت و بلاهت و...) استفاده شود، محصول آن رشد است، ولی نباید به اسم مبارزه با آسیب های اخلاقی، از تحول، رشد و کمال جامعه جلوگیری کرد. ازاین رو، احتیاط بیش از حد لازم در تولیدات رسانه ای خود، خلاف حکمت است.

سه ـ رشید در مقابل مجنون و دیوانه، (که میزان معمولی عقل ندارد) نیست، بلکه در برابر سفیه است که با وجود داشتن توانایی و استعداد، از شکوفایی عقل برای انجام دادن کاری ناتوان است و سود و زیان خود را تشخیص نمی دهد. با این وصف، از غایات سیاست ها و برنامه های رسانه ای باید شکوفاسازی درست استعدادهای مخاطبان باشد، نه فقط پر کردن اوقات.

چهار ـ در گفتمان شیعی، همه فضایل اخلاقی در زیرشاخه های قوه عقل و فضیلت حکمت، بازخوانی می شوند. چنان که در حدیث «جنود عقل و جهل»، فضایل و رذایلی به صورت زیر شاخه در مقابل هم به عنوان لشکریان عقل و جهل آمده اند: حضرت صادق(علیه السلام) به یارانشان فرمودند عقل و لشکرش و جهل و لشکرش را بشناسید تا هدایت شوید. به هر کدام از عقل و جهل، 75 لشکر داده شده است: لشکریان عقل و جهل در مقابل یکدیگر به نحو زیرند: مانند خیر و شر، ایمان و کفر، تصدیق و جحود، رجا و قنوط، عدل و جور، رضا و سخط، شکر و کفران، طمع و یأس، توکل و حرص، رأفت و قساوت، رحمت و غضب و... .[6]

معنای دیگر مدعای این قسمت آن می شود که دوری از فضایل و انس با رذایل، خلاف حکمت است و با سفاهت و بلاهت نسبت دارد، همان گونه که اخلاقی زیستن، اقدامی حکیمانه و نشانه رشد است. بر این اساس، رسانه های جمعی را نیز می توان سنجید و امتیازبندی کرد. کدام رسانه، بالاترین امتیاز را در گسترش فضایل دارد و یا چه سهمی را درگسترش رذایل دارد؟