ثمرات معنوی و مادی روزه

مقدمه
اسلام، تن پروری به معنای نفس پروری و شهوت پرستی را شدیداً محکوم کرده است، اما پرورش بدن به معنای مراقبت و حفظ سلامت و بهداشت را از واجبات شمرده و هر نوع عملی که برای بدن زیان بخش باشد را حرام کرده است. نفس پروری و شهوت رانی، همچنانکه ضد روح پروری است و موجب بیماری روح و روان می گردد، ضد بهداشت و پرورش صحیح جسم نیز هست و منجر به بیماری جسمی نیز می گردد.
بسیاری از آداب و سنن اسلامی نه تنها موجب رشد روحی و معنوی می گردد بلکه بهداشت و سلامت بدن را نیز تضمین می کند. از جمله دستورات خداوند که این اهداف را محقق می سازد روزه است. انسان روزه دار در سایه روزه داری می تواند به رشد روحی و جسمی خود کمک کند و هرگونه آفت و میکروبی را از روح و جسم خود بزداید.
معنای روزه
روزه در لغت به معنای خودداری کردن از چیزی و ترک آن آمده است.(1) و در اسلام به معنای عملی است که انسان برای انجام فرمان خدا از اذان صبح تا اذان مغرب از چیزهایی که روزه را باطل می‌کند خودداری نماید.
روزه در ادیان الهی
روزه از آن واجباتی است که در تمام ادیان الهی به عنوان یک رکن اصلی به شمار آمده است. علاوه بر اديان الهي مثل اسلام ، مسيحيت و يهوديت در طوايف دیگر که جزء اديان الهي نيستند مانند بت‌پرستان هند نيز اين امر وجود دارد؛ هرچند در جزئیات و کیفیت گرفتن روزه تفاوت­هایی وجود دارد.
قرآن كريم در این خصوص مي‌فرمايد :
«يا اَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيامُ كَما كُتِبَ عَلَي الَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَّلَكُمْ تَتَّقٌون» (2)؛ اي کسانی كه ايمان آورده ايد، روزه بر شما نوشته شد، همان گونه كه بر كساني كه قبل از شما بودند، نوشته شده، تا پرهيزگار شويد.
علامه طباطبايي مي فرمايد: از آيه شريفه «كما كتب علي الذين من قبلكم» بر مي آيد كه بر اديان آسماني گذشته نيز روزه واجب بوده است، هرچند در تورات و انجيلي كه امروز در دست يهودي ها و مسيحي ها است، چيزي كه دلالت بر وجوب روزه نمايد نيست و فقط روزه را بزرگ شمرده و ستوده اند، ولي در عين حال در سال چند روزي را به شيوه هاي مختلف روزه مي گيرند.(3)
علامه طبرسی مفسر بزرگ قرآن نیز بر وجوب روزه در میان همه ادیان تصریح می کند و می نویسد: روزه در میان انبیا و امت آنان همواره از زمان آدم تاکنون مورد توجه بوده است.(4)
روزه در اديان ابتدايى
روزه در ادیان ابتدایی و در ميان بوميان و قبايل ابتدايى تقدّس داشته است. از جمله مراسم های قبايل بومى آمريکا پرهيز از خوردن غذا بود. آنها بر این باور بودند که روزه گرفتن در کسب هدايت و راهنمايى از روح اعظم موثر است. نزد بسيارى از اقوام کهن نیز، پرهيز از خوردن و آشاميدن يکى از ابزار ندامت به درگاه خداوند (يان) و به عنوان فديه و کفاره گناهان بوده است. مردم کهن مکزيک نیز امساک از خوردن غذا را به عنوان کفاره گناهان به جا مي‌آوردند و مدت آن از يک روز تا چند سال متفاوت بود. پارسايان آن ها براى رفع مصيبت ها و بلاهاى همگانى، ماه ها از خوردن غذا خوددارى مى کردند.(5)
در مصر کهن نيز پس از مرگ پادشاه، رعاياى او روزه مى گرفتند و از مصرف گوشت، نان، گندم، شراب و هر تفريحى پرهيز مى کردند. آن ها حتى از استحمام، تدهين (ماليدن روغن به موى سر) و بستر نرم هم خوددارى مى کردند(6)
روزه در آيين يهود:
در کتاب هاى عهد عتیق، از روزه داشتن انفرادى افرادى هم چون داود، عزرا، الياس، دانيال و ديگرانسخن گفته شده است.(7) حضرت موسي (عليه‌السلام ) نیز پيش از دريافت الواح عهد از يهوه، چهل شبانه‌روز در کوه سينا روزه گرفت و از خوردن و آشاميدن پرهيز کرد.(8) همچنین درتورات آمده است كه خداوند به يعقوب نبي (عليه‌السلام ) فرمود : «فجعلك صائماً وَ متواضعاً »؛ خداوند ترا خاضع و روزه‌گير ساخت. همه این شواهد بيانگر آن است که روزه درميان يهوديان وجود داشته است و به آن توجه ویژه ای می­شده است.
روزه در آيين مسیحیت:
در کتب مقدس مسیحیان نیز به وجوب روزه تصریح شده و روزه داری مورد ستایش قرار گرفته است. (9) و در انجیل به روزه گرفتن حضرت مسیح (علیه السلام) به مدت چهل شبانه روز اشاره شده است.(10) روزه مشهور مسیحیان چهل روز و پیش از عید فصح(پاک) است.
روزه در اسلام:
در دین اسلام نیز از روزه به عنوان یکی از واجبات الهی نام برده شده است. در چندین آیه از قرآن، دستور روزه گرفتن در ماه رمضان و بسیاری از احکام مربوط به آن آمده است.(11) در آیات دیگری نیز دستور روزه گرفتن به عنوان کفّاره برخی گناهان ذکر شده است.(12)
حکم روزه در صدر اسلام
بر اساس آن‌چه از روايات به­دست مي آيد، در آغاز نزول حكم روزه، مسلمانان فقط حق داشتند پيش از خواب شبانه غذا بخورند و چنانچه كسي در شب به خواب مي رفت سپس بيدار مي شد خوردن و آشاميدن بر او حرام بود. حتي اگر كسي بعد از نماز شام افطار نكرده خوابش مي برد و آنگاه بيدار مي شد، ديگر نمي توانست چيزي بخورد.(13) همچنین در آن زمان آميزش با همسران در روز و شب ماه رمضان حرام بود.(14)
در این شرایط يكى از ياران پيامبر (صلی الله علیه و آله) به نام" مطعم بن جبير" كه مرد ضعيفى بود و روزه داشت، هنگام افطار وارد خانه شد، اما از شدت خستگی قبل از اینکه چیزی بخورد خوابش برد، وقتى بيدار شد گفت: من ديگر حق افطار ندارم، با همان حال شب را خوابيد و صبح در حالى كه روزه‏دار بود براى حفر خندق (در آستانه جنگ احزاب) در اطراف مدينه حاضر شد، در اثناء تلاش و كوشش به واسطه ضعف و گرسنگى مفرط بيهوش شد، پيامبر بالاى سرش آمد و از مشاهده حال او متاثر گشت. و از طرف دیگر جمعى از جوانان مسلمان كه قدرت كنترل خويشتن را نداشتند، شبهاى ماه رمضان با همسران خود آميزش مى‏نمودند. در اين هنگام آيه نازل شد و به مسلمانان اجازه داد كه در تمام طول شب مي توانند غذا بخورند و با همسران خود آميزش جنسي داشته باشند(15):
«اُحِلَّ لكم ليلة الصّيام الرَّفثُ الي نسائكم هنَّ لباسٌ لكُم و أنتُم لباسٌ لَهُنَّ علمَ الله أنّكُم كُنتُم تختانُونَ أنفُسكُم فتاب عليكُم و عَفا عنكُم فالآن با شروهُنَّ و ابتغوا ما كتب الله لكُم و كُلُوا و اشربوا حتَّي يَتَبيَّنَ لَكُم الخيطُ الأبيضُ من الخيط الأسود من الفجر ثُمَّ أتِموّا الصِّيامَ الي اللَّيل...»(16)؛
آميزش جنسي با همسرانتان، در شب روزهايي كه روزه مي گيريد، حلال است . آنها لباس شما هستند، و شما لباس آنها. خداوند مي دانست كه شما به خود خيانت كرديد. ( و اين كار ممنوع را انجام مي داديد ) پس توبه شما را پذيرفت و شما را بخشيد. اكنون با آنها آميزش كنيد، و آنچه را خدا براي شما مقرر داشته، طلب نماييد و بخوريد و بياشاميد، تا رشته سپيد صبح، از رشته سياه ( شب ) براي شما آشكار گردد سپس روزه را تا شب ، تكميل كنيد...
بدين ترتيب خداوند حكم قبلي را برداشت و نسبت به مسلمانان از روي رأفت و رحمت اش تخفيف داد.
البته بايد توجه داشت كه اين مطالب مربوط به شأن نزول آيه است نه اينكه علت برداشتن حكم اين ها باشد و درباره فلسفه جعل ابتدايي حكم پيشين مفسران به اموري اشاره كرده اند، از جمله:
1. اين حكم از همان ابتدا موقت بوده تا به زودي برداشته شود و مسلمانان عملاً بدانند كه در شريعت اسلام اندازه قدرت و توانايي آنها در نظر گرفته شده و به دليل اينكه حكم روزه منجر به حرج مي شد، برداشته و نسخ گرديد.(17)
2. اين حكم شايد آزمايشي بود براي مسلمانان(18) تا مسلمانان متعهد را از دیگر مسلمانان شناخته شود.
3. ممكن است براي آماده ساختن مسلمين نسبت به پذيرش احكام روزه بوده باشد(19) تا بدانند كه خداوند در احكام روزه مراعات توانايي هاي آنها را كرده است و از آنها نه تنها كارهاي خارج از توان شان را نمي خواهد، بلكه به اعمالي كه مشقت زياد داشته باشد نيز امر نمي كند و شاهد آن برداشتن حكم مشقت آور روزه از عهده مسلمانان، و اجازه دادن به مسلمانان در انجام اعمال زناشويي و خوردن و آشاميدن در شب هاي ماه رمضان است.
منافع روزه
خداوند متعال قوانینش را بر مبنای فطرت انسان­ها بنانهاده و در دستوراتش مصلحت انسان را لحاظ کرده است. امام باقر(علیه السلام) می فرماید: "خداوندی که انسان را خلق کرده می داند که چه چیزی برای او مفید و چه چیزی مضر است در نتیجه چیز مفید را حلال و چیز مضر را حرام کرده است.(20)
خداوند حکیم است و کارش بر اساس حکمت است و کار قبیح و بیهوده ای انجام نمی دهد؛ لذا در ورای هر امر و نهی الهی، حکمتی نهفته است که دربرخی موارد با عنوان «فلسفه احکام» از آن یاد می شود. بخشی از فلسفه احکام را می توان از طریق عقل و یا علوم تجربی شناسایی کرد ولی بخش زیادی از آن را باید از طریق آیات و روایات کشف نمود، و اگر در آیات و روایات مطلبی نیامده باشد عقل و علم بشر راهی برای فهم آنها ندارد. روزه نیز یکی از اوامر الهی است که به طور حتم و یقین از حکمت و فلسفه خاص خود برخوردار است. روزه هرچند به ظاهر تکلیفی شاق است ولی آثار و برکات فراوانی دارد که علم و آگاهی به آنها در پرتو ایمان به وحی و رجوع به آیات آن و تحلیل عمیق علمی برای جامعه بشری ممکن است؛ چرا که حکمت برخی از احکام با تکامل علمی جامعة بشری روشن می شود. ما در این مقاله به برخی از این آثار با توجه آیات و روایات و نیز سخن دانشمندان متخصص اشاره می کنیم:
منافع معنوی
روزه دارای منافع معنوی و اخلاقی بسیاری است که به برخی از آنها اشاره می کنیم:
الف- روزه مايه تقرب به خداوند متعال است؛ زيرا روزه‌ها شهوت نفس را مي‌كوبد و قواي قدسي و معنوي انسان را تقويت مي‌نمايد، انسان را به­ياد ترس روز قيامت مي‌اندازد و عطش و گرسنگي آن روز را يادآوري مي‌كند و انسان را از كسالت‌ها و دیگر مفاسد مي‌رهاند.
احاديث فراواني كه روزه و روزه‌داري را مايه تقرب به خداوند دانسته است در متون روائي ما به چشم مي‌خورد:
1. پيامبر ( صلي الله عليه و آله) در ضمن توصيه‌اي به اسامه بن زيد چنين فرموده است: «عَلَيْكَ بِالصوْمِ فَاِنَّهُ قُربة اِلَي الله» (21) ؛ بر توباد روزه‌داري زيرا كه روزه موجب تقرّب به خدا مي‌شود».
2. امام صادق (علیه السلام) می فرمایند: «مَنْ صَامَ لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ یَوْماً فِی شِدَّةِ الْحَرِّ فَأَصَابَهُ ظَمَأٌ وَکَّلَ اللَّهُ بِهِ أَلْفَ مَلَکٍ یَمْسَحُونَ وَجْهَهُ وَ یُبَشِّرُونَهُ حَتَّى إِذَا أَفْطَرَ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ مَا أَطْیَبَ رِیحَکَ وَ رَوْحَکَ مَلَائِکَتِی اشْهَدُوا أَنِّی قَدْ غَفَرْتُ لَهُ» (22)؛ هر کس برای خداوند در روزی بسیار گرم روزه بگیرد و تشنه شود ، خداوند هزار ملک را موظف می کند تا بیایند و صورت این روزه دار را مسح کنند و به او بشارت ( بهشت ) بدهند ، تا اینکه در وقت افطار خداوند به او می فرماید:چقدر بوی تو و روح تو خوش بو شده اند. ای ملائکه ی من! شاهد باشید که من این بنده ام را بخشیده ام.» ایشان همچنین می فرمایند: « أَفْضَلُ الْجِهَادِ الصَّوْمُ فِی الْحَرِّ» (23)؛ روزه گرفتن در گرما از بهترین جهادها است.»
3. پيامبر( صلي الله عليه و آله) در شب معراج سؤال كرد خدايا برترين اعمال چيست؟ خداوند در جواب فرمود! توكّل بر من و راضي بودن به آنچه قسمت بنده‌ام نموده‌ام... بعد در ضمن همين حديث خداوند مي‌فرمايد: اي احمد آيا مي‌داني كدام وقت بنده به من نزديك مي‌شود.
حضرت فرمود: نه اي پروردگار من. خداوند فرمود: موقعي كه گرسنه و يا در سجده باشد.(24)
4. خداوند متعال در حديث قدسي مي‌فرمايد: «الصَّومُ ليِ و اَنا اُجْزي بِهِ» : روزه براي من است و من خودم پاداش او هستم، يعني تقرب به من بهترين پاداش اوست.»
ب- روزه سبب تثبیت اخلاص می شود؛ از عالي‏ترين مراحل تكامل معنوي اخلاص است. در اثر اخلاص، قلب مركز تابش نور الهي مي‏گردد و حكمت و دانش از قلب بر زبان جاري مي‏شود. در این باره روایاتی نیز وجود دارند:
1. حضرت زهرا (سلام الله عليها) مي‏فرمايد: «... فرض الله الصيام تثبيتا للاخلاص؛(25) خداوند روزه را براي تثبيت اخلاص واجب كرد».
2. امام علی (عليه السلام ) در روایتی می فرماید: «فرض الله الصيام ابتلاءً لاخلاص الخلق (26)؛ خداوند روزه را واجب كرد تا به وسيله آن اخلاص مردم را بيازمايد». از اين روايات استفاده مي‏شود كه روزه با اخلاص رابطه خاصي دارد.
ج- روزه سبب مهار شهوات می شود:
1. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله) در این رابطه می فرمایند:«کسی که تمکّن مادی دارد ازدواج کند وگرنه با روزه گرفتن طغیان برخی از غرایز را مهار نماید.»(27)
2. امام رضا(علیه السلام) نیز می فرماید: روزه گرفتن عامل شکسته شدن شهوت است و روزه انواع شهوات (لعب، لهو، زینت، تفاخر و تکاثر) را تعدیل می کند.(28)
د- علاوه بر تقرب به خدا، تثبیت اخلاص و مهار شهوات، روزه انسان را به نظم و قناعت و صبر و سایر فضائل عادت می دهد. روزه سبب تقويت روح ايمان در انسان می شود که در قرآن با عبارت «لعلكم تتقون» (29) به آن اشاره شده است. انسانی که تنها به خاطر خدا و در راه او روزه می گيرد، بهترين و بالاترين نتيجه را خواهد گرفت؛ چرا که به وسيله تربيت نفس و ايستادگى در مقابل تمايلات جسمانى و تسلط بر نفس سركش اماره، آنچنان اراده ای پیدا می کند كه چه بسا هيچ دستور اخلاقى و تربيتى ديگرى نمى تواند اين اثر را داشته باشد. انسان سست اراده، با يك لذت زود گذر و يك برخورد ساده، عنان اختيار را از دست می دهد و خود را در مسیر ضلالت می اندازد؛ ولى شخصى كه اراده قوى دارد، در برابر مال دنيا، مقام دنيا، شهوات جنسى، غضب و مانند اين ها مقاوم است و هیچگاه اسیر آنها نمی شود. بهترین شاهد این آثار کاهش آمار جرایم در ایام ماه مبارک رمضان با امساک از خوردن و آشامیدن و کنترل غرایز همراه با خلوص و قصد تقرّب است.(30)
بزرگ ترین مانع پیشرفت معنوی بشر اشتغال به خوردن و آشامیدن و لذایذ بدنی است و بهترین عامل رشد روحی وی نزاهت و پرهیز از این امور است. روزه انسان را از اشتغال به مسائل مادی باز می دارد و فراغت بیشتری برای او فراهم می کند تا به راز آفرینش خود بیندیشد و زاد راهش را فراهم آورد. کم خوری و رعایت اعتدال از بهترین راه های طیّ مسیر کمال است، چنان که پرخوری از بزرگ ترین موانع کمال به شمار می آید. طی مسیر کمال و از جمله رسیدن به مقامات عالی علمی و نیز مشاهده ملکوت عالم، تنها از طریق علم آموزی به شیوه امروزی حاصل نمی شود؛ چرا که به گفته آیة الله جوادی آملی «ممکن نیست انسان به صرف درس خواندن و پرداختن به یک سلسله الفاظ و نقوش مکتوب و امواج ملفوظ به نورانیت علم که امری ماورای طبیعی و مجرد است راه یابد؛ زیرا محال است امری مادی موجب پیدایش امری مجرد شود. معلم حقیقی نه کتاب نویس است و نه گوینده. کتاب و استاد و درس همگی ابزار و مقدمات خوبی برای تحقق یافتن علمند. عمده سالک بودن، کم خوری و دوری از پرخوری و بدخوری است که انسان را به مشاهدة ملکوتِ عالم می رساند.»(31) بر همین اساس برخی از بزرگان فرموده اند: در فضیلت روزه همین بس که انسان روزه دار شبیه فرشتگان شود و غذای او چون فرشتگان جز تسبیح و تحمید حضرت حق تعالی چیز دیگری نیست.(32)
منافع اجتماعی
يكي از فلسفه‌هاي روزه بعد اجتماعي آن است، پيامبر( صلي الله عليه و آله) فرمود: «و هو شهر المواسات؛ ماه رمضان، ماه همدردي است.»(33) روزه ماه رمضان از تعالیم شگفت اسلام است که با آداب و شرایط خاص خود علاوه بر فواید بسیار جسمی و روحی که دارد، فرد مسلمان را در معرض یک تجربه واقعی از گرسنگی و محرومیت قرار می دهد و بدینوسیله حس همدلی و همدردی با نیازمندان را در او زنده نگه می دارد.
از فايده هاى روزه، باخبر شدن اغنيا از حال فقرا است. هشام بن حكم مى گويد: از امام صادق( عليه السلام) از چرایی وجوب روزه پرسیدم، ایشان در پاسخ فرمودند: علت وجوب روزه اين است كه ثروتمند و مستمند با هم يكسان شوند؛ زيرا شخص متمكن و پولدار، هرگز احساس ‍گرسنگى را درك نكرده تا بر شخص فقير و بيچاره رحم كند. براى آن كه هر وقت هر چه خواسته، در اختيار او بوده است و رنج و سختى نكشيده؛ پس خداى تعالى خواست به وسيله روزه بين بندگانش تساوى برقرار فرمايد و به ثروتمند طعم و مزه گرسنگى را بچشاند و اين درد را براى او واضح و ملموس كند؛ تا شايد دلش براى بيچارگان نرم شود و بر گرسنگان ترحم كند.(34)
بنابراین يكي از مهم‌ترين منافع روزه این است كه به انسان هشدار مي‌دهد كه مسلماني تنها نماز و عبادت و زيارت و اصول عبادي اسلام را بجا آوردن نيست؛ بلكه بايد از حال فقيران و مستمندان نیز مطلع شد و به آنها رسيدگي كرد؛ زيرا هر اجتماعي كه اغنياء آن به فكر مستمندان باشند روي فقر و محروميت را نخواهند ديد و اين از فوائد روزه به شمار مي‌آيد.
تقویت هنجارهای اجتماعی
روزه با توجه به اینکه در اسلام زمان خاصی به آن اختصاص داده شده است، در ایجاد و تقویت هنجارهای مذهبی در جامعه، نقش به سزایی دارد. نمودهای اجتماعی ماه روزه داری (تغییرات ساعات کار و خواب و بیداری مردم، تعطیلی اغذیه فروشی ها در طول روز، ممنوعیت دخانیات، و برپایی افطاریها و مجالس مذهبی، و ... ) با تأثیری که بر فضای عمومی جامعه می گذارد، موجب تقویت هنجارهای دینی و دعوت افراد به همنوایی (درونی یا ظاهری) با فرهنگ دینی، و هماهنگ شدن با اخلاق و رفتار مذهبی می شود.
افراد در جامعه اسلامی، در ماه رمضان، با مشاهده روزه دار بودن اکثریتِ جامعه و حالت ویژه ای که فضای جامعه در شب و روز این ماه به خود می گیرد، یکی از دو نوع احساس درونی متفاوت را تجربه می کنند: در افراد متدین و روزه دار احساس هماهنگی و همرنگی اعتقادی با دیگران و روحیه اعتماد به نفس مذهبی بیشتر پدید می آید؛ و در افراد لاابالی و بی اعتنا به احکام دینی نوعی احساس ناخوشایند ناهمنوایی و ناهمرنگی با جمع بروز می کند که از نظر روانی می تواند منزوی کننده یا بازدارنده و تغییر دهنده رفتار باشد. بی شک هر یک از این دو پیامد روانی، به حفظ و ارتقای سطح دینداری جامعه و امنیت روانی فرد مسلمان در جامعه اسلامی کمک می نماید. بنابراین تعجب برانگیز نیست که هر ساله، طبق آمارهای رسمی نهادهای انتظامی و قضایی، میزان تخلفات و جرایم مختلف در طول ماه رمضان، کاهش چشمگیری پیدا کرده است(35).
پیوندهای دوستانه و خانوادگی
بی تردید یکی از عوامل تقویت روابط اجتماعی خاص در گروه دوستان، خویشان، و همسایگان، رفت و آمدهایی است که بر اساس دعوت و اجابت برای وعده های غذایی صورت می گیرد، که علاوه بر فایده ای که از نظر برآوردن نیازهای عاطفی و پرورش شخصیت کودکان دارد، برای خود بزرگسالان بسیار مفید و می توان گفت برای سلامت روانی ایشان حیاتی است.
اکنون در دنیایی که به سرعت رو به فردیت و دوری عاطفی افراد از یکدیگر حرکت می کند و به تدریج ارتباطات خانوادگی و خویشاوندی را تضعیف می نماید، ماه مبارک رمضان فرصتی برای مقابله بر این جبر نامیمون دنیای مدرن است. توصیه های موءکد اولیای دین بر افطاری دادن در این ماه شریف از یک سو، و تأکید بر اجابت دعوت دیگران از سوی دیگر، از عواملی است که به طور محسوس، بهبودی و تقویت روابط دوستانه و خویشاوندی افراد و خانواده ها را در جامعه اسلامی در ماه رمضان موجب می شود.
البته باید توجه داشت که افطاری رفتن و افطاری دادن نیز همچون هر نوع تعامل اجتماعی دیگر، در معرض آفاتی قرار دارد که ممکن است در صورت بی توجهی، فواید آن را تحت الشعاع قرار دهد. به عنوان مثال هم چشمی و رقابت کردن در بالا بردن کیفیت و کمیت پذیرایی ها، داشتن توقعات غیر واقعی از یکدیگر در دعوت یا اجابت شدن، به زحمت انداختن بیش از حد همسر و فرزندان برای برگزار کردن مراسم افطاری، و مواردی از این قبیل، همه مخالف هدف اصلی پیامبر و امامان معصوم (علیهم السلام) در تشویق و ترغیب به افطاری دادن و افطاری رفتن است. به نظر می رسد از همه اینها و موارد مشابه آن می توان با بازگشتن به نیت اصلی که حصول ثواب الهی و تقویت روابط اجتماعی و خانوادگی دوستانه است، احتراز نمود. (36)
روزه؛ عامل ازدیاد صبر جامعه
هیچ جامعه‏ای اگر تحمل ناگواری‏ها را نداشته باشد، بر مشکلات مختلف و بر دشمنان خویش نمی‏تواند پیروز گردد. با صبر و مقاومت است که می‏توان به پیکار ستمگران رفت و دست استعمارگران را کوتاه نمود و روزه - به ویژه در روزهای گرم و طولانی تابستان که فشار تشنگی طاقت‏فرسا می‏شود، به طور چشمگیری به انسان صبر و مقاومت می‏بخشد و تحمل رنج و سختی را بر آدمی آسان می‏سازد؛ لذا در قرآن کریم از روزه به صبر تعبیر شده است: « و استعینوا بالصبر و الصلوة... (37)؛ از صبر و از نماز کمک بگیرید...» .
امامان معصوم (علیهم السلام) «صبر» را در این آیه به «روزه» تفسیر کرده‏اند(38) و رسول خدا(صلی الله علیه و آله) نیز ماه رمضان را ماه صبر نامیده‏است: «شهر الصبر و ان الصبر ثوابه الجنة؛ (39) رمضان ماه صبر است و پاداش صبر بهشت است».
منافع بهداشتی
روزه دارای منافع بهداشتی بسیاری نیز می باشد؛ روزه سبب به وجود آمدن نظم و حساب در کار ذخایر بدنی می شود. همچنین سبب پاک شدن بدن از سموم و تازه شدن مواد بین بافتی آن می شود.
با توجه به اینکه شهرها به خصوص شهرهای صنعتی هوای آلوده دارند و دارای مقداری از گازهای فلزات سنگین مانند سرب و جیوه و آهن هستند که از راه ریه به همراه هوای تنفسی وارد بدن می شود و از طرفی ضرر سرب بر گلبول های قرمز خون نسج عصبی و استخوانی ثابت شده که باعث کم خونی و عصبانیت و لاغری و دردهای استخوانی می شود، روزه و گرسنگی ملایم، اسید دزترشی خون را بالا می برد و باعث می شود این مواد سمی از محل های خود خارج شده، وارد جریان خون گردد و از کلیه ها دفع شوند.
منافع پیشگیرانه
روزه سبب پیشگیری بسیاری از بیماریها می شود. رسول خدا( صلی الله علیه و آله) می فرماید: «صوموا تصحّوا؛ روزه بگيريد تا سالم و تندرست باشيد». (40)
در کتاب های طبی جدید و قدیم و توصیه های پزشکان مسئله امساک اهمیت خاصی دارد؛ زیرا عامل بسیاری از بیماری ها پرخوری و زیاده روی در خوردن غذاهای مختلف است. پرخوری باعث می شود که مواد اضافی جذب بدن نشود و به صورت چربی های مزاحم در نقاط مختلف بدن یا چربی و قند اضافی در خون باقی بماند. این مواد اضافی در لابلای عضلات بدن در واقع لجنزار های متعفتی برای پرورش انواع میکروب ها است و در این حال بهترین راه برای مبارزه با این بیماری ها نابود کردن آن از طریق امساک و روزه می باشد. روزه زباله ها و مواد اضافی و جذب نشده بدن را می سوزاند و در واقع بدن را خانه تکانی می کند، به علاوه یک نوع استراحت قابل ملاحظه برای دستگاه های گوارشی -که در تمام سال به طور دائم مشغول کارند- است و نیز عامل مؤثری برای سرویس کردن آنهاست.(41)
دکتر فریتس بکر می گوید: روزه گرفتن نه گرسنگی کشیدن است نه یک روش درمان گر، بلکه یک نوع استراحتی است که به بدن این امکان را می دهد که خود را برای ترمیم و نظافت درونی و بیرون ریختن مواد مزاحم بسیج نماید و دوباره خود را پاکسازی و بازسازی کند.(42) او همچنین می گوید: در مقام پیشگیری از بیماری ها، نتایج روزه غیر قابل تصور می باشد و به نظر من با ارزش ترین روش برای جوان شدن و ترمیم بدن است و در مقایسه با روش درمانی ای که پیوند سلول های تازه روی شخص نیازمند اجرا می گردد قابل مقایسه نیست.
بدن مانند منبع ذخیره شده ای است از آنچه به نام خوردنی ها و آشامیدنی ها به آن وارد می شود، و با توجه به اینکه بسیاری از اعضا برای دفع سموم در تلاش مداوم هستند لازم است به بدن فرصتی به منظور خوب عملی ساختن دفع سموم داده شود که جز با روزه داری و منظم ساختن کیفیت و کمیت مواد وارداتی به بدن این امر محقق نمی شود. عوض شدن مایع و مواد بین بافتی و پاک شدن بدن از سموم در ماه رمضان نتیجه پایداری دارد که با شرکت سالیانه یک ماه در ضیافتی که به نام پروردگار برقرار است، موجب می شود بقیه سال را بتوان به برکت روزه های آن ایام در نعمت تعادل ترشحی و در نتیجه در نعمت سلامتی به سر برد. اگر در طول سال پیشامدهای ناگوار اعم از سوءتغذیه یا غیر آن تعادل ترشحات غددی را به هم زده باشند، روزه می تواند تعادل مجددی بین آنها برای مدت ها برقرار سازد.
بدیهی است شخص روزه دار طبق دستور اسلام به هنگام افطار و سحر نباید در غذا افراط و زیاده روی کند تا از این اثر بهداشتی نتیجه مفید و مؤثر بگیرد و در غیر این صورت ممکن است نتیجه برعکس شود.(43)
علاوه بر همه اینها باید توجه داشت که هرچند روزه در سلامت جسم و صحت روح سهیم است لیکن روزه سهم اعدادی و نصیب امدادی در سلامتی روزه گیر دارد و سهم ایجادی و اعطایی از آن مبدأ فاعلی یعنی خداوند است.(44)
منافع درمانی
روزه دارای منافع درمانی زیادی نیز هست، به گونه ای که در سوئیس، آلمان، انگلستان، آمریکا و... بیمارستان هایی وجود دارد که بیماران را به روش روزه­داری درمان می کنند.
دکتر فریتس بکر می گوید: مطمئن ترین، بی ضررترین و بی خطرترین روش درمانی، روزه درمانی است و هیچ روشی را نمی توان با آن مقایسه نمود، به نظر من و دکتر شلتون روزه درمانی بهترین روش برای درمان بیماری های معده، روده و سلسله اعصاب است. به وسیله روزه درمانی می توان از شر زائدات جمع شده در بدن راحت شد و به کل ارگانیسم بدن این امکان را داد که اعمال حیاتی خود را دوباره مرتب و منظم نماید. روزه یک عمل جراحی بدون چاقو است هم چنان که دکتر سیمرمن آن را تشریح کرده است.(45)
دکتر کارل نیز می گوید: لزوم روزه داری در تمام ادیان تاکید شده است، در روزه ابتدا گرسنگی و گاهی نوعی تحریک عصبی و بعد ضعفی احساس می شود، ولی در عین حال کیفیت های پوشیده ای که اهمیت زیادی دارند به فعالیت می افتند. قند کبد در خون می ریزد و چربی هایی که در زیر پوست ذخیره شده اند و پروتئین های عضلات و غدد و سلول های کبدی آزاد می شوند و به مصرف تغذیه بافت ها می رسند و بالاخره تمام اعضا مواد خاص خود را برای نگهداری تعادل محیط داخلی و قلب قربانی می کنند و به این ترتیب روزه، تمام بافت های بدنی را می شوید و آنها را عوض می کند.
دکتر ژان فروموزان روش معالجه با روزه را به شست وشوی احشا تعبیر می کند که: در آغاز روزه داری زبان باردار است، عرق بدنی زیاد است، دهان بو می گیرد، گاه آب از بینی راه می افتد و همه علامت شروع شست وشوی کامل بدن است، پس از ۴-۳ روز بو برطرف می شود، اسید اوریک ادرار کاسته و شخص احساس سبکی و خوشی خارق العاده می کند، در این حال اعضا هم استراحتی دارند. همچنین الکسی سوفورین دانشمند روسی می نویسد: درمان از طریق روزه فائده ویژه ای برای درمان کم خونی، ضعف روده ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل های خارجی و داخلی، سل، اسکلیروز، روماتیسم، نقرس، استقساء، نوراستنی، عرق السناء، خراز (ریختگی پوست)، بیماری های چشم، مرض قند، بیماری های جلدی، بیماری های کلیه، کبد و بیماری های دیگردارد. معالجه از طریق امساک اختصاص به بیماری های فوق ندارد بلکه بیماری هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول های جسم آمیخته شده همانند سرطان سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.(46)
دانشمند دیگری در اين رابطه می گوید: پزشكان همه به اين نكته رسيده‌اند كه روزه گرفتن روزهاي ماه مبارك رمضان هم‌چون سي عدد قرص است كه هر سال مصرف مي‌شود تا معده تقويت و خون تصفيه و بافت‌هاي خون ترميم گردد.(47) دكتركارلو امريكايي نیز مي‏نويسد: «شخص بيمار بايد در هر سال مدتي از غذا پرهيز كند، زيرا مادامي كه غذا به تن مي‏رسد، ميكروبها در حال رشد هستند، ولي هنگامي كه از غذا پرهيز مي‏كند، ميكروبها رو به ضعف مي‏روند.» سپس مي‏افزايد: «روزه‏اي كه اسلام واجب كرده، بزرگترين ضامن سلامتي تن مي‏باشد».(48)
دکتر عبدالعزیز در کتاب طب و بهداشت اسلام نیز می گوید: روزه برای معالجه در موارد زیر استفاده می شود:
1. در موارد اضطرابات مزمن امعاء و هنگامی که مقرون با تخمیر مواد زلالیه و مواد نشاسته ای باشد.
2. هنگام زیاد شدن وزن که ناشی از کثرت خوراک و کمی حرکت باشد. در این مورد روزه با رعایت اعتدال در غذا وقت افطار و اکتفا به آب هنگام سحر از هر قسم معالجه مفیدتر است.
3. زیادی فشار خون، این مرض در اثر عیاشی و انفعالات نفسانی رو به ازدیاد می رود در چنین هنگامی روزه نقش درمانی خود را ایفا می کند مخصوصاً اگر وزن شخص بیشتر از وزن طبیعی امثالش باشد.
4. مرض قند، آن نیز مانند فشار خون رو به انتشار می رود. در اوایل بروز و قبل از ظهورش غالباً توأم با سنگینی بدن است در این صورت باز روزه علاج نافعی می باشد. زیرا مرض قند با تقلیل در چاقی تخفیف می یابد. در مواقعی که مرض قند به طور خفیفی وجود داشته باشد پنج ساعت پس از خوردن غذا، قند در خون به کمتر از میزان طبیعی پائین می آید و پس از ده ساعت به کمترین حد طبیعی می رسد. حتی پس از پیدایش آمپول انسولین (مخصوصاً وقتی که وزن مریض از حد طبیعی تجاوز کند) مهمترین طریق معالجه، روزه است.
5. در مورد التهاب حاد و مزمن کلیه که مقرون با ترشح و تورم است.
6. در مورد امراض قلب که توأم با تورم باشد.
7. التهاب مزمن مفاصل به ویژه وقتی که توأم با امراض چاقی باشد. به طوری که غالب زن ها پس از چهل سالگی به آن مبتلا می شوند. در این باره مکرر دیده شده است که در ماه رمضان عوارض این مرض به درجات خفیف تر از مواقعی است که برق و خون گرفتن و تمام وسائل طب جدید به کار برده می شود. ممکن است بگویند در مورد امراض سابق الذکر که روزه علاج قاطع شناخته می شود محتاج به دستور پزشک است و روزه اسلامی وظیفه افراد سالم و تندرست است. می گوییم این بیان صحیح است ولی فایده روزه برای افراد سالم همانا جلوگیری از امراض است خصوصاً برخی از امراضی که در بالا ذکر شد. نکته دیگر این است که تمام این امراض در انسان تدریجاً بروز می نماید به طوری که در آغاز پیدایش تشخیص صحیح آن ممکن نیست؛ به این معنا که نه شخص مریض و نه پزشک هیچکدام نمی توانند در اول بروز مرض، آن را بشناسند زیرا طب هنوز آنقدر پیشرفت ننموده است که همه موجبات و علل امراض را بشناسد ولی چیزی که از نظر طبی برای جلوگیری از این امراض قطعاً باید اجرا شود روزه گرفتن است. بلکه قبل از ظهور عوارض هرگونه مرضی بدیهی است شرط عقل همانا رعایت بهداشت است. طبق آمار قطعی معین شده است که هرگاه در بدن چربی زیاد و چاقی پدید آید برای قبول مرض قند و زیادی فشار خون و التهاب مزمن مفاصل و غیر مستعد و از طرف دیگر به هر نسبت که از وزن بدن کاسته شود به همان نسبت استعداد پذیرفتن این امراض نیز کمتر خواهد شد.(49)
بنابراین درصورتی که فرد روزه دار توصیه‌های بهداشتی را رعایت کند، به‌طور طبیعی بعد از ماه رمضان، به‌دلیل کاهش چربی‌های بدن باید تا چند کیلوگرم کاهش وزن پیدا کند. هرچند در سال‌های اخیر متأسفانه به‌دلیل عادات و رفتارهای غلط غذایی، روزه‌داری موجب کاهش وزن نمی‌شود و تهیه انواع و اقسام خوراکی‌ها و شیرینی‌های مختلف در مهمانی‌های افطار نه‌تنها موجب از بین بردن اثرات معنوی روزه شده بلکه با اسراف و پرخوری باعث اضافه وزن و چاقی نیز شده است.
باید توجه داشت که این منافع بهداشتی و درمانی وقتی حاصل می شود که با استفاده از فلسفه روزه استراحت لازم را به معده و دستگاه گوارشى داد، و اگر انسان مراقب نباشد و در هنگام افطار و سحر در خوردن زياده روى كند و غذاهای متنوع و ناسازگار با هم بخورد نه تنها اثر بهداشتى و درمانی روزه حاصل نمی شود، بلکه چه بسا دچار بیماریهای جدیدی نیز می شود.
لازم به ذکر است که با تمام منافع بهداشتی و درمانی ای که اطباء بزرگ و دانشمندان متخصص برای روزه تصریح کرده­اند برخی از پزشکان مخالفت هایی با روزه نموده اند که هیچ پایه علمی ندارد. جمله معروفی وجود دارد که می گوید بهترین دلیل امکان چیزی وقوع آن چیز می باشد؛ ما که می گوییم روزه موجب سلامتی است دلیلمان نمونه های فراوانی است که اولاً: با روزه درمانی، سلامتی از دست رفته خود را بازیافته اند. ثانیاً: بسیاری از افراد ده ها سال روزه گرفته اند و از بسیاری از افرادی که روزه نگرفته اند سالم ترند.
دکتر شلتون یکی از پزشکان آمریکایی که خود در آمریکا مؤسسه روزه درمانی دارد و بسیار موفق بوده می گوید: بیشتر کتاب هایی که علیه روزه نوشته شده توسط کسانی است که در تمام عمر خود حتی یک وعده غذایی خود را کنار نگذاشته اند. روزه گرفتن نقش موثری در تندرستی و حفظ آن ایفا می کند.(50)
باید توجه داشت که این منافعی که برای روزه ذکر شد، مانند توجه به وضعیت فقیران و گرسنگان، سلامت و تندرستی بدن و ... همگی حکمت های حکم روزه هستند نه علت حکم. و حکم روزه تابع این حکمت ها نیست، بلکه تابع علت آن است و حکمت های روزه با انجام این فریضه الهی حاصل می شود؛ بنابراین اگر فردی ورزشکار باشد و هیچ درد و بیماری ای نداشته باشد و کاملا سالم باشد، باز هم روزه بر او واجب می باشد.
درجات روزه داری
غزالی در کتاب کیمیای سعادت روزه را به سه درجه تقسیم کرده است:
روزه عوام، روزه خواص، روزه خاص الخاص
روزه عوام که کمترین درجه است و آخرین تلا ش و نهایت حد آن نگهداری شکم و دامن است. روزه خواص که اعضا و جوارح را از ناشایست نگهدارند؛ چشم نگاه بد نکند و گوش بد نشنود و دست بد ندهد و بد نگیرد و پا بد نرود و وقت افطار از حرام و غذای شبهه­ناک نخورد و از حلا ل هم پرخوری نکند و بین بیم و امید باشد که نداند روزه اش پذیرفته شده است یا خیر؟ روزه خاص الخاص که بالاترین درجه است؛ علاوه بر آن چه گفته شد، دل را از اندیشه غیر خدا نگهدارد و این درجه صدیقان است.(51)
امام علی (علیه السلام) می فرماید: چه بسیار روزه داری که بهره ای نیست او را از روزه به غیر از گرسنگی و تشنگی، و چه بسیار عبادت کننده ای که نیست او را بهره ای از عبادت به غیر از رنج، ای خوشا خواب فهمیدگان که بهتر از بیداری و رسم احمقان است؛ زیرا که خواب مقربان چون به نیت صحیح و قلب طاهر واقع می شود از جمله عبادات ایشان است؛ بلکه ارواح آنها در عالم قدس با ارواح پیامبران و جانشینان آن ها و برگزیدگان از مومنین محشور می شود و بر اسرار غیب یا رویاهای صادقه آگاه می گردند و راهی از راه های قرب ایشان است و افطار دانایان چون روی خرد است و آن گونه که خدا خواسته افطار می کنند بهتر است از روزه احمقان که روزه را وسیله خودفروشی نموده و به تظاهر و تکبر ممزوج می گردانند و به شرایط روزه عمل نمی کنند. روزه تنها دهان بستن از خوردن و آشامیدن نبوده، بلکه تمرین برای توفیق یافتن در انجام خدمات خیرخواهانه انسانی نیز می باشد.
آسیب شناسی روزه
در ميان تمامي عباداتي كه خدای متعال بر بندگان خويش واجب فرموده، بدون ترديد «روزه» از جايگاه ويژه اي برخوردار است؛ چرا كه در كلامي قدسي، خداوند اين عمل بزرگ را منتسب به خود کرده و پاداش آن را نيز خود برعهده گرفته: رسول خدا(صلی الله علیه و آله) از جانب خداوند مي فرمايد: «آن حضرت عزشانه فرموده كه: روزه از براي من است و مختص به من و من خود ثواب او را چنانكه لايق به من است به روزه دار خواهم داد».(52)
همچنین در شرافت قدر اين عبادت همان بس كه در روايات اسلامي آن را به عنوان سپر و محافظي در برابر آفات و خطرات دنيوي و عذاب اخروي معرفي كرده اند، كما اينكه امام صادق (علیه السلام) از جد گرامي اش حضرت رسول (صلی الله علیه و آله) نقل مي فرمايد كه آن حضرت (صلی الله علیه و آله) فرمود: «روزه سپري است براي روزه دار از آفتهاي دنيا و مانعي است از عذاب آخرت براي او».(53)
اما بايد دانست اگرچه روزه در ميان عبادات اسلامي از چنين جايگاه رفيع و مرتبه والايي برخوردار است، ولی چنان نيست كه هر روزه گرفتني مشمول اين پاداشها و فوايد عظيم دنيوي و اخروي گشته و در نزد خداوند درخور ثواب باشد. زيرا با نگاهي به احاديث و بيانات اولياء دين و حضرات معصومين عليهم السلام اين نكته بسيار مهم اثبات مي گردد كه اين عمل با تمام اهميتي كه داراست از جهات گوناگون و بوسيله عوامل متعدد در معرض آسيب و خطر مي باشد، كه هرگاه از جانب حتي يكي از آنها تهديد واقع گردد، نه تنها هيچيك از پاداشهاي فوق را شامل نمي شود، بلكه خود تبديل به وسيله اي مي شود براي رنج و عذاب دنيوي و اخروي! از جمله اعمال و صفاتی كه اين عبادت را تهديد مي كند از این قبیل اند:
1. ریا؛
«ريا» از جمله گناهان مهلكي است که درلسان رسول خدا(صلی الله علیه و آله) به «شرك اصغر» تعبیر شده است. در روایتی ایشان فرمودند:
« بدرستي كه بدترين چيزي كه بر شما مي ترسم شرك اصغر است، عرض كردند شرك اصغر چيست؟ فرمود: ريا....»(54)
طبق روایات اگر در عملی به قدر ذره ای ریا وجود داشته باشد، آن عمل مورد قبول خدا واقع نمی شود.(55)
2. عجب؛
«عجب» عبارت است از: «بزرگ شمردن عمل صالح و مسرور شدن به آن و خود را از حد تقصير خارج دانستن است.»(56) يكي از مفاسد اخلاقي بسيار خطرناك و مهلك، كه بر باد دهنده سرمايه هاي مادي و معنوي انسان است، «عجب و خودبيني» است. امام علی( علیه السلام) می فرمایند: «من دخله العجب هلك: كسي كه عجب در او راه يابد هلاك شود.»(57)
بنابراین عجب از مهمترين آسيب هايي است كه عبادت انسان را مورد تهديد قرار مي دهد و بيم آن مي رود كه با نفوذ آن در دل و جان انسان، زحمات طاقت فرساي او را در راه بندگي پروردگار از بين ببرد و روزه گرفتن كه خود عبادتي بزرگ و نشانه تسليم انسان در برابر خداوند است، نيز به شدت از جانب اين رذيله مهلك در معرض خطر قرار دارد؛ زيرا از آنجا كه اين عبادت برخلاف ساير عبادات، با سختي و مشقت بيشتري همراه است(مخصوصاً در فصول گرم سال)، انسان غير مهذب و غافل مي پندارد به صرف تحمل اين سختي ها، كاري كرده و حتماً مستحق پاداش است و چنانچه در مقابل اين زحمات از سوي خداوند كوچكترين بي توجهي به او شود در حق او ظلم روا داشته اند!! و از همين رو گستاخانه خود را از ذات باريتعالي طلبكار دانسته و در نتيجه به گناه بزرگ «عجب» گرفتار آمده و نه تنها هيچگونه پاداشي را در مقابل روزه گرفتن دريافت نمي كند بلكه با ابتلا به عجب و خودبيني، مستحق دخول در عذاب الهي مي گردد.
3. گناه و پيروي از شيطان؛
گناه و پیروی از شیطان از جمله اموری است که به روزه و آثار آن آسیب می زند. کسی که مي خواهد روزه گرفتن او مورد رضاي خداوند باشد و به پاداش هاي الهي واصل گردد، باید در ایام روزه داری مراقب اعمال، اعضا و جوارح خود باشد تا مبادا مرتكب گناهي شده و در نتيجه از ثواب روزه خود كاسته و يا در صورت تكرار به طور تام و تمام از پاداش روزه محروم گردد. در روايات اسلامي وارد شده است كه چه بسا افرادي كه بهره آنها از روزه و ماه مبارك رمضان، تنها گرسنگي و تشنگي است و بجز اين دو، بهره و پاداشي از آن نصيبشان نمي شود؛ لذا در روایتی از امام صادق(علیه السلام) آمده است كه: «هرگاه اراده كردي كه روزه بگيري، لازم است قصد بازداشتن نفس از خواهشهاي نفساني بكني مثل فحش و مجادله با كسي و قسم دروغ خوردن و لغو گفتن و شنيدن؛ چرا كه ارتكاب اينها در روزه موجب نقصان ثواب روزه و باعث حرمان از قبول آن است».(58)

منبع:
1. قران کریم 2. نهج البلاغه شریف الرضى محمد بن حسین‏ محقق / مصحح للصبحی صالح هجرت‏ قم‏ چاپ اول ‏1414 ق. 3. الکافی کلینى محمد بن یعقوب بن اسحاق‏ محقق / مصحح غفارى على اکبر و اخوندى محمد دار الکتب الاسلامیه تهران ‏ چاپ چهارم ‏1407 ق. 4. بحار الانوار مجلسى محمد باقر بن محمد تقى‏ محقق / مصحح جمعى از محققان‏ دار احیاء التراث العربی‏ بیروت‏ چاپ دوم 1403 ق‏. 5. لسان العرب ابن منظور محمد بن مکرم دار صادر بیروت چاپ سوم 1414 ق. 6. المیزان فى تفسیر القران طباطبایى سید محمد حسین دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ى مدرسین حوزه علمیه قم قم چاپ پنجم 1417 ق. 7. تفسیر جوامع الجامع طبرسى فضل بن حسن انتشارات دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم تهران چاپ اول 1377 ش. 8. کتاب مقدس ترجمه قدیم انتشارات ایلام انگلستان چاپ سوم 2002م. 9. تهذیب الاحکام طوسى محمد بن الحسن‏ محقق / مصحح خرسان حسن الموسوى‏ دار الکتب الاسلامیه‏ تهران چاپ چهارم‏‏ 1407 ق‏. 10. تفسیر احسن الحدیث قرشى سید على اکبر بنیاد بعثت تهران چاپ سوم 1377 ش. 11. تفسیر تسنیم عبدالله جوادی املی اسراء قم چاپ سوم 1389ش. 12. جواهر الکلام فی شرح شرایع الاسلام محمد حسن بن شیخ باقر بن شیخ عبد الرحیم نجفى دار احیاء التراث العربى بیروت چاپ هفتم بی تا. 13. العروه الوثقى سید محمد کاظم طباطبایى یزدى موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت چاپ دوم 1409ق. 14. مصباح الشریعه و مفتاح الحقیقه امام صادق علیه السلام موسسه الاعلمی للمطبوعات بیروت چاپ اول 1400 ق. 15. معراج السعاده ملا احمد نراقى‏ موسسه‏ى انتشارات هجرت‏ قم چاپ پنجم‏ 1377 ش. 16. چهل حدیث‏ روح الله موسوی خمینى موسسه‏ى تنظیم و نشر اثار امام خمینى ره چاپ بیستم‏ 1378 ش. 17. وسایل الشیعه شیخ حر عاملى محمد بن حسن‏ موسسه ال البیت علیهم السلام‏ قم چاپ اول ‏‏1409 ق‏. 18. تفسیر نمونه مکارم شیرازى ناصر دار الکتب الاسلامیه تهران چاپ اول 1374 ش. 19. ارشاد القلوب الى الصواب دیلمى حسن بن محمد الشریف الرضی‏ قم‏ چاپ اول‏ 1412 ق‏. 20. مستدرک الوسایل و مستنبط المسایل‏ نورى حسین بن محمد تقى‏ محقق / مصحح موسسه ال البیت علیهم السلام‏ موسسه ال البیت علیهم السلام‏ قم‏ چاپ اول ‏1408 ق‏. 21. الدر المنثور فى تفسیر الماثور سیوطى جلال الدین کتابخانه ایه الله مرعشى نجفى قم 1404 ق. 22. احیاء علوم الدین محمد بن محمد الغزالی ابو حامد دار االمعرفه – بیروت بی تا. 23. پگاه حوزه 7 شهریور 1388 شماره 261 24. روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد مترجم دکتر سید ماشاء الله فرخنده کشفی نسل نواندیش 1384 ش. 25. روزه روش نوین برای درمان بیماریها اب درمانی الکسی سوفورین مترجم محمد جعفر امامی دارالکتب اللاسلامیه تهران چاپ هشتم 1375 ش. 26. اموزش دین و اخلاق برای همه شرح و تفسیر خطبه شعبانیه یا اداب روزه‌داری نویسنده سیدمهدی شمس‌الدین قم قدس ۱۳۷۵ش. 27. روزه درمان بیماریهای روح و جسم موسوی راد لاهیجی حسین جامعه مدرسین حوزه علمیه قم دفتر انتشارات اسلامی چاپ سیزدهم ۱۳۷۴ش. 28. اسلام و طب جدید یا معجزات علمی قران عبدالعزیز اسمعیل پاشا مترجم سید غلامرضا سعیدی کتابخانه ارشاد تهران چاپ دوم ۱۳۴۶ش 29. دایره المعارف تشیع احمد صدرحاج سیدجوادی کامران فانی و بهاء الدین خرمشاهی تهران شهید سعید محبی 1386ش.

 

پی نوشت:

(1). لسان العرب، ابن منظور محمد بن مكرم، ج۱۲، ص 350، واژه «صوم».

(2). بقره: 183.

(3). الميزان فى تفسير القرآن، طباطبايى سيد محمد حسين، ج‏2، ص7، بيان ... .

(4). تفسير جوامع الجامع، طبرسى فضل بن حسن، ج‏1، ص103، [سورة البقرة(2): الآيات 183 الى 184] .

(5). روزه در آینه ادیان و مکاتب، محمد کاشانی، ص14. (مجله: پگاه حوزه، 7 شهریور 1388 ، شماره 261)

(6). همان.

(7). كتاب مقدس، (ترجمه قديم)، دوم تواريخ ۲۰:۳ ؛ كتاب مقدس، (ترجمه قديم)، يوئيل ۱۱:۲۱ ؛ كتاب مقدس، (ترجمه قديم)، يونس ۳:۷؛ كتاب مقدس، (ترجمه قديم)، دوم سموئيل ۱۲:۱۵.

(8). كتاب مقدس، (ترجمه قديم)، خروج ۳۴:۲۹

(9). كتاب مقدس، (ترجمه قديم)، انجیل متی، باب چهارم.

(10). دایره المعارف تشیع، صدر حاج سید جوادی، احمد، فانی، کامران، خرمشاهی، بهاالدین، شهید سعید محبی، ج 8 ، ص372.

(11). بقره: آیات ۱۸۳-۱۸۵ و آیه ۱۸۷.

(12). نساء: آیه ۹۲؛ مائده: آیات ۸۹ و ۹۵؛ مجادله: آیه ۴.

(13). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، ج‏4، ص98، باب الفجر ما هو و متى يحل و متى يحرم الأكل ... ؛ تهذيب الأحكام، طوسى، محمد بن الحسن‏، محقق / مصحح: خرسان، حسن الموسوى‏، ج‏4، ص184، 43 باب علامة وقت فرض الصيام و أيام الشهر و دليل وقت الإفطار .

(14). وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، ج‏10، ص114، 43 باب جواز الأكل و الشرب في شهر رمضان ليلا قبل النوم و بعده إلى أن يتبين الفجر و الجماع حتى يبقى لطلوع الصبح مقدار إيقاعه و الغسل

(15). تفسير نمونه، مكارم شيرازى ناصر، ج‏1، ص649، شان نزول: ... .

(16). بقره: 187.

(17). تفسير احسن الحديث، قرشى سيد على اكبر، ج‏1، ص340، شرحها ... .

(18). تفسير نمونه، مكارم شيرازى ناصر، ج‏1، ص650، شان نزول: ... .

(19). تفسير نمونه، مكارم شيرازى ناصر، ج‏1، ص650، شان نزول: ... .

(20). الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، ج‏6، ص242، باب علل التحريم، ح1.

(21). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان‏، ج‏93، ص 258، باب 30 فضل الصيام ... .

(22). وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، ج‏10، ص409، 3 باب استحباب الصوم في الحر و احتمال الظمإ فيه ... .

(23). مستدرك الوسائل و مستنبط المسائل‏، نورى، حسين بن محمد تقى‏، محقق / مصحح: مؤسسة آل البيت عليهم السلام‏، ج‏7، ص504، 2 باب استحباب الصوم في الحر و احتمال الظمإ فيه ... .

(24). إرشاد القلوب إلى الصواب، ديلمى، حسن بن محمد، ج‏1، 199، الباب الرابع و الخمسون فيما سأل رسول الله ص ربه ليلة المعراج .

(25). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان‏، ج‏93، ص368، باب 46 وجوب صوم شهر رمضان و فضله .

(26). نهج البلاغة، شريف الرضى، محمد بن حسين‏، محقق / مصحح: للصبحي صالح، هجرت ص512، خطبه [249] 252 ... .

(27). الدر المنثور فى تفسير المأثور، سيوطى جلال الدين، ج‏1، ص181، قوله تعالى و أن تصوموا خير لكم إن كنتم تعلمون .

(28). تفسیر تسنیم ، عبدالله جوادی آملی، ج 9، ص 298.

(29). بقره: 138.

(30). تفسیر تسنیم ، عبدالله جوادی آملی، ج 9، ص 288.

(31). تفسیر تسنیم ، عبدالله جوادی آملی، ج 9، ص 296.

(32). جواهر الكلام في شرح شرائع الإسلام ، محمد حسن بن شيخ باقر بن شيخ عبد الرحيم نجفى، ج 16، ص 181؛ العروة الوثقى، سيد محمد كاظم طباطبائى يزدى، ج 2، ص 241، فصل 15.

(33). وسائل الشيعة، شيخ حر عاملى، محمد بن حسن، ج‏10، ص307، 18 باب تأكد استحباب الاجتهاد في العبادة سيما الدعاء و الاستغفار و العتق و الصدقة في شهر رمضان و خصوصا ليلة القدر و آخر ليلة من الشهر .

(34). «اما العله فى الصيام ليستوى به الغنى و الفقير و ذلك لان الغنى لم يكن ليجد مس الجوع فيرحم لان الغنى لما اراد شيئا قدر عليه فارادا لله عزوجل ان يستوى بين خلقه و ان يذيق الغنى من الجوع و الالم ليرق على الضيعف فيرحم الجائع»؛ بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان ج‏93، 371، باب 46 وجوب صوم شهر رمضان و فضله .

(35). ر.ک: علی رضا شیخ شعاعی، روزه؛ بهره های فردی و هنجارهای اجتماعی، ص6. مجله:پگاه حوزه-نهم مهر 1384، شماره 168

(36). ر.ک: همان. مجله: پگاه حوزه-نهم مهر 1384، شماره 168

(37). بقره: 153.

(38). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان ج‏93، ص254، باب 30 فضل الصيام .

(39). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان ج‏93، ص359، باب 46 وجوب صوم شهر رمضان و فضله ؛ الكافي، كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق‏، محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ج‏4، ص66، باب فضل شهر رمضان .

(40). بحار الأنوار، مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏، محقق / مصحح جمعى از محققان ج‏93، ص255، باب 30 فضل الصيام.

(41). ر.ک: روزه راز سلامتی، فرادیس، ص31.

(42). دکتر طب فریتس بکر در پیشگفتار کتاب روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد، ص 19.

(43). آلکسی سوورین، روزه روش نوین برای درمان بیماریها، ترجمه محمد جعفر امامی، ص 65.

(44). تفسیر تسنیم، عبدالله جوادی آملی، ج9، ص308.

(45). دکتر طب فریتس بکر در پیشگفتار کتاب روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد، ص .19

(46). تفسير نمونه، مكارم شيرازى ناصر، ج‏1، ص 632، اثر بهداشتى و درمانى روزه .

(47). به نقل از: آموزش دين و اخلاق براي همه،شرح و تفسیر خطبه شعبانیه یا آداب روزه داری، شمس الدین سید مهدی، ص 20.

(48). روزه درمان بيماريهاي روح و جسم، موسوی راد لاهییجی حسین، ص86 ـ 85.

(49). اسلام و طب جدید، عبدالعزیز اسماعیل پاشا، ترجمه: سعیدی سید غلامرضا، ص 44.

(50). دکتر طب فریتس بکر در پیشگفتار کتاب روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد، ص47؛ روزه راز سلامتی، ص31.

(51). إحياء علوم الدين، محمد بن محمد الغزالي أبو حامد، ج3، ص428، أما صوم العموم .

(52). مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، امام صادق عليه السلام، ص136، الباب الثالث و الستون في الصوم .

(53). مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، امام صادق عليه السلام، ص135، الباب الثالث و الستون في الصوم .

(54). معراج السعادة، ملا احمد نراقى‏، 2، ص613، صفت بيست و يكم: ريا .

(55). رسول مكرم اسلام(ص):«خداوند قبول نمي فرمايد عملي را كه در آن بقدر ذره اي از ريا باشد.»؛ معراج السعادة، ملا احمد نراقى‏، ج2، ص614، صفت بيست و يكم: ريا .

(56). چهل حديث‏، روح الله، موسوی خمينى، ص61، الحديث الثالث.

(57). چهل حديث‏، روح الله، موسوی خمينى، ص68، فصل در مفاسد عجب است .

(58). مصباح الشريعة و مفتاح الحقيقة، امام صادق عليه السلام، ص135، الباب الثالث و الستون في الصوم .