به جاي مقدمه
بي گمان اين آخرين شامگاه تاريخ تا شب چهارشنبه , هفتم جمادي الاخري سال پانصد و بيست و پنج هجري قمري نيست که مردمي جمع مي شوند تا با چشمان بهت زده ي خود تماشا کنند, چگونه با اشارت دستي زير پايي خالي مي شود و طنابي سخت بر گلوگاهي که درآن, ني هفت بند , عشق و آزادي را مويه ميکند ,گره مي خورد و سر بلندي , سربلند مي شود.
نه دستي به خون آلود و نه چشمي به گناه نگريست . که اگر چنين مي کرد , در امان خلافت و دولت بود , چنان که غارتگران ترک و مستوفيان خلافت در سر تا سر دولت سلجوقي بودند.
و اين را هيچ کس اگر نمي دانست اهالي همدان مي دانستند که الحاد و ارتداد , جرم مرداني است که حضور معترض آنها آرامش شبانه ي غارت اهل قدرت را به هم مي ريزد و آنان را در بالا رفتن از پله هاي ايمان دروغين به زحمت مي اندازد . چرا که روايت شهيد « حلاج » را از زبان مردم داغديده بغداد و قرن پيش , شنيده اند . و دانسته اند که هر کس اگر چراغ دست دزدان شب نيست, دست کم سنگ راه نباشد , و گر نه در ميدان قدرت , چنانش بر دار مي کشند که دهان تاريخ از بهت و حيرت باز بماند.
هر چند فهم تازه از نظريه ي شناخت ديني و تعريف صوفيانه از ايمان , متفاوت از آنچه دستار سياه بندان بارگاه عباسي و امر بران سلجوقي آنها عرضه مي کنند , لکه هاي سياه و درشت کفري است که جز به خون شسته نمي شود , اما آيا همه ي آنچه که قاضي جوان همدان , بدان سبب در شامگاه چهار شنبه هفتم جمادي الاخري سال525در حلقه ي بي شمار جمعيت گريان و وحشت زده, طناب دار را بوسيد, فهم صوفيانه ي او از معرفت ديني بود ؟ آيا مردمي که گرد آمدند , تا به گواهي لحظاتي بايستند که قاضي جوان همدان در ستيز با فشار پنجه هاي مرگ , نوميدانه دست و پا مي کوبد و سر انجام در نبردي تراژديک همه ي تن و قلب خود را تسليم مرگ مي کند, هر گز از خود نپرسيدند که اين جوان که هنوز گلي از گل رويش نشکفته است و چندان فرصت نيافته حتي رويارويي با زندگي را تجربه کن , چه کفري را گفته است که اينک بايد هم چون قاتلان و راهزنان و تبهکاران به صليب کشيده شود ؟ کفر او کجاي نظام هستي را بهم ريخته و کدام دسته ازعناصر عالم را جا به جا کرده است که بايد مستوجب عقابي چنين باشد؟
بي گمان , قاضي جوان هر چه گفت , خواب بارگاه خلافت را آشفت , کابوس دستگاه سلجوقي شد و پيش از او سهروردي ؛ هر يک با سر انگشت انديشه هايشان , نقاب از چهره هاي دروغين دين مداران فريبکار بر داشتند و شهادتشان , پيش از آن که افشاي اسرار معرفت باشد , افشاي دستگاه دروغ و غاربوده است . و اين را تاريخ به روشني افشا کرده است.
شرحي مختصر بر احوال و آثار عين القضات
نام و کنيه
نام او عبداله و نام پدرش محمد است؛ البته در هيچ يک از آثارش به نام خود اشاره اي نکرده , بلکه خود را قاضي يا عين القضات ناميده است. کنيه ي او «ابوالمعالي» و لقبش «عين القضات» است؛ اما از تاريخ و چگونگي اين عنوان که به او داده شده و همچنين اشتغال وي به شغل قضاوت, هيچ گونه اطلاعي در دست نيست.
زادگاه
زادگاه او همدان بوده , در آجا اقامت داشته و پدرش نيز در همانجا به دنيا آمده است . شهرت او به « ميانجي » به سبب نسبتي است که جدش بدان مشهور بوده است ؛ زيرا اجداد او اهل ميانه بوده اند . البته وي در نوشته هاي خود به نسبت « ميانجي » اشره نکرده , بلکه خويشتن را « همداني » خوانده است .
ولادت و وفات
زمان تولد او را به احتمال قوي , مي توان سال چهار صد و نود و دو هجري قمري دانست و با توجه به اينکه شهادت وي , در سال 525هجري قمري اتفاق افتاده و در آن هنگام سي و سه سال داشته است ؛ پس تاريخ ولادت او , همان تاريخ مذکور است .
مذهب و اعتقاد
در خصوص مذهب و روش عين القضات, توجه کمتري شده است و شايد نمونه ي سخنان به ظاهر کفر آميزي که در گفته هاي او و « حلاج » و ... وجود داشت , بهانه اي براي متهم کردن او بود و اين حقيقتي که بزرگان تصوف , در دل داشته اند , و دشواري بيان آن کلمات و منافي بودن آن با مصلحت روزگار , باعث شده است تا سرانجام جان بر سر اين کار بگذارند .
« سبکي » او را از شافعيان شمرده , و از نوشته هاي وي نيز مي توان اين مطلب را فهميد . مردم عادي و اهل ظاهر و مخالفان , او را به بي ديني و حلولي بودن , و دعوي نبوت و الوهيت , متهم کرده اند که اين نيز برخاسته از سخنان خود اوست :
« آخر شنيده اي که هر که با کافران نشيند , کافر شود ؟ اگر صحبت من تو را هيچ اثري نکردي , جز آنکه اگر چه حلولي معنوي نباشي , باري حلولي مجازي باش ؛ چه گويي ! آنها که مرا بي دين مي دانند , و تو بر دين من مي باشي ! چه مي گويي ؟تو نيز بي دين نباشي , ايشان را معذور دار «قُل الله ثُمَّ ذَرهُم».
و آنجا که شرح ارکان پنج گانه ي اسلامي ( شهادت , نماز , زکات , صوم , حج ) مي دهد , همه جا و همه چيز را قبله مي داند و نماز را به صبح و شب اختصاص نمي دهد . بنابراين مي گويد:
« دريغا از دست راهزنان روزگار , عالمان با جهل , طفلان نارسيده , که اين را از نمط و حساب حلول شمرند ؛ جانم فداي خاک قدم چنين حلولي باد !! »
از آنچه پيداست و به چشم مي خورد , گمان مي رود که به ظواهر شريعت نيز چندان توجه و اعتنايي نمي کرده و براي رسيدن به وحدت و يگانگي , طاعت و معصيت را يکي مي دانسته است و شايد که همين سخنان شطح گونه ي او , مرگي زود رس و شهادتي آنچناني را برايش به ارمغان آورده است.
در کوي خرابات چه درويش و چه شاه در راه يگانگي چه طاعت چه گناه
بر کنگره عرش چه خورشيد و چه ماه رخسار قلندري چه روشن چه سياه
در اين باره , همچنين در تمهيد دهم _ که بحث در خصوص اصل و حقيقت آسمان و زمين است و اينکه اصل اين حقيقت , نور حضرت محمد (ص) و ابليس است _ به برداشته شدن قلم امر و تکليف از آدمي سخن مي گويد و امر و تکليف را متعلق به قالب مي داند , که اگر کسي از صفات بشري پاک شد , ديگر تکليف نيز از او ساقط مي شود .
عين القضات و کلام
به علم کلام علاقه فراواني داشت و همين شدت علاقه و اشتياق , او را کمک کرد تا اينکه در سن بيست و يک سالگي کتابي در علم کلام نوشت که شامل بحث دقيقي درباره ي «بعث» و «نبوت» بود _ اگر چه اين علم نتوانست او را سيراب کند و حتي سرگردانتر نيز گردانيد _ اين فراگيري علم کلام و آشقتگي ذهني او , باعث بر هم زدن اساس انديشه مذهبي او شده بود و پريشاني و سرگشتگي را برايش به دنبال داشت و سرانجام خود را از آن مهلکه رهانيد .
آنچه در اينجا نمي توان به صراحت از آن سخن گفت , شک و ترديد عين القضات است , که در کدام عقيده از عقايد اسلامي دچار شک و ترديد شده و علت آن چه بوده ؟ و ديگر اينکه کداميک از کتابهاي غزالي را خوانده و شک بوجود آمده را چگونه در خود مرتفع ساخته است ؟ و اثري نيز از رساله ي او ( غايه البحث عن معني البعث ) که در ابتداي کتاب « زبده الحقايق » به آن اشاره کرده , نيست تا شايد بتوان راه ورود و خروج او در آن شک و ترديد را فهميد؛ البته ممکن است که درباره نور باطني و علم و عقل باشد که « غزالي » نور باطني و تجلي آن را در دل براي حل مشکلات روحي و عقلي , کافي مي دانست و به علم و عقل نيز براي ادراک حقايق اين عالم , ارزش و بها مي داد , و شايد که اين شک او , در خصوص بعث و نشور و معاد جسماني و روحاني بوده است ؛ زيرا در پايان عمر , با نظر « ابن سينا » درباره معاد جسماني و... موافق مي شود که بي گمان در متهم ساختن او به کفر و بي ديني _ نظير آنچه که در تکفير ابن سينا اتفاق افتاد _ تأثير داشته است .
عين القضات درباره ي « ابليس » عقايدي دارد و در آثارخويش به ويژه « تمهيدات » و « نامه ها » _ ولو به ظاهر _ از او دفاع مي کند و در تمهيد نهم و دهم از « تمهيدات » اين عقايد را بيشتر بيان مي دارد , و در نامه ي يازدهم , که به دوستي عزيز مي فرستد , چنين بيان مي دارد :
« جوانمردا ! اگر « وَ کلَّمَ الله موسي تَکليماً » کمال است , پس ابليس را از اين کمال هست . تو چه داني که ابليس کيست؟ آنجا که ابليس هست , تو را راه نيست؛ اگر وقتي برسي , نقش سراپرده ي او اين است:
هم جور کشم بتا و هم بستيزم با مهر تو مهر دگري ناميزم
جاني دارم که بار عشق توکشد تا در سر کار تو شود,نگريزم
اين شيوه ي تفکر او , بدون شک , ريشه در انديشه هاي مرادو پير و مصاحب وي (احمد غزالي) دارد که او لقب « سيّد الموحدين » را به ابليس داده بود , و گفته بود : « شيطان گرچه ملعون و سرافکنده شد , ولي باز هم در فداکاري و از خود گذشتگي , سرور عاشقان بود .» و عين القضات مي گويد: «جبرييل صفتي بايد که دزديده در جمال ابليس نظر مي کند ؛ از خواجه احمد غزالي شنيدم که :« هرگز شيخ ابوالقاسم گرگاني نگفتي که ابليس ؛ بل چون نام او بردي , گفتي : آن خواجة خواجگان و آن سرور مهجوران ! چون اين حکايت وا « بَرَکَه » بگفتم , گفت : سرور مهجوران به است از خواجة خواجگان » .
در جاي ديگر , در بيان شرط هاي سالک در راه خدا , وقتي يادي از دو زلف شاهد مي کند, مي گويد:
« تو چه داني اي عزيز که اين شاهد کدام است ؟ و زلف شاهد چيست ؟ و خدّ و خال کدام مقام است؟ مرد رونده را مقام ها و معاني هاست که چون آن را در عالم صورت و جسمانيت غرض کني و بدان خيال انس گيري و يادگار کني , جز در کسوت حروف و عبارات , شاهد و خدّ و خال و زلف , نمي توان گفت و نمود ؛ مگر اين بيت ها نشنيده اي :
خاليست سيه بر آن لبان يارم مُهرست ز مُشک بر شکر , پندارم
گر شاه حبش به جان دهدزنهارم من بشکنم آن مُهر و شکر بردارم »
پس از آن , در توضيح اينکه « شاه حبش » کيست , چنين گويد:«دريغا چه داني که شاه حبش کيست ؟ پرده دار « الا الله » است که تو او را ابليس مي خواني که اغوا پيشه گرفته است , و لعنت غذاي وي آمده است که « فَبِعِزَّتِکَ لَاُغوِيَنَّهُم أجمَعين ».
البته توجه و نگرش به ابليس که در آثار عين القضات , نمود بيشتري دارد , در آثــار کسـاني چــون « احمد غزالي » , « ميبدي » و . . . نيز به چشم مي خورد .
« محمد دارالشکوه » در کتاب « حسنات العارفين » خويش , از قول احمد غزالي نقل مي کند که : «و هم احمد غزالي گفت : هر که تعليم از ابليس نگرفت , زنديق است ؛ يعني در يگانگي , بار ملامت را مثل ابليس بايد برداشت و مردودخاص و عام گشت» و « حلاج » نيز در کتاب « طاسين الازل » صفحة چهل و دو مي گويد : « ما کان السّماء موحّدٌ مثلُ ابليسَ ».
« ميبدي » نيز در «کشف الاسرار » از ابليس به عنوان « مهتر مهجوران » ياد مي کند ( ج 7/337 ) , و نيز در جلد هشتم , صفحة 373از او ياد کرده است.
« عطار نيشابوري » هم نسبت به ابليس نظري خوب دارد و شايد که پيرو حلاج و احمد غزالي باشد.
در آن ساعت که ملعون گشت ابليس زبان بگشاد در تسبيح و تقديس
که لعنت خوشتر آيد از تو صد بار که سر پيچِدن از تو سوي اغيار
« ابوالعباس قصاب » در وصف استقامت ابليس گفته است : « ابليس کشت خداوند است ؛ جوانمردي نبود کشتة خويش را سنگ انداختن ». گفت : « اگر در قيامت , حساب در دست من کند , بيند که چه کنم . همه را در پيش کنم و ابليس را مقام سازم ؛ وليکن نکند ».
عين القضات و عشق
قاضي همدان , راه رسيدن به مطلوب را عشق و معشوق پرستي , و آزاد بودن از هر حد و قيدي دانسته و بدين سبب , بيانات او از حدود فهم عامه تجاوز کرده و مظنة اتهام گرديده است.
« اي دوست ! عاشقان را دين و مذهب , عشق باشد , که دين ايشان , جمال معشوق باشد ؛ آنکه مجازي بود , تو او را شاهد خواني , هر که عاشق خدا باشد , جمال لقاء الله مذهب او باشد , و او شاهد او باشد ؛ در حقيقت , کافر باشد . کفري که ايمان باشد به اضافت با ديگران ؛ مگر اين بيتها نشنيده اي :
« آنکس که نه عشق را شريعت دارد کافر باشد که دين طبيعت دارد
هر کس که شريعت و حقيقت دارد شاهد بازي دين و طريقت دارد
مقام عشق را کسي نمي داند , جز خود عشق و اين همان معناست که دوست داشتن چيزي , آدمي را کور و کر مي کند :
« دريغا در عشق مقامي باشد که عاشق و معشوق را از آن خبر نباشد , و از آن مقام , جز عشق خبر ندارد . « حبک الشيء يُعمي و يُصمّ » اين باشد . چه گويي عشق از عاشق است , و يا از معشوق ؟ ني ني ! از معشوق است ؛ پس عشق الهي از کي باشد؟ ضرورت , از جان قدسي باشد . عشق جان قدسي از کي باشد ؟ از نور الهي باشد . »
عين القضات و سماع
نسبت به سماع روي خوش داشته و گاهي _ آنگونه که خود ذکر مي کند _ « احمد غزالي » نيز به قصد شرکت در مجالس سماع و رقص متصوفه , از قزوين به همدان سفر مي کرده است ؛ عين القضات اين مطلب را در « تمهيدات » اينگونه مي نويسد :
« دانم که شنيده باشي اين حکايت : شبي من و پدرم و جماعتي از ائمه ي شهر ما , حاضر بوديم , در خانه مقدم صوفي ؛ رقص مي کرديم و ابوسعيد ترمذي , بيتکي مي گفت:پـدرم در بنگريست , پس گفت : خواجه امام « احمد غزالي » را ديدم که با ما رقص مي کرد , و لباس او چنين و چنان بود و نشان مي داد . »
تحول فکري
احتمالاً عين القضات , در ده سال آخر عمر , فکر و انديشه ي خويش را تغيير داده , و در کتاب « تمهيدات » که به سال 521 هجري نوشته شده , به نظر مي رسد که امور آخرت را منکر شده و بنابراين انکار معاد جسماني , ادعاي برتري ولايت بر رسالت , و اعتقاد به نوعي حلول نيز , مي توان از اين کتاب استنباط کرد که بنا به نظر آقاي دکتر « زرين کوب » در کتاب جستجو در تصوف , تمام اينها ممکن است با همان تعاليم گنوسي , که ظاهراً در حلقه ي شيخ « برکه » و ياران او رايج بوده , ارتباط داشته باشد .
کلام قرآن و احاديثي را که بر وجود امور آخرت دلالت مي کند , به تمثيل حمل مي نمايد و آن را سخناني مي داند که براي مردم عامي گفته و آورده شده است .
او همچنين با انتخاب و پسنديدن « رسالة اضحوية » ابن سينا _ که دربارة آخرت و معاد نوشته شده و با عقايد ديني مبانيت دارد _ اين تحول فکري خويش را بيشتر بيان مي دارد .
آثار عين القضات همداني
الف) آثار دوران جواني: آثاري که در دوران جواني تأليف کرده و نام و اطلاعات کمي از مضامين آنها چيزي بر جاي نمانده است ؛ از جملة اين آثار مي توان اين کتب را نام برد :
1_ رسالة جمالي ( دربارة ضرورت بعثت پيامبران و درمان بيماران روحي)
2_رسالة علايي
3_ رسالة امالي الاشتياق
4_ نزهت العشاق و نهزت المشتاق
5_ تفسير حقايق قرآن
6_ غايت البحث عن معني البعث ( که اثري از آن در دست نيست )
ب) آثاري که پس از بيست و چهار سالگي تأليف نموده:
1 ــ زبدت الحقايق: کتابي است فلسفي که راجع به حقيقت ذات خدا و صفات او و حقيقت نبوت و روز رستاخيز و احوال روح پيش از حلول در بدن و بعد از مفارقت آن , نوشته شده است.
2_ مکتوبات : مجموعة نامه هايي است که به مريدان خود نوشته است که تعداد آنها کاملاً معلوم نيست . يک نسخة خطي اين کتاب در يکي از کتابخانه هاي استانبول شامل 127 مکتوب است و در نسخه اي ديگر 67 مکتوب و در ساير نسخه ها تعداد مکتوبات بين اين دو رقم ذکر شده است . مطالب مکتوبات اغلب مربوط به مسائل فلسفي مانند واجب و ممکن و حادث و... و اصول عرفاني مانند عشق و فنا و سلوک و شرح احاديث و آيات قرآني است .
در مکتوبات از مطالب فلسفي و سير و سلوک , مفصل تر و عميق تر از تمهيدات بحث شده و نيز اطلاعاتي دربارة زندگي شخصي عين القضات به دست مي دهد. اين نامه ها بين سالهاي 517 تا 525 نوشته شده است .
3_ تمهيدات : در اين کتاب تنها از عرفان محض گفتگو شده است . وي تجارب روحي خود را براي وصول به محبوب و فنا در معشوق بيان مي نمايد . از تقسيم بندي اين کتاب به ده تمهيد روشن مي شود که وي قصد تأليف کتابي داشته است ؛ ولي وسعت مطالب او را بر آن داشته تا رووس مطالب را بيان دارد . اين کتاب در سال 521 تدوين گرديده است .
4_ شکوي الغريب: رساله اي است به زبان عربي که عين القضات در سي و سه سالگي هنگامي که در زندان بغداد اسير بوده براي دفاع از خود نوشته است .
ج) آثار منسوب به عين القضات:
1_ شرح کلمات قصار باباطاهر : اين کتاب که به زبان عربي نوشته شده , در حقيقت فرهنگ ساده اي از لغات و اصطلاحات متصوفه مي باشد و در تفسير لغات به معني ظاهري اکتفا شده است.
2_ رساله يزدان شناخت
3_ رساله لوايح
ويژگي هاي سبکي
الف) سبک در نثر : آ ثار فارسي عين القضات , به جز رساله لوايح , به نثر مرسل و ساده بوده و در حقيقت , به زبان محاورة آن عصر تحرير يافته است و اصولاً شيفتگي و سوختگي عين القضات و عدم توجه وي به عبارات و الفاظ , نوشته هاي اورا از هر تکلفي دور ساخته است . در آثار وي تصنعات و تکلفات منشيانه ديده نمي شود و در تجزيه و تحليل مطالب , غامض ترين مسائل و رموز عرفان را غالباً همانند ديگر عارفان , با مثالي ساده و روشن بيان مي دارد ؛ از جملة اين ويژگيها مي توان از موارد ذيل نام برد :
1_ استشهاد به آيات و احاديث نبوي
2_ آوردن نظم در خلال نثر , چه فارسي و چه عربي , و به اشعار ديگران نيز کمتر استشهاد کرده است .
3_ ذکر تشبيهات و تمثيلات لطيف در مقام ضرورت و براي تفهيم مقاصد , و استشهاد به کلمات بزرگان .
4_ استعمال لغات و ترکيبات عربي ؛ به خصوص در مکتوبات خيلي زياد است .
5_ به کار بردن افعال به صورت مصدري : « دريغا از عشق چه توان گفتن و از عشق چه نشان شايد دادن و چه عبارت توان کردن و . . . »
6_ حذف افعال ؛ به قرينه لفظي و معنوي و احياناً تغيير بعضي از افعال به فعل مشابه ديگر براي احتراز از تکرار .
7_ به کار بردن « وا » به معني « به » و « با » : وا برکه بگفتم . . .
8_ الحاق « ي » به آخر فعل , در موارد شرط و استمرار و تمنّا .
9_ آوردن « ب » تأکيد بر سر افعال منفي : مي پندارم هنوز چيزي مي بايد نوشت در نيّت که دست از من بنمي دارد .
10_ آوردن « را » به معني « از » : وقتي شيخ را پرسيدم که ما الدليل علي الله ؟ فقالَ دليله هو الله .
11_ اضافه کردن « ي » مصدري به صفت مشبهة عربي ؛ مثل ظلومي و کفوري
ب) سبک در نظم : اشعار عين القضات اغلب , رباعي بوده , به مقدار کمي نيز قصيده و غزل است که عموماً در خلال نثر و براي تکميل معني و مفهوم آن به کار رفته است . در رسالة شکوي الغريب , از اشعار خود که مستقلاً دربارة موضوع بخصوصي سروده , دو قسمت زير را نام برده:
1_ ساده و بي تکلف بودن
2_ سرودن اشعار هيجان انگيز :
در عشق قدم کسي نهد کش جان نيست بـا جـان بودن به عشق در سـامان نيست
در مـاندة عشق را از آن درمـان نيست کانگشت به هر چه بر نهي عشق آن نيست
3_ آوردن مضامين آيات و احاديث :
اي آنکه هميشه در جهان مي پويي اين سعي تو را چه سود دارد گويي
چيزي که تو جويــان نشــان اويي با تست همي تـو جاي ديــگر گويي
4 – استعمال حرف ندا ورغايب :
در عشـق حـديث آدم و حـوانيت اي هرکه نه عاشق است او از ما نيست
ما را گويند کاين سخن زيبا نيست خـود را چه گنـاه اگـر کسي بينـا نيست
5 – ذکر مثل در شعر :
در چشمم چــهر چون نـگار تو بماند بر رويم رنگ گوشـوار تـو بماند
هستيم به سر شد و خمار تو بماند خر رفت و رسن ببرد و بار تو بماند
کودکي و شاگردي
تقريباً همه ي تذکره ها او را عبداله پسر محمد خوانده اند , هر چند وي در دو جا در تمهيدات , خود را محمد ناميده است : « شيخ ما يک روز نماز مي کرد و به وقت نيت مي گفت : کافر شدم و زنار بر خود بستم «الله اکبر» چون از نماز فارغ شد , گفت : اي محمد تو هنوز به ميانه ي عبوديت نرسيده اي , به پردة آن نور سياه که پرده دار « فَبِعِزَّتِکَ لَاُغوِينهم اجمعين » تو را راه ندادند , باش تا آن جا رسي»
« وقتي پيرم گفت – قدس الله روحه – که : اي محمد هفتصد بار مصطفي ( ص ) را ديده ام و پنداشته بودم که او را مي بينم , امروز معلوم شد که خود را ديده بودم . »
در برخي منابع به کنيه ي ابوالفضايل با عبارت : « ابوالفضايل عبدالله بن محمد الميانجي » معروف است .« ميانجي » يا « الميانجي » منسوب به ميانه , نسبتي است که تقريباً بيشتر منابع به او داده اند. عين القضات به هر نامي که منسوب باشد , در تمهيدات خود را « قاضي همدان » مي خواند : « زنهار تا پنداري که قاضي مي گويد که : « کفر » نيک است و اسلام, چنان نيست. حاشا و کلا مدح کفر نمي گويم . . . »
در چند جا نيز خويش را عين القضات مي داند : « کامل الدوله والدين نبشته بود گفت که : در شهر مي گويند که عين القضات , دعوي خدائي مي کند و به قتل من فتوا مي دهند . اي دوست ! اگر از تو نيز فتوا خواهند , تو نيز فتوا مي ده . »
استاد , دوست و شيخ عين القضات , احمد غزالي , نيز در نامه اي که براي وي مي نويسد , او را به صراحت عين القضات مي خواند...
فهرست منابع و مآخذ
1ـ احوال و آثار عين القضات , رحيم فرمنش , انتشارات مولا , چاپ تهران 1360
2ـ از همدان تا صليب , مصطفي عالي پور , انتشارات تيرگان , چاپ اول , تهران 1380
3ـ برگزيده آثار عين القضات همداني , م.کاظم کهدويي و يداله شکيبا فر , انتشارات حانه کتاب يزد , چاپ اول 1373
4ـ تاريخ ادبيات در ايران , ذبيح اله صفا , انتشارات فردوس , چاپ دهم , تهران 1369
5ـ تاريخ سلسله ي سلجوقي ( زبده النصره و نخبه العصره ) , فتح بن علي بنداري اصفهاني , ترجمه ي م.حسين جليلي , انتشارات بنياد فرهنگ ايران , چاپ [؟] 1356
6ـ تاريخ نظم و نثر در ايران و در زبان فارسي , سعيد نفيسي , ج1 و2 , انتشارات فروغي , چاپ دوم , 1363
7ـ تمهيدات , عين القضات همداني , به تصحيح عفيف عسيران , انتشارات منوچهري , چاپ ششم , تهران 1381
8ـ جستجو در تصوف ايران , عبدالحسين زرين کوب , انتشارات امير کبير , چاپ پنجم , تهران 1376
9ـ دفاعيات ( ترجمه شکوي الغريب ) , عين القضات همداني , ترجمه قاسم انصاري , انتشارات منوچهري , دي 1360
10ـ راحه الصدور و آيه السرور در تاريخ آل سلجوق , محمد بن علي بن سليمان راوندي , تصحيح محمد اقبال , انتشارات اميرکبير , چاپ دوم , تهران 1364
11ـ زبده الحقايق , عين القضات همداني , تصحيح عفيف عسيران , نشر دانشگاه تهران ( بي تا )
12ـ عين القضات و استادان او , نصراله پورجوادي , انتشارات اساطير , چاپ اول , تهران 1374
13ـ ققنوس در باران , احمد شاملو , انتشارات نيل , چاپ [؟] , تهران 1345
14ـ مجموعه آثار فارسي , احمد غزالي , به اهتمام احمد مجاهد , مؤسسه انتشارات وچاپ دانشگاه تهران , تير 1358
15ـ معجم البلدان , شهاب الدين ابي عبداله ياقوت بن عبداله الحموي الرومي البغدادي , تصحيح م.امين خانجي , طبع بمطبعه السعاده بجوار ديوان محافظه مصر لصاحبها محمد اسماعيل , ج 2 و8 , چاپ اول
16ـ نامه ها , ج 1 , عين القضات همداني , انتشارات منوچهري ـ زوار , چاپ دوم , 1362
17ـ نامه ها , ج 2 , عين اقضات همداني , نشر بنياد فرهنگ ايران , به اهتمام علي نقي منزوي و عفيف عسيران , چاپ [؟] , ( بي تا )
18ـ نامه ها , ج 3 , عين القضات همداني , تصحيح علي نقي منزوي , انتشارات اساطير , چاپ اول , 1377
19ـ نزهه الارواح و روضه الافراح (تاريخ حکما ) , ترجمه مقصود علي نبريزي , شرکت انتشارات علمي و فرهنگي , چاپ اول , 1365
20ـ نفحات الانس , عبدالحمن بن محمد جامي , تصحيح مهدي توحيدي پور , نشر کتاب فروشي سعدي , چاپ دوم , زمستان 136
فهرست مقالات
1ـ هفته نامه ي هکمتانه , نشريه ي داخلي , شماره ي 3 , اسفند 1369
2ـروزنامه ي محراب , سال پنجم , شماره ي 113 , ارديبهشت 1371
3ـ مجله وحيد , شماره ششم , سال ششم , خرداد ماه 1348 , شماره مسلسل 66 , صاحب امتياز و مدير مسؤول سيف اله وحيدنيا
