راه کارهای تقویت اخوت دینی از دیدگاه قرآن و روایات نبوی/ بخش سوم

راهکارهایی برای تقریب بین مذاهب اسلامی
در چنین شرایطی که نخبگان و عالمان نسبت به وحدت اسلامی حساسیت لازم را ندارند و عموم مردم را به درستی ارشاد و هدایت نمی‏کنند و عوامل تفرقه نیز فضا را برای اقدامات‏ خود خالی می‏بینند، تحقق کامل وحدت اسلامی دشوار می‏نماید.
باری، اگر وحدت اسلامی به حکم عقل و شرع ضرورت دارد و برای ایستادگی در برابر دشمنان اسلام و مسلمین گریزی از آن نیست، باید به اصولی چند پایبند بود که به برخی از آنها اشاره می‏شود:
1. تکیه بر اشتراکات مذهبی
مسلمانان دارای یک کتاب آسمانی، یک پیامبر و یک قبله‏ هستند و اعتقادات دینی آنان‏ یکسان است. عقل و شرع اقتضا می‏کنند که برمشترکات فراوان تکیه شود و از برجسته‏کردن‏ اختلافات جزیی پرهیز گردد. مسلمانان ازهر فرقه و مذهبی می‏توانند با شعار توحید و زیر پرچم «لا اله الاّ الله» گرد هم آیند و در عین کثرت و تعدد، وحدتی مثال زدنی خلق نمایند.
2.  پرهیز از دامن زدن به اختلافات
وجود اختلاف بین پیروان مذاهب گوناگون امری طبیعی است، بحث و تبادل نظر علمی‏ درباره آنها هم مسأله‏ای عادی است، اما اختلافات بیش از آن که در اصول باشد، در فروع‏است و نمی‏تواند و نباید مانع وحدت امت اسلامی شود. مطرح کردن مسائل اختلافی‏ ودامن زدن به آنها در بین پیروان مذاهب و در فضاهای غیرعلمی، نه تنها مشکلی‏ از مشکلات امروز مسلمانان را حل نخواهد کرد، بلکه روز به روز فاصله آن ها را از یکدیگر بیشتر خواهد نمود.
3.  حفظ حرمت یکدیگر
افزون بر مقدسات مشترکی که همه مسلمانان از آن برخوردارند، یک سری اعتقادات هم‏ از مختصات هر مذهب است. نباید پیروان مذاهب اسلامی مقدسات یکدیگر را مورد هتک‏ و اهانت قرار دهند و به تحریک یکدیگر بپردازند. اگر پیروان اسلام حرمت یکدیگر را نگاه‏ ندارند، یکی از نتایجش آن است که دشمنان قسم خورده اسلام مقدسات مشترک همه‏ مسلمانان مثل قرآن کریم، رسول اکرم‏(صلی الله علیه وآله) و اماکن مقدس آنان را مورد اهانت قرار می‏دهند. مسلمانان، تا زمانی که به مقدسات و دستورات دین اسلام معتقد و مؤمن بودند و به قوانین و احکام آن عمل می کردند، نسبت به یکدیگر با وحدت و برادری و با چهره ای باز و با دیگران رفتار می کردند؛ در نتیجه با عرضه داشتن واقعیت دین اسلام براساس منطق و استدلال و دور بودن از هر نوع تحمیل عقیده، پیش از همه چیز توانستند، اندیشه و عقول انسان ها را فتح کند و پیشرفت های زیادی در سطح جهانی داشته باشند.
به راستی چرا در دو دهه اخیر دامنه اهانت به مقدسات مسلمانان گسترش یافته؟! چرا هر از چند گاهی در گوشه‏ای از دنیا مقدساتمسلمانان مورد هتک قرار می‏گیرد؟ و پس از مدتی‏ تعدادی از مسلمانان از خود حساسیت نشان داده و مسأله به فراموشی سپرده می‏شود؟ آیا جز این است که راه هتک حرمت مسلمانان گشوده شده و مسلمانان حساسیت لازم را از خود نشان نمی‏دهند؟ اگر در نخستین حلقه از این حلقات عکس العمل مناسب نشان داده می‏شد، حلقات دیگر این زنجیره ادامه نمی‏یافت. اگر مسلمانان مقدسات یکدیگر را محترم شمرده و اختلافات خود را کاهش دهند، چنین فرصتی برای دشمنان مشترک مسلمانان فراهم‏ نمی‏شد. تأسف ‏بارتر آنکه برخی بیش از آنچه نسبت به هتک مقدسات اسلامی از خود حساسیت نشان دهند، نسبت به مسائل عادی مذهبی وجزئی عکس العمل تندی ابراز می کنند.
4. تعقل وعاقبت اندیشی
آزاد اندیشی و صبر و متانت نیروهای مقید به «دیانت» و «عقلانیت» و اجتناب و خودداری آنان از حرکات و عملکردهای نامشروع و نامعقول و مبتنی بر احساسات و تعصب ورزی های کور، بشارت دهنده شکل گیری بیشتر و بهتر شیرازه های اتحاد مذاهب اسلامی و خنثی شدن توطئه های قدرت های استکباری در ایجاد تفرقه و تنازع در جهان اسلام است
امروز برخی از احزاب و گروه ها در عین ادعای اسلامیت به قدرت های استعماری غرب متصل می باشند و با ایجاد قتل و کشتار و تخریب اماکن مقدسه در صدد به راه انداختن جنگ شیعه و سنی برای فرسایش نیروهای اسلام و از هم پاشیدگی صفوف متحد مسلمانان و ایجاد زمینه های مناسب به منظور بسط سلطه جبهه کفر جهانی می باشند وحدت و انسجام اسلامی بزرگترین آرمان همه آحاد امت اسلام است. در سایه وحدت مذاهب اسلامی، تمدن و شکوه و عظمت اسلام نمایان و قدرت و عزت مسلمانان به تمامی هویدا و تداوم می یابد.
5. پرهیز از تعصب
پیامبر عظیم الشأن اسلام فرمودند: «کسی که تعصب بورزد یا نسبت به وی تعصب بورزند، حلقه ایمان را از گردن خویش باز کرده است.»[1]
این روایت حاوی نکات آموزنده و ارزنده ای است که ذیلا به برخی از آن ها اشاره می نماییم:
الف ـ تعصب یعنی اصرار و پافشاری بدون دلیل و استدلال برای انجام یا ترک موضوعی که منشأ آن جهل و نادانی است.
ب ـ کسی که متعصب است و به عقل و استدلال توجه نمی کند در واقع ایمان ندارد. زیرا ایمان ریشه در عقلانیت و آگاهی دارد. مسلمان تا زمانی که در دایره تعصب و جهل گرفتار است مزه و حقیقت ایمان را نخواهد چشید.
تعصب گاهی در امور دینی است وگاهی در امور اجرایی وکاری. مسلمان و مؤمن مکلف به حرکت و تلاشی است که ریشه در عقلانیت وتدبیر دارد و از همه راه های رسیدنِ به علم و پژوهش استفاده می کند و بدون پشتوانه علمی حرکتی را آغاز نمی کند.
ج ـ تعصب؛ آغاز تفرقه وپایان همدلی واتحاد است. اگر به حرف واستدلال اهل نظر توجه نشود ودر تصمیم گیری ها از آنان و فکرشان استفاده نشود، قطعا وحدت وهمدلی حاصل نخواهد شد و این ضایعه بزرگی خواهد بود.
د ـ ما مکلف هستیم نه خودمان متعصب باشیم ونه اجازه بدهیم دیگران به ما تعصب داشته باشند. به عبارتی: نباید بگذاریم از ما بت بسازند. خواه یک فرد سیاسی باشیم، یا مذهبی یا هر صنف وشغل دیگر. تعریف و تمجیدهای غلط باعث می شود که از ما بت ساخته شود وشاید کم کم هم باورمان بشود که: «من آنم که رستم بود پهلوان!»
در تاریخ افرادی که به وسیله اطرافیان منحرف شدند کم نیستند. اگر آنانی که ادعای مهدویت کردند، افراد جاهل تر از خودشان آنان را تصدیق نمی کردند، به گمراهی های بزرگ نمی افتادند.
پس تعصب یعنی اصرار بر جهل و عدم توجه به منطق و استدلال. که مایه سقوط فرد و جامعه خواهد بود. خواه این تعصب مذهبی باشد یا قومی، سیاسی، حزبی و...
امام علی(علیه السلام) در این زمینه می فرماید: «هیچ کس را نیافتم که بدون علت درباره چیزی تعصب بورزد، جز با دلیلی که با آن ناآگاهان را بفریبد...! زیرا درباره چیزی تعصب می ورزید که نه علتی دارد و نه سببی... پس اگر در تعصب ورزیدن ناچارید، برای اخلاق پسندیده... تعصب داشته باشید....»[2]
در این روایت چند نکته حائز اهمیت است:
یک: عده ای خود را به تعصب می زنند تا بتوانند آدم های جاهل و نادان را بفریبند و از این طریق افکار شیطانی خود را عملی کنند.
دو: عده ای بی دلیل متعصب اند. که اینان بی هدف، بلکه بازیچه دیگران قرار می گیرند. اما امید نجات دارند، زیرا بر تعصب خود آگاه نیستند و قصد انحراف دیگران را هم ندارند.
سه: تعصب در امور خیر و اخلاق پسندیده، خوب و جایز است. در واقع همان مطلبی که به عنوان عِرق دینی و ملی از آن یاد می کنیم.
بنابرین ؛ تعصب در نوع سوم به معنی غیرت است که پسندیده و شایسته است و همراه با شعور و آگاهی است.
این مسأله مهم است که در دین اسلام، ملیت و قومیت هیچ اعتباری ندارد. بلکه این دین به همه ی ملت ها و اقوام مختلف جهان با یک چشم نگاه می کند و از آغاز نیز دعوت اسلامی به مکتب و قوم خاص اختصاص نداشته است، بلکه این دین همیشه می کوشیده است که به وسایل مختلف، ریشه ی ملت پرستی و تفاخرات قومی را از بیخ و بن برکند. در قرآن هیچ خطابی به صورت «یا ایها العرب»، «یا ایها القرشیون» پیدا نمی کنید...[3]
اسلام نه تنها به این تعصبات احساس آمیز توجهی نکرد بلکه به شدت با آنان مبارزه کرد...».[4]
6. شناخت ترفند ها واقدامات دشمنان اسلام
با نگاه به حوادث و مسائل جهانی به روشنی در می یابیم که دشمنان اسلام درصدد آنند که از طرق مختلف اسلام و امت اسلامی را تضعیف کنند، از جمله متداول ترین شیوه های آنان ایجاد تفرقه در میان جوامع اسلامی است.؛ از بین بردن یکپارچگی وانسجام مسلمانان، هم به تضعیف فرهنگ اسلام در جهان معاصرمی انجامد وهم نیروی بالقوه انسانی و سیاسی انان را درتاثیر گذاری دچار فترت وضعف می نماید. و امکان بهره مندی آنان را از این نیروی عظیم سلب می کند.
در ادوار گوناگون تاریخی، دشمنان بیرونی اسلام همواره تلاش گسترده و پیچیده ای را برای دستیابی به این هدف دنبال کرده اند. از نظر مذهبی و سیاسی دشمنان اسلام کوشیده اند بین جوامع گوناگون مسلمان، فاصله بیندازند؛ اختلاف مذهبی را بزرگ کنند؛ جنگ شیعه و سنی، تضاد بین سنت گرایان وروشنفکران دینی ویا اشکال گوناگون دیگری ازمرز بندی ها ورویارویی ها را هر شکل ممکن، به وجود بیاورند.
7. ضرورت برخورد با تفرقه افکنان
یکی از راه های حفظ همبستگی و تقویت آن، و زدودن موانع و مشکلات فرا روی اتحاد اسلامی این است که عواملی را که تلاش می کنند یکدلی و هماهنگی مردم شکل نگیرد، شناسایی وبا آن ها مبارزه شود.
یکی از این نوع موانع که قرآن کریم خطر آن را به مسلمانان گوشزد کرده خطر منافقان است. آنان را به هوشیاری در مقابل القائات و این گروه ها دعوت می کند. خداوند در آیات متعددی از چهره زشت اهل نفاق پرده برداشته و صفات نکوهیده آنان را به مردم می شناساند و می فرماید: آنان می گویند به همراهان و هواداران رسول خدا(صلی الله علیه وآله) یاری نکنید تا از اطراف او پراکنده شوند.
قرآن کریم چنان با قاطعیت با گروه های نفاق افکن و عوامل وحدت ستیز برخورد می کند که به رهبر مسلمانان دستور می دهد مسجد ضرار را که به عنوان مرکز تفرقه و اختلاف و توطئه درست شده است تخریب نماید و به صراحت توطئه های وحدت شکن منافقان را افشا می کند و می فرماید: کسانی که مسجدی ساختند تا به وحدت مسلمانان ضرر بزنند و همبستگی آنان را هدف گرفته اند، در آنجا کفر را تقویت نموده و میان مومنان تفرقه ایجاد می کنند تا پناهگاهی برای محاربان با خدا و رسول او باشد و برای پوشانیدن انگیزه های شوم خود می گویند ما جز نیکی و خدمت نظر دیگری نداریم.
این گروه ملعونه و شجره خبیثه همواره بیشترین ضربه را به پیکر اسلام وارد کرده است. ولذا مسلمانان برای پیشبرد اهداف دین مقدس اسلام ودستیابی به اتحاد بایدنسبت به نقشه های شوم منافقان آگاه بوده واز ان غفلت نورزند.
امام علی که بزر گترین منادی وحدت در امت اسلام بود. همواره به مبارزه ی  با تفرقه افکنان و کشتن آنان فرمان می داد؛و می فرمود: «ألا من دعا إلی هذا الشعار فاقتلوه ولو کان تحت عمامتی هذه...».[5]
دعوت کنندگان به تفرقه را بکشید، هر چند که خود را زیر عمامه ی  من مخفی کرده باشند.
امیرمؤمنان ناخشنودی خود را از تفرقه این گونه بیان می دارد: «کرهتُ أن أفرق جماعة المسلمین.»[6]
نتیجه
ایجاد اتحاد و اخوت میان ملت ها و آحاد مسلمانان در سراسر جهان، از اهداف و آرمان های اصیل اسلام است که ریشه در قرآن و سنت و آرای اندیشمندان مذاهب اسلامی دارد. برای عملی شدن این هدف و شکل گیری امت واحده اسلامی که در جهت اعتلا و عزت و عظمت و اقتدار جهان اسلام است، وحدت بر محور اصول دین و مشترکات اعتقادی و دامن نزدن به مسائل اختلافی در این عرصه از ضروریات است.
خداوند متعال، وحدت بر محوری رهبری خدا و رسول و قرآن کریم را عامل حفظ همبستگی و اتحاد مردم معرفی می کند و این محوریت، می تواند برکات و آثار فراوانی را به ارمغان آورد.
قرآن اتحاد را در سه سطح مورد بررسی و تأکید قرار می دهد. سطح نخست آن اتحاد انسانی است. در بینش و نگرش قرآن، همه انسان ها با همه اختلافات ظاهری از یک نفس واحد و یگانه ای آفریده شده اند و اختلافات ظاهری ناشی از عوامل بیرونی و در راستای اهداف خاصی بوده است. بنابراین اسلام مردم را به اتحاد انسانی دعوت می کند و از ایشان می خواهد در کنار هم به صلح و صفا و آرامش زندگی کنند.
سطح دوم از اتحاد که مورد تأکید و اهتمام اسلام و قرآن است، اتحاد و همبستگی میان پیروان شرایع آسمانی است. قرآن گوهر شرایع آسمانی را یک سان و تسلیم در برابر خداوند و توحید می داند، از این رو، از دین آسمانی به عنوان اسلام یاد می کند و همه پیروان شرایع آسمانی را به همبستگی و اتحاد در محور توحید می خواند. از این رو دین را تنها اسلام معرفی کرده که به معنای تسلیم در برابر یگانه هستی است و می فرماید: ان الدین عندالله الاسلام.[7]
سطح سوم که مهم ترین سطح از سطوح همبستگی و اتحاد از منظر قرآن است، اتحاد و همبستگی و یگانگی میان مؤمنان و مسلمانان به عنوان امت واحد است. در نگرش اسلام و قرآن، هرکس که شهادتین را بر زبان جاری ساخت مسلمان و مشمول احکام اسلامی است و واجب است با او هم چون برادری دینی برخورد کرد. این گونه است که بدون توجه به مسئله ایمان واقعی که ایمان قلبی و حقیقی است به صرف بیان زبانی شهادت از حقوق شهروندی اسلام برخوردار می گردد.
پس اگر وحدت اسلامی به حکم عقل و شرع ضرورت دارد و برای ایستادگی در برابر دشمنان اسلام و مسلمین گریزی از آن نیست، باید به اصولی چند پایبند بود که به برخی از آنها چنین است
تکیه بر اشتراکات مذهبی: مسلمانان دارای یک کتاب آسمانی، یک پیامبر و یک قبله‏ هستند و اعتقادات دینی آنان‏ یکسان است.
پرهیز از دامن زدن به اختلافات: وجود اختلاف بین پیروان مذاهب گوناگون امری طبیعی است، بحث و تبادل نظر علمی‏ درباره آنها هم مسأله‏ای عادی است، اما اختلافات بیش از آن که در اصول باشد، در فروع‏ است و نمی‏تواند و نباید مانع وحدت امت اسلامی شود.
حفظ حرمت یکدیگر: افزون بر مقدسات مشترکی که همه مسلمانان از آن برخوردارند، یک سری اعتقادات هم‏ از مختصات هر مذهب است. نباید پیروان مذاهب اسلامی مقدسات یکدیگر را مورد هتک‏ و اهانت قرار دهند و به تحریک یکدیگر بپردازند.
تعقل وعاقبت اندیشی: آزاد اندیشی و صبر و متانت نیروهای مقید به «دیانت» و «عقلانیت» و اجتناب و خودداری آنان از حرکات و عملکردهای نامشروع و نامعقول و مبتنی بر احساسات و تعصب ورزی های کور، بشارت دهنده شکل گیری بیشتر و بهتر شیرازه های اتحاد مذاهب اسلامی و خنثی شدن توطئه های قدرت های استکباری در ایجاد تفرقه و تنازع در جهان اسلام است.
پرهیز از تعصب: تعصب یعنی اصرار بر جهل و عدم توجه به منطق و استدلال. که مایه سقوط فرد و جامعه خواهد بود. خواه این تعصب مذهبی باشد یا قومی، سیاسی، حزبی و... .
شناخت ترفند ها واقدامات دشمنان اسلام: با نگاه به حوادث و مسائل جهانی به روشنی در می یابیم که دشمنان اسلام درصدد آنند که از طرق مختلف اسلام و امت اسلامی را تضعیف کنند، از جمله متداول ترین شیوه های آنان ایجاد تفرقه در میان جوامع اسلامی است.
ضرورت برخورد با تفرقه افکنان: یکی از راه های حفظ همبستگی و تقویت آن، و زدودن موانع و مشکلات فرا روی اتحاد اسلامی این است که عواملی را که تلاش می کنند یکدلی و هماهنگی مردم شکل نگیرد، شناسایی و با آن ها مبارزه شود.

منابع  و مآخذ:
ـ قرآن  کریم .
ـ صبحی  صالح ، نهج  البلاغه ، دارالهجرة، قم ، 1412 .
ـ صحیفه  سجادیه ، ترجمه : حسین  انصاریان ، دفتر نشر فرهنگ  اسلامی ، تهران ، 1380.
ـ ابن  حجر عسقلانی ، تهذیب  التهذیب ، ج  2.
ـ امین ، حسن ، اعیان  الشیعة، دارالتعارف  للمطبوعات ، بیروت ، 1408 .
ـ تسخیری ، محمدعلی ، درباره  وحدت  و تقریب  مذاهب  اسلامی ، مجمع  جهانی  تقریب  مذاهب  اسلامی ، تهران ، 1383 .
ـ حرانی ، ابن  شعبه ، تحف  العقول ، حسین  تصحیح : علی  اکبر غفاری ، مؤسسه  نشر اسلامی ، قم ، 1404 .
ـ حر عاملی ، محمد بن  حسن ، وسایل  الشیعه ، تحقیق : عبدالرحیم  ربانی  شیرازی ، (20 جلد)، دارالاحیاء التراث  العربی ، بیروت ، 1391 .
ـ حسن زاده  آملی ، حسن ، رسالةٌ فی  الامامة، مؤسسه  مطالعات  و تحقیقات  فرهنگی ، تهران ، 1365 .
ـ حسینی ، سیدحسین ، نگاهی  به  راهبردهای  ارزشی  پیامبر در مسیر وحدت ، فصلنامه مشکوة، شماره  60.
ـ حکیمی ، محمدرضا، امام  در عینیت  جامعه ، دفتر نشر فرهنگ  اسلامی ، تهران ، 1365 .
ـ حکیمی ، محمدرضا، حماسه  غدیر، دفتر نشر فرهنگ  اسلامی ، تهران ، 1376 .
ـ حکیمی ، محمدرضا و دیگران ، الحیاة، دفتر نشر فرهنگ  اسلامی ، تهران ، 1365 .
ـ مجموعه  سخنرانی های  آیت الله  هاشمی  رفسنجانی  در کنفرانس های  بین المللی  وحدت  اسلامی ، همبستگی  امت  اسلامی ، معاونت  فرهنگی  مجمع  جهانی  تقریب  مذاهب  اسلامی ، 1380.
ـ شریعتی ، محمدتقی ، تفسیر نوین ، دفتر نشر فرهنگ  اسلامی ، تهران ، 1352 .
ـ شریعتی ، محمدتقی ، وحی  و نبوت  در پرتو قرآن ، انتشارات  حسینیه  ارشاد، تهران .
ـ شیخ  طوسی ، محمد بن  حسن ، الامالی ، الدراسات  الاسلامیة، مؤسسة البعثة، قم ، 1414 .
ـ طباطبایی ، سید محمدحسین ، تفسیر المیزان  (20 ج )، مؤسسة الاعلمی  للمطبوعات ، بیروت ، 1403 .
ـ طبرسی ، ابوعلی  فضل  بن  حسن ، مجمع  البیان ، کتابخانه  آیة الله مرعشی  نجفی ، قم ، 1403.
ـ طبرسی ، احمد بن  علی ، الاحتجاج ، مطبعة نعمان ، نجف  اشراف ، 1409 .
ـ عبدالحکیم ، وحدت  اسلامی  از دیدگاه  قرآن  و سنت ، ترجمه : عبدالهادی  فقهی  زاده ، تهران ، مؤسسه  فرهنگی  تبیان ، 1378 .
ـ قمی ، شیخ  عباس ، سفینة البحار، مؤسسه  انتشارات  فراهانی ، تهران ، بی  تا.
ـ کلینی ، محمد بن  یعقوب ، اصول  الکافی ، تهران ، اسوه ، 1380 .
ـ مجلسی ، محمدباقر، بحارالانوار، مؤسسة الوفاء، بیروت ، 1403 .
ـ مطهری ، مرتضی ، مجموعه  مقالات ، دفتر انتشارات  اسلامی ، قم ، 1362.
ـ معانی  الاخبار، تصحیح  علی  اکبر غفاری ، بیروت ، دار المعرفة، 1399.
ـ مغنیه ، محمدجواد، التفسیر المبین .
ـ موثقی ، سید احمد، استراتژی  وحدت  در اندیشه  سیاسی  اسلام ، دفتر تبلیغات  اسلامی ، قم ، 1371.

باز نشر از: معاونت پژوهش حوزه های علمیه خواهران سراسر کشور
-------------------------------
پی نوشت:
[1] حرعاملی، وسائل الشیعه، ج ۱۴، قم، آل البیت، ۱۴۰۹ق، ص۸.
[2] بطحایی، علی، مناظره ها: گفتگوهای در راه تفاهم و وحدت اسلامی، ترجمه: ذکرالله احمدی، مشهد، نشر محب، ۱۳۷۹، ص۱۳۵.
[3] صاحبی، محمد جواد، مصلحان مسلمان و اندیشه اتحاد، فصلنامه کیهان، ۱۳۸۲، ص۶.
[4] مطهری، مرتضی، خدمات متقابل اسلام در ایران، قم، انتشارات صدرا، ۱۳۸۳ش، ص۶۸-۶۲.
[5] نهج البلاغه، خطبه   127.
[6] محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج ۳۲، بیروت، مؤسسة الوفاء بی تا، ص۲۶۳.
[7] آل عمران آیه ۱۹.