حقیقت اعتکاف

اعتکاف عبارت است از اقامت سه روز یا بیشتر در مسجد به قصد عبادت یا قربت با شرایط مخصوص(1) که در کتب فقهی و رساله های مراجع معظم تقلید شرایط و آداب آن ذکر شده است.
برخی مفاهیم و دستورهای دینی هرچه از منبع اولیه فاصله می گیرند، در طول زمان دچار افراط یا تفریط می شوند؛ در نتیجه برداشت های غلطی از آن ها می شود که موجب عدم بهره برداری صحیح از این مفاهیم و دستورها می گردد. یکی از آن مسائل ‏عزلت یا خلوت گزینی است. از این رو لازم است مقداری به معنا و مفهوم آن بپردازیم.
اعتکاف یک نوع اعتزال و خلوت نشینی است که در آن انسان حتی با خانواده خود نیز کمتر ارتباط دارد. این خلوت نشینی فرصت و فضای معنوی مناسب را برای عبادت، تفکر، انس و مناجات با خداوند فراهم و انسان مؤمن را در راه یابی به مراحل کمال یاری می کند.
ممکن است کسی اشکال کند که: «لارهبانیه فی الاسلام»(2) رهبانیت(3) در اسلام نیست. در جواب این عده می توان گفت که بین اعتکاف و رهبانیت تفاوت بسیار است. کسانی که رهبانیت را پیشه خود می کردند، سر کوهی می‏رفتند و ازدواج نمی کردند و با دیگران ارتباط اجتماعی نداشتند و حتی گاهی خود را عقیم می کردند. این گونه زندگی از نظر اسلام مردود است. اعتکاف، فاصله گرفتن در مدتی کوتاه برای ارتباط با درگاه خدا برای شارژ باطری روح انسان است که نیاز روح هر بشری است. انسان با اشتغالات زیادی که در طول سال دارد، نمی تواند خود را از لحاظ معنوی تأمین کند؛ لذا در مسیر زندگی به توقفگاه هایی جهت تقویت جنبه معنوی خود نیاز دارد.
حقیقت اعتکاف، انقطاع از افکار شلوغ و بیهوده و برقراری ارتباط با خود و خدا است.
اعتکاف در قرآن
قرآن کریم بر این سنت حسنه که محبوب انبیا و اولیا بوده،تأکید کرده و در آیات مختلف با تعابیر متعدد به آن پرداخته است. در فضیلت اعتکاف همین بس که خداوند دو تن از انبیای بزرگ، یعنی حضرت ابراهیم و اسماعیل را مأمور تطهیر خانه خود و حریم کعبه از لوث وجود بتها و بت پرستی می کند تا عبادت کنندگان در کنار کعبه به طواف، اعتکاف، رکوع و سجود بپردازند.(4)
در ادامه با توجه به آیات قرآنی، به سیره پیامبران و اولیای الهی در این زمینه می پردازیم.
حضرت ابراهیم علیه السلام
شکی نیست که یکی از انبیای بزرگ، ابراهیم بت شکن است؛ همو که در مبارزه با بت و بت پرستان لحظه ای از پا ننشست و نام آور این میدان شد.
حضرت ابراهیم هنگامی که باید به کارهای اجتماع می پرداخت، کارهای اجتماعی می‏کرد و وقتی هم که باید برای ارتباط با خدا خلوت می کرد، از مردم کناره می گرفت. آن حضرت در عین کناره گیری، مبارزه با شرک و دعوت به توحید را اساس کارش قرار داده بود. معنا و حقیقت خلوت گزینی در اسلام همین است.
خداوند متعال در سوره مریم جریان حضرت ابراهیم علیه السلام را چنین نقل می نماید:
وَأعْتَزِلُکُمْ وَمَا تَدْعُونَ مِن دُونِ اللهِ وَأدْعُو رَبِّی عَسَى ألَّا أَکُونَ بِدُعَاءِ رَبِّی شَقِیًّا؛(5)
و از شما و آنچه غیر از خدا می خوانید، کناره گیری می‏کنم، و پروردگارم را می خوانم؛ و امیدوارم در خواندن پروردگارم بی پاسخ نمانم!
حضرت ابراهیم، برای اشاعه توحید، در مقابل تمام دشمنان با کمال استقامت ایستادگی کرد. مطمئناً این مقاومت از ارتباط قوی آن حضرت با خداوند، سرچشمه می گرفته است. گاهی انسان در برابر دشمنان و مشکلات دچار ضعف می شود که برای برطرف کردن آن، چاره ای جز برقراری ارتباط با خداوند و تکیه بر الطاف الهی ندارد. اعتکاف فرصت بسیار مناسبی را فراهم می آورد تا انسان این ارتباط را تقویت کند و تعالی ببخشد.
حضرت مریم علیها السلام
حضرت مریم علیها السلام سید زنان زمان خود بود(6) و این امتیاز با فضیلت دیگری همراه شد و آن افتخار مادری عیسی روح الله علیه السلام بود که شخصیتی ممتاز از حضرت مریم ایجاد کرد. آنچه مهم است، زمینه های کسب این افتخار است. خداوند در ابتدای سوره مریم یکی از مقدمات نزول حضرت روح القدس را برای حضرت مریم علیها السلام بیان می کند:
وَ اذْکُرْ فِی الْکِتابِ مَرْیَمَ إِذِ انْتَبَذَتْ مِنْ أَهْلِها مَکاناً شَرْقِیًّا* فَاتَّخَذَتْ مِنْ دُونِهِمْ حِجاباً فَأَرْسَلْنا إِلَیْها رُوحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَراً سَوِیًّا؛(7)
با توجه به این آیه اعتکاف(8) حضرت مریم علیها السلام یکی از مقدمات نزول عیسی علیه السلام برای آن حضرت به شمار می رود.
اصحاب کهف
یکی از آیات عزلت و خلوت گزینی، راجع به اصحاب کهف است. خدای متعال در سوره کهف می فرماید:
وَ إِذِ اعْتَزَلْتُمُوهُمْ وَ ما یَعْبُدُونَ إِلاَّ اللهَ فَأْوُوا إِلَى الْکَهْفِ یَنْشُرْ لَکُمْ رَبُّکُمْ مِنْ رَحْمَتِهِ وَ یُهَیِّئْ لَکُمْ مِنْ أمْرِکُمْ مِرفَقاً؛(9)
خداوند درباره اصحاب کهف این گونه بیان می دارد که وقتی از جامعه غیرخدایی کناره گرفتند و به غار پناه بردند، خدای متعال رحمتش را بر آنان گسترد؛ چون در آنجا شرایط آمادگی درک رحمت را پیدا کردند.
از این رو یکی از راه هایی که انسان را به خدا نزدیک می کند، خلوت گزینی و عزلت است.
اعتکاف در سیره
انبیا و اولیای الهی راهنمایان بشر در دوران مختلف برای طی طریق الی الله هستند. با نگاه به زندگی این بزرگواران، در می یابیم که اعتکاف سیره پیامبرانی همچون نوح، ابراهیم، موسی و عیسی علیهم السلام بوده است.(10)
سیره حضرت محمد مصطفی صلی الله علیه وآله وسلم ، قبل از آغاز رسالت این گونه بوده که مدتی را در جبل النور به عبادت سپری می کردند. بعد از رسالت هم حضرت به مدت ده روز در ماه مبارک رمضان، در گوشه ‏ای از مسجد خیمه ای می زدند و بسترشان را جمع می‏کردند و مشغول عبادت می شدند؛ حتی سالی که جنگ بدر پیش آمد و حضرت نتوانستند اعتکاف کنند، سال بعد بیست روز مشغول اعتکاف شدند. (11)
سیره عملی و سخنان اهل بیت علیهم السلام هم، از اهمیت این سنت عبادی حکایت می کند.(12)
در بین بزرگان حوزه های علمیه نیز این سنت حسنه رایج بوده است. از جمله آن ها می توان به مقدس اردبیلی اشاره کرد. ایشان از جهت جود و سخاوت مثال زدنی بود؛ حتی خوراک منزل خود را بین فقرا تقسیم می کرد و برای خود سهمی مثل آن ها برمی داشت. در یک سال که چنین کرد، همسرش به او اعتراض کرد که: تو اولاد خود را فقیر می گذاری تا ناچار شوند از دیگران کمک بخواهند! ایشان چیزی نفرمود و برای اعتکاف به مسجد کوفه رفت. روز دوم اعتکاف شخصی مقداری گندم و آرد به خانه آن مرحوم آورد و گفت: صاحب منزل این ها را برای شما فرستاده و خودش در مسجد کوفه معتکف است. مقدس اردبیلی بعد از اعتکاف به خانه آمد. همسرش گفت: آذوقه ای که به وسیله آن مرد عرب برای ما فرستاده بودی بسیار عالی بود! مقدس اردبیلی متوجه شد که این عنایتی از جانب خداوند متعال و اثر اعتکاف در مسجد کوفه بوده است.(13)
-------------------------
پی نوشت :
1. راغب اصفهانی، مفردات راغب، ماده عکف.
2. دعائم الاسلام، نعمان بن محمد تمیمی، مصر، دار المعارف، ۱۳۸۵ق، ج۲، ص۱۹۳.
3. رُهبانیت، یا ترک دنیا، شیوه ای است که برخی از معتقدان به بعضی ادیان در زندگی در پیش می گیرند و معمولاً شامل دوری از بیشتر جنبه های مادی زندگی و توجه بسیار به عبادت است. کسانی که به رهبانیت می پردازند راهب (مرد) یا راهبه (زن) نامیده می شوند.
4. سوره بقره: ۱۲۵.
5. سوره مریم: ۴۸.
6. بحارالأنوار، ج ۴۳، ص ۲۱؛ امالی صدوق، ص ۱۲۵.
7. سوره مریم: ۱۶-۱۷.
8. علامه طباطبایی ذیل این آیه می نویسد: کلمه حجاب به معنای هرچیزی است که چیزی را از غیر بپوشاند. از این کلمه برمی آید که گویی حضرت مریم خود را از اهل خویش پوشانیده بود و در مسجد به اعتکاف می پرداخت (المیزان، ج ۱۴، ص ۴۵).
9. سوره کهف: ۱۶.
10. در آیاتی از قرآن کریم به این موضوع اشاره شده است: سوره مائده: ۸۲، سوره مریم: ۴۸-۵۰ ، سوره یوسف: ۳۳، سوره اعراف: ۱۴۴، سوره مریم: ۱۷،سوره: کهف ۱۶.
11.کافی ،کلینی، ج ۴، ص۱۷۵۰
12. ر.ک: وسائل الشیعه، ج۷ ، ص۴۰۹.
13. فوائد الرضویه، شیخ عباس قمی، ص۲۳؛ به نقل از کتاب اعتکاف ابرار.
-------------------------
منبع : چشمه زلال