سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش پنجم

4.2.2.2. قوانین بازدارنده برای تأمین بهداشت روانی

4.2.2.2.1.ممنوعیت خودکشی
« وَ لا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُم؛‏ و خودتان را مکشید.»(نساء/29) براساس آموزه های قرآن کریم و روایات اهل بیت علیهم السلام خودکشی نه تنها جایز نیست،[32] بلکه گناه کبیره ای است که انسان را به دوزخ می کشاند. این نوع نگرش و ایمان مذهبی به خدا و معاد از جمله عوامل بازدارنده خودکشی هاست. آمارهای دقیق در همه جهان یک مطلب را به روشنی ثابت می کند که میان خودکشی و دوری از مذهب رابطه مستقیمی وجود دارد و کسانی که دست به خودکشی زده، سپس به نوعی نجات یافته اند، غالباً کسانی بوده اند که عقاید دینی آنها بسیار ضعیف بوده و از این جهت نتوانسته اند فشارهای شکننده را در پرتو ایمان به خدا تحمل کنند، از این جهت پیمانه صبرشان لبریز شده و چاره را در نابودی خود اندیشیده اند؛ در حالی که مردان بزرگ در سایه ایمان به خدا به آنچه که خدا مقرر نموده و صلاح انسان درآن است، در مقابل مشکلات کوه آسا ایستاده و خم به ابرو نمی آوردند.[33] برخی صاحب نظران در توضیح اینکه چرا افراد مذهبی کمتر خودکشی می کنند، دلایل مختلفی آورده­اند که از آن جمله بالا بودن عزت نفس و داشتن مسؤولیت اخلاقی است. همچنین عواملی مانند اعتقاد به بخشایش پروردگار، اعتقاد به مبارزه با وسوسه های شیطانی از قبیل خودکشی، اعتقاد به عدالت و روز واپسین را از عوامل دیگر می دانند.[34]

4.2.2.3. قوانین کنترل کننده شهوت برای تأمین بهداشت روانی
شهوت یکی از نعمت های الهی است که در وجود انسان نهاده شده؛ به گونه ای که استفاده معتدل و صحیح از آن موجب بقای نسل انسان می شود، اما زیاده روی در آن، عوارض سوء جسمانی و روانی دارد. قرآن کریم با نشان دادن راه صحیح استفاده از این نیرو، زنان و مردان را به ازدواج تشویق کرده، (نور /32) اما در همان حال راهکارهایی برای جلوگیری از انحرافات جنسی و سوء استفاده از این نیرو قرار داده است که به آنها می پردازیم.

4.2.2.3.1. حجاب
حجاب راهکاری است پیشگیرانه که رعایت آن برای مردان و زنان امری ضروری است که البته ضوابط و مقدار آن به تناسب جنسیت آنان متفاوت است. در برخی آیات قرآن چنین دستور داده شده: «قُلْ لِلْمُؤْمِنِينَ يَغُضُّوا مِنْ أَبْصارِهِمْ وَ يَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذلِكَ أَزْكى‏ لَهُمْ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِما يَصْنَعُون‏؛  به مردان با ایمان بگو: «دیده فرو نهند و پاکدامنی ورزند، که این برای آنان پاکیزه تر است، زیرا خدا به آنچه می کنند آگاه است.»(نور/30) در جایی دیگر نیز به پیامبر صلی الله علیه و آله چنین می فرماید: «يا أَيُّهَا النَّبِيُّ قُلْ لِأَزْواجِكَ وَ بَناتِكَ وَ نِساءِ الْمُؤْمِنِينَ يُدْنِينَ عَلَيْهِنَّ مِنْ جَلابِيبِهِنَّ ذلِكَ أَدْنى‏ أَنْ يُعْرَفْنَ فَلا يُؤْذَيْنَ وَ كانَ اللَّهُ غَفُوراً رَحِيما؛ ای پیامبر، به زنان و دخترانت و به زنان مؤمن بگو: «پوششهای خود را بر خود فروتر گیرند. این برای آنکه شناخته شوند و مورد آزار قرار نگیرند {به احتیاط} نزدیکتر است، و خدا آمرزنده مهربان است».(احزاب/59) از این آیات چنین برمی آید که حجاب در زندگی انسان سه ره آورد مهم دارد: 1. پاک کننده و رشدآور است؛  نشانه افراد باعفاف است و آنها را به جامعه معرفی می کند؛ 2. از آزارهای افراد شهوت ران جلوگیری می کند. به سخن دیگر حجاب برای بانوان نوعی مصونیت اجتماعی به وجود می آورد و موجب میشود که حریم آنان حفظ شده و بهداشت روانی و اجتماعی آنان تأمین گردد. 3. هنگامی که بانوان باحجاب باشند، زمینه رشد مفاسد اجتماعی کمتر می شود و زن آزاری در اجتماع کاهش می یابد. در واقع بدین رو خانم ها خاطری آسوده تر خواهند داشت.

4.2.2.3.2. ممنوعیت انحرافات جنسی
قرآن کریم به تربیت جنسی اهمیت داده، راه صحیح ارضای جنسی را که همانا ازدواج است، تأیید می کند. (نور /32)  قرآن برخی موارد را انحراف جنسی می شمرد:

4.2.2.3.2.1. زنا
«الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي فَاجْلِدُوا كُلَّ واحِدٍ مِنْهُما مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لا تَأْخُذْكُمْ بِهِما رَأْفَةٌ فِي دِينِ اللَّهِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِر؛ به هر زن زناکار و مرد زناکاری صد تازیانه بزنید، و اگر به خدا و روز بازپسین ایمان دارید، در {کار} دین خدا، نسبت به آن دو دلسوزی نکنید.» (نور/  2-3)

4.2.2.3.2.2. لواط
«إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّساءِ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُون‏؛ شما از روی شهوت به جای زنان با مردان در می آمیزید، آری، شما گروهی تجاوزکارید.» (اعراف/81؛ نمل/55؛ عنکبوت/29)

4.2.2.3.2.3. استمنا (خودارضایی): [35]
قرآن کریم برای سالم سازی محیط جنسی اجتماع، حتی نگاه شهوت آمیز مردان به زنان و بالعکس را ممنوع اعلام کرده؛ (نور /31-30) چرا که زمینه ساز انحراف جنسی است. این انحرافات جنسی ـ که قرآن کریم ممنوع اعلام کرده ـ زیان آور و زمینه ساز برخی بیماری ها مانند ایدز است؛ ضمن آنکه محیط اجتماعی را آلوده ساخته، بهداشت روانی را در معرض خطر قرار می دهد. در حقیقت این دستورهای کنترل کننده و از سویی دستور نهی از منکر که در آیات قرآن آمده،(آل عمران / 110-104) نوعی پیشگیری از بیماری های جنسی است که جلوه دیگری از تأمین بهداشت روانی می باشد.[36]

4.2.3. راهکارهای عاطفی برای تأمین بهداشت روانی
در قرآن کریم سفارش هایی عاطفی هست که در ازدیاد محبت و پیوندهای اجتماعی و خانوادگی تأثیر بسزایی دارد و از این طریق سلامت و بهداشت روانی مردم فزونی می یابد.

4.2.3.1. محبت به پدر و مادر و صله رحم (گسترش نظام حمایت خانواده)
« وَ وَصَّيْنَا الْإِنْسانَ بِوالِدَيْهِ حُسْنا؛ و به انسان سفارش کردیم که به پدر و مادر خود نیکی کند.»(عنکبوت/8) قرآن کریم در آیات متعددی درباره محبت به پدر و مادر و «صله رحم»(بقره/ 27؛ نساء/1) سفارش کرده است. صله رحم و محبت به پدر و مادر به صورت های مختلفی همچون دید و بازدید، یاری رسانی و... تبلور می یابد و باعث تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی مسلمانان شده، نظام حمایتی، عاطفی را در اجتماع شکل می دهد. برخورد مثت عاطفی و اجتماعی خویشاوندان، یکی ازمؤثرترین عوامل در برخورد با رویدادها و موقعیت های فشارزای زندگی است. در این دنیای مالامال از فشار روانی، اگر بدانیم کسانی از ما حمایت می کنند بیشتر در مقابل فشارها مقاومت می کنیم و بدین رو بهداشت روانی ما تأمین می شود. لئونارد سایم در پژوهش هایش اهمیت حمایت اجتماعی را در سلامت روان تأیید کرد. او نتیجه گرفت افرادی که با دیگران ارتباط نزدیک ندارند، در مقایسه با کسانی که معاشرت بسیار دارند دو تا سه برابر بیشتر می میرند.[37] در برخی مقالات نیز آثار صله رحم در زندگی فردی و اجتماعی و سلامت روانی انسان مورد بررسی قرار گرفته است. در این مقالات نشان داده شده که صله رحم در احساس ایمنی همانند سازی، احساس ارزشمندی و کاهش اضطراب اجتماعی مؤثر است.[38]

4.2.3.2. سفارش به صبر و بالا رفتن سطح مقاومت
وَ اسْتَعِينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاة؛ از شکیببایی و نماز یاری جویید.» (بقره/45)  قرآن کریم بارها انسان ها را به شکیبایی فراخوانده (بقره/ 45 و 143؛ آل عمران/186) و از سویی الگوهای صبر همچون یعقوب، ایوب و... را در قرآن معرفی کرده است. (انعام/36؛ یوسف/83-18؛ ص /44؛ انبیاء /76، 85،91) قرآن به صابران مژده می دهد که در هنگام سختی به یاد خدا اشند و آیه استرجاع انالله و انا الیه راجعون (بقره/156) را بر زبان جاری سازند. این سفارش­ها و نویدهای قرآنی موجب می شود که انسان در حوادث زندگی خود را تنها احساس نکند. اگر انسان در برابر عوامل استرس زا و تضادهای اجتماعی صبور و مقاوم نباشد، مشکلاتش پیچیده تر می گردد و چه بسا مسأله ای کوچک به معضلی بزرگ تبدیل شود. بنابراین اگر در برابر مشکلات عجولانه برخورد نکند، فشار روانی اش کاهش می یابد.[39]

4.2.3.3. توبه
قرآن کریم به «توبه» گناهکاران توجه ویژه کرده و از مؤمنان می خواهد که توبه کنند و به سوی خدا بازگردند تا رستگار شوند (نور/31) همچنین اعلام می کند که خدا توبه کاران را دوست دارد،(بقره/222) در احادیث نیز آمده است که توبه کننده، همچون کسی است که تاکنون گناهی نکرده است.[40] توبه که نخستین مرحله رسیدن به سلامت است، نوعی تخلیه هیجانی به شمار می رود. مقصود از تخلیه هیجانی آن است که انسان از راه های صحیح برون ریزی عاطفی (توبه، دعا، نیایش، گریستن، زیارت و...) عقده گشایی کند تا بدین روی ضعف ها و کسالت هایش جبران، و بهداشت روانی اش تأمین گردد. وقتی انسان از گذشته پشیمان شود و راه توبه پیش گیرد، اضطراب و فشار روانی اش کاهش می یابد و به آرامش می رسد.[41]

نتیجه گیری

از مطالبی که بیان شد چنین نتیجه می گیریم:
1. سلامت و بهداشت روانی به معنای حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی، سلامت فکر و نقطه مقابل آن فشار روانی است که ناراحتیهای جسمانی و روانی در پی دارد؛
2. نخستین کاری که قرآن برای انسان انجام می دهد پاکسازی درون او از انواع بیماریهای فکری، اخلاقی و اجتماعی است. پس از شمول رحمت الهی بر حال انسان فضایل انسانی و اخلاق الهی در او جوانه می زند؛
3. قرآن مایه هدایت تمام انسانهاست؛ اما کسانی از آن بهره می برند که خودنگهدار باشند و حق ستیزی نکنند، به عبارت دیگر از حداقل تقوا برخوردار باشند.
4. عوامل فشار روانی از منظر قرآن کریم عبارتند از: نقش سازمانی، محیط، سیاست، شخصیت، دودلی و تردید، احساس خلأ اخلاقی، احساس خلأ معنوی، و باورهای اعتقادی و دینی؛
5. قرآن به دو طریق به جان آدمیان شفا می بخشد: الف- جلوگیری از بیماریهای روحی، اخلاقی، اجتماعی و تأمین سلامت و بهداشت روانی انسان؛ ب- پیشگیری ثانویه و درمان بیماریها، هنگامی که جامعه گرفتار فساد و گناه شده باشد؛
6. راهکارهای تأمین سلامت و بهداشت روانی در قرآن کریم عبارتند از راهکارهای معرفتی، راهکارهای رفتاری و راهکارهای عاطفی؛
7. راهکارهای شناختی و معرفتی شامل این موارد می باشد: وحدت شخصیت انسان و رابطه آن با توحید ذاتی، نقش ایمان، ممنوعیت یأس و ناامیدی و تأثیر امید در کاهش افسردگی، تأثیر هدفمندی و معناداری زندگی، اصل قضا و قدر و تصادفی نبودن رویدادها، تأثیر اعتقاد به معاد و نگاه مثبت به مرگ، رابطه توکل با بهداشت روانی؛
8. راهکارهای رفتاری تأمین بهداشت روانی نیز دارای مواردی است؛ از جمله، ارتباط با منبع قدرت معنوی، قوانین بازدارنده برای تأمین بهداشت روانی، قوانین کنترل کننده شهوات برای تأمین بهداشت روانی؛
9. راهکارهای عاطفی تأمین کننده سلامت و بهداشت روانی عبارتند از، محبت به پدر و مادر و صله ارحام، سفارش به صبر و بالا رفتن سطح مقاومت و توبه.

مطالب تکمیلی:
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش اول
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش دوم
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش سوم
سلامت و بهداشت روانی از منظر قرآن کریم/ بخش چهارم
-------------------
پی نوشت و مراجع:
------------------------------
قرآن کریم
[32].  شیخ حر عاملی، 1409ق، وسائل الشیعه، قم، آل البیت، ج29، ص24.
[33].  مقاله «تأثیر ایمان در بهداشت روانی»، 1382، نقش دین در بهداشت روان، قم، دفتر نشر معارف، ص50.
[34].  فصلنامه اندیشه و رفتار، ضمیمه شماره10-9، تاستان1376، ص39.
[35].  بنگرید به تفاسیر قرآن، ذیل آیه 7 سوره مؤمنون (23).
[36].  «مقاله بررسی نقطه نظرات دین اسلام در مورد پیشگیری (بهداشت روانی) از بیماری های جنسی؛ تکیه بر نقش خانواده» نقش دین در بهداشت روان، ص61.
[37].  حسینی کوهساری، اسحاق، 1383، همان، ص228،225،211.
[38].  مقاله «نقش صله رحم در هداشت روان»، نقش دین در بهداشت روان، ص19.
[39]. حسینی کوهساری، اسحاق، 1383، همان، ص 223-222.
[40].  کلینی، محمد بن یعقوب، 1379، اصول کافی، تهران، اسوه، «التائب من الذنب کمن لا ذنب له» (الکافی، ج5، ص 514)
[41].  حسینی کوهساری، اسحاق، 1383، همان، ص216-215.