حسن خلق/ بخش چهارم - مرزبندی میان حسن خلق و صفات دیگر

حسن خلق یکی از عوامل سازنده و مهم تربیت اجتماعی به شمار می رود اما باید بین این صفت حسنه با برخی از مفاهیم و صفات تفاوت قائل شد. به چند نمونه از این صفات اشاره می شود:

خوش خلقی و پرهیز از چاپلوسی

با شناخت و آگاهی لازم از حسن خلق و رفتار نیکو از تملّق و چاپلوسی می توان در امان ماند و الّا به ناحقّ به مدح و ستایش صاحبان زر و زور گرفتار شده و با کرنش و کوچکی در برابر آنان شخصیت و ارزش والای انسانی خود را از بین می برد و گاهی هم بعضی ها نام این رفتار ناشایست را حسن خلق و مدارا با مردم می دانند، نشانه چنین افرادی این است که وقتی به اشخاص عادی و تهیدست می رسند، گشاده رویی و نرمخویی را فراموش می کنند و حتّی برخورد با چهره ای عبوس و خشن با تهیدستان رفتار می کنند که خود این کار گناهی بزرگ بوده و موجب خشم خداوند می شود.
رسول خدا صلی الله علیه و آله در این باره می فرماید:«قَالَ رسول الله صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ إِذَا مُدِحَ الْفَاجِرُ اهْتَزَّ الْعَرْشُ وَ غَضِبَ الرَّبُّ؛[1] هرگاه شخص فاجری ستایش شود، عرش الهی می لرزد و خداوند خشمگین می شود».
پس لازم است شناخت لازم و کافی از رفتار پسندیده با رفتار چاپلوسانه داشته باشیم و افراد متخلّفی را که گاه درصددند با چرب زبانی و چاپلوسی، حق و باطل را بر ما مشتبه کنند، خود را از نیرنگ آنان دور سازیم.

خوش خلقی و مزاح

مزاح و شوخی اگر موجب زدودن غم و اندوه و شاد کردن مؤمن باشد و به گناه و افراط و جسارت و سخنان زشت و دور از ادب منجر نشود، عملی پسندیده است. که سیره ائمه معصومین علیهم السلام بوده است.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: «اِنّی لَاَمْزَحُ وَ لا اَقوُلُ اِلّا حَقّاً؛[2] من شوخی می کنم، ولی جز سخن حق نمی گویم».
رسول خدا (صلی الله علیه وآله) که اسوه اخلاق حسنه و الگوی ادب در گفتار و رفتار است که فرموده است:
«قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ مَنْ أَكْرَمَ أَخَاهُ الْمُؤْمِنَ بِكَلِمَةٍ يُلْطِفُهُ بِهَا وَ فَرَّجَ عَنْهُ كُرْبَتَهُ لَمْ يَزَلْ فِي ظِلِّ اللَّهِ الْمَمْدُودِ عَلَيْهِ (مِنَ الرَّحْمَةِ) مَا كَانَ فِي ذَلِكَ؛[3] هر کس برادر باایمانش را با گفتن کلامی ملاطفت آمیز و غم زدا، مورد تکریم قرار دهد، تا وقتی او شادمان است، گوینده آن سخن همواره در سایه رحمت گسترده الهی به سر می برد.»
عَنْ يُونُسَ الشَّيْبَانِيِّ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: «كَيْفَ مُدَاعَبَةُ بَعْضِكُمْ بَعْضاً؟» قُلْتُ: قَلِيلٌ، قَالَ: «فَلَا تَفْعَلُوا فَإِنَّ الْمُدَاعَبَةَ مِنْ حُسْنِ الْخُلُقِ، وَ إِنَّكَ لَتُدْخِلُ بِهَا السُّرُورَ عَلى  أَخِيكَ، وَ لَقَدْ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ يُدَاعِبُ الرَّجُلَ يُرِيدُ أَنْ يَسُرَّهُ؛[4]»
شخصی به نام یونس شیبانی می گوید: حضرت صادق علیه السلام از من پرسید: مزاح شما با یکدیگر چگونه است؟ عرض کردم بسیار اندک! حضرت فرمود: «این گونه نباشید، چراکه مزاح کردن از حسن خلق است و تو می توانی به وسیله آن برادر دینی ات را شادمان کنی. پیامبر خدا صلی الله علیه و آله نیز با افراد شوخی می کرد و منظورش شادکردن آنان بود.»

خوش خلقی و خنده

خنده و تبسم از عوامل نشاط و شادى می باشد بنابراین باید صادقانه بوده، و موجب بی احترامی به شخصیت آدمى نشود. لذا خنده از نظر اسلام زمانی مؤثر و مفید است كه به شخصیت دیگران لطمه نزند. خنده، با هدف آزردن، اهانت و تحقیر دیگرى، حرام و به شدت نكوهیده شده است.
با توجه به روایت که احترام مؤمن را برتر از كعبه بر شمرده اند «عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: الْمُؤْمِنُ أَعْظَمُ حُرْمَةً مِنَ الْكَعْبَةِ؛[5] امام جعفر صادق علیه السلام می فرمایند: حرمت مؤمن ازحرمت کعبه بالاتراست». با این بیان روشن مى شود كه اهانت و تحقیر او، چه اندازه زشت و ناپسند است.[6]

افراط در مزاح

زیاده روی در مزاح همواره مورد نکوهش بوده و روایاتی که از ائمه معصومین علیهم السلام وارد شده آن را نشانه جهالت و حماقت دانسته اند.
چنانچه امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام در این باره می فرمایند: «مَنْ کَثُرَ مِزاحُهُ اسْتُحْمِقَ، من کَثُرَ مِزاحُهُ استُجْهِلَ؛[7] هر کس شوخی اش بسیار شود، احمق می شود. کسی که شوخی اش بسیار شود، نادان می شود».
بنابراین هدف در مزاح باید برای شاد کردن دل دیگران باشد نه تحقیر، رنجاندن و یا مسخره کردن. و الّا ممنوع و نکوهیده بوده و چه بسا موجب کنیه توزی و دشمنی میان دوستان خواهد شد.
امام علی علیه السلام در این باره می فرمایند: « لِكُلِّ شَيْ ءٍ بَذْرٌ وَ بَذْرُ الْعَدَاوَةِ الْمِزَاح؛[8] برای هر چیزی، بذری است و بذر دشمنی، مزاح است».

علائم حسن خلق

مفسرین بزرگ در تفسیر سوره مبارکه المؤمنون، آیات ۱ تا ۱۰ و الأنفال آیات ۲ تا ۴ و الفرقان آیات ۶۳ تا ۷۵ را مبین علامات حُسن خلق دانسته و فرموده اند اگر همه این صفات در کسی وجود داشته باشد، آن شخص دارای حسن خلق است.