تنظيم خانواده (بخش اول)

تاریخ انتشار: 02 فوریه 2018 شماره مطلب: 15608 تعداد بازدید: 2710 نظرات: 0

موضوع:

خانواده، واحد بنیادین جامعه و كانون اصلی رشد و تعالی انسان است و توافق عقیدتی و آرمانی در تشكیل و تنظیم خانواده زمینه ساز اصلی حركت تكاملی و رشد یابنده انسان است

آنچه كه از تنظیم خانواده به اذهان عمومی متبادر می شود، كنترل و ایجاد محدودیت در زایش است. رشد جمعیت در دهه های گذشته، برخورداری از امكانات بهداشتی و غیره، جوامع و سازمانهای مختلف را به توجیه و ترویج این امر وا داشته است. لیكن حقیقت تلخی كه اخیراً گریبان گیر بسیاری از كشورهای توسعه یافته گردیده، تقلیل و سیر معكوسی است كه در زاد و ولد جوامع صورت می پذیرد و عواقبی كه به تبع این مشكل دولتمردان را به چاره سازی و توسل به توجیهات لازم فرا می خواند.
در كشورهای جهان سوم هنوز روی مسأله «كنترل موالید» بشدت تبلیغ و برنامه ریزی و فرهنگ سازی می شود. سؤال واقعی این است كه چگونه باید در این قضیه به حد تعدیل فرای از افراط و تفریط رسید. مقاله حاضر می كوشد این مسأله را از ابعاد مختلف مورد ارزیابی قرار دهد؛ بویژه كه در اندیشه دینی مسأله تنظیم خانواده فقط از بعد ظاهری آن مورد توجه قرار نمی گیرد؛ بلكه از آن جهت كه شاكله ارزشهای معنوی و شخصیت حقیقی افراد حاصل توجه به تعادل و حاكمیت سامان گیری و سامان پذیری و تنظیم واقعی خانواده است. بر این اساس، پردازش موضوع امری ضروری است.
خانواده، واحد بنیادین جامعه و كانون اصلی رشد و تعالی انسان است و توافق عقیدتی و آرمانی در تشكیل و تنظیم خانواده زمینه ساز اصلی حركت تكاملی و رشد یابنده انسان است؛ از این رو، فراهم كردن امكانات جهت نیل به این مقصود از وظایف حكومت اسلامی است.
از سوی دیگر خانواده پایگاه طبیعی حفظ سنتهای ملی، مذهبی و نگاهبان تمدن قومی و بهترین شیوه علمی ایجاد و تربیت كودكان است و جامعه باید از آن حمایت كند. حمایت و تربیت كودكان بعنوان تكلیف پدر و مادر در صورتی قابل اجرا و مفید است كه این دو اتحادی با دوام داشته باشند و رشته ای استوار پیوند میان همسران را تضمین كند.
تنظیم و تكثیر موالید در اندیشه دینی
اسلام تا جایی به خانواده اهمیت داده است كه در قوانین شریعت، تعادل بین روابط و حتی تعداد اعضای خانواده، ویژگی های ارتباطات تربیتی، وراثتی و اجتماعی و فرهنگی را مورد توجه قرار داده است. این مورد در سور متعدد بقره، نساء، نور، طلاق و آیات فراوان قرآن ذكر شده است. همه اینها برای حفظ كانون گرم خانواده است. در آیه ای از قرآن بحث تكثیر و توالد و حفظ تقوا نه تنها به اهل ایمان بلكه به همه اقشار توجه داده شده است؛
«یا ایها الناس اتّقوا ربكم الذی خلقكم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بثّ منها رجالاً كثیراً و نساء فاتقوا الله الذی تساءلون به و الارحام ...» (نساء، 1).
ابتدای آیه در مورد تكثیر ولد است و تقوی در خصوص خانواده، هم در ابتدای آیه و هم در آخر آیه مورد تأكید واقع شده است. جایگاه ارحام و ازدیاد آن و تكثیر نسل در زمره موارد تبیین این آیه است. دین مبین اسلام كه به همه ابعاد وجودی انسان توجه دارد و برای هر كدام برنامه هایی تدوین نموده، در آیات و احادیث متعددی به تقدس بنیان ازدواج پرداخته و راهنمایی های ارزنده جهت حفظ و تداوم و استحكام آن ارائه داده است. واقعیت این است كه خوشبختی را فقط در زندگی خانوادگی باید جستجو كرد.
دغدغه دیگر این است كه زمین برای بندگان صالح است و باید نسل صالح و سالم را به جوامع ارائـه دهیم. طبق ایـن آیه هدف از تشکیـل خانواده شاکلـه یک نسل صالح را آغازیدن است و می توان اهداف آن را، 1- استحکام نظام خانواده بر اساس ارتباط درست میان افراد آن و سلامت اجتماعات بشری؛ 2- توالد و تناسل بر اساس نسل سالم که این امر در گرو بهداشت روان و اندیشه و نیز سلامت جسم است تا کمالی که در انسان است در شاکله مناسب خانواده صحیح شکل گیرد؛ 3ـ اقتدا به شیوه انسان های شایسته؛ 4ـ حفظ عفت و پاکدامنی؛ 5ـ قوام بخشی به دوستی، محبت و عشق؛ 6ـ بهداشت معنوی، سلامت، بهداشت در بعد جسمانی و مادی افراد در خانواده.
خانواده در اندیشه حقوقی
حقوق نیز در بخش خانواده چندان در قلمرو نفوذ اخلاق و مذهب است كه گفته می شود نقش دولت محدود به تضمین قواعد اخلاقی حاكم بر خانواده است و قانون گذار در وضع قواعد آن آزادی ندارد و هدف حقوق اسلامی كه منشعب از فقه غنی اسلام است حفظ مصلحت خانواده و فرزندان است و می خواهد این كانون عاطفی و تربیتی را از گزند خودخواهی ها مصون دارد، هر چند به بهای كاستن از آزادی های فردی باشد؛ زیرا خانواده واحد بنیادین جامعه اسلامی است و هدف قوانین پاسداری از قداست
آن و استواری روابط خانوادگی است.
طبع خانواده با حقوق و احكام آمرانه آن سازگار نیست و اثر قوانین در ایجاد نظم در خانواده ناچیز است. پس اگر در پی آن باشیم كه سنتها را دور افكنیم و قانون را جایگزین آن سازیم، در واقع خانواده را میان تهی ساخته ایم.
البته نقش حقوق را در تنظیم خانواده نباید انكار كرد. زیرا كسانی هم هستند كه با هیچ منطقی جز زور و اجبار تسلیم نمی شوند؛ درباره اینان تنها حقوق می تواند حداقلی از نظم و عدالت را مستقر سازد. ولی آنچه گاه از نظر دور می ماند این است كه آخرین و ناقص ترین حربه را نباید در اولین گام در مورد خانواده و مسائل آن اعمال نمود.
سابقه تاریخی خانواده
انسان برای زیستن و انجام فعالیت هایش در اجتماع نیاز به محیطی سالم و ابزاری برای رشد و ارتقا دارد، دستورات اسلام و سایر ادیان الهی از سوی خداوند عالم حكیم و سرچشمه فیاض وحی برای راهنمایی و هدایت بشر و رفع مشكلات او صادر گشته است. انتظار از دین حكم می كند كه مشكلات جامعه را بتوان با استناد به منابع دینی بر طرف نمود؛ یكی از این موارد، مسأله تنظیم خانواده است.
از نظر اصولی و تئوری، ادیان گوناگون و مذاهب اسلامی به مسأله ازدواج و تكثیر نسل، اهمیت بیشتری می دهند و رغبتی به كنترل و پیشگیری ندارند؛ اما این ادعا كه عقاید دینی مانع تقلیل موالید هستند، سخنی دور از واقع بینی و حقیقت است؛ زیرا تأكید اسلام بر تكثیر، نسل صالح و افزایش جمعیتی است كه زمینه ساز «اَنّ الارضَ یرثِها عبادی الصالحون» باشد.
لیكن اگر جامعه ای از نظر امكانات مادی و معنوی توانایی دارد انسان هایی لایق و مثمر ثمر برای جامعه و مایه فخر و مباهات اسلامی تربیت كند می تواند افزایش نسل را تبلیغ نماید، كارشناسان ناهنجاری های محیط زیست، آلودگی هوا، ركود آموزش و افت سطح تحصیلی، مشكلات متعدد اقتصادی، كمبود منابع زمینی و غذا و ... را مشكلات واقعی می دانند كه حیات جوامع انسانی را به خطر انداخته است. علما و اندیشمندان دینی در خصوص مسأله تنظیم خانواده دو گروه هستند. عده ای به پیروی از نظرات كارشناسان اقتصادی جمعیتی و جامعه شناسی با استناد به تعدادی آیات و روایات و مسؤولیت پدر و مادر و اجرای حقوقی كه بر عهده آنهاست، تنظیم خانواده را امروزه امری ضروری می دانند و عده ای دیگر از صاحب نظران دینی با آنان مخالفند و با ارائه دلایلی تنظیم خانواده را رد می كنند.
مفهوم تنظیم در لغت و اصطلاح
تنظیم در لغت به معنی ترتیب و آراستگی، انتظام و ترتیب دادن است (دهخدا، 1344، ذیل واژه). از مفهوم اصطلاحی بر می آید كه ما باید در جهت اعضاء و افراد خانواده مطابق امكانات برنامه ریزی كنیم. و برای این تنظیم فرهنگ سازی نیز نماییم. نقش دولت هم این است كه باید در حد توان امكاناتی در اختیار خانواده ها قرار دهد تا زمینه ساز تعادل و رشد مناسب گردد. اصل در اندیشه اسلامی، تشكیل خانواده، ایجاد نسل صالح و زاد و ولد است. نسلی كه قابلیت عمران و استخلاف در زمین را از سوی كردگار داشته باشد.
موالید در لغت به معنی فرزندان، نبات و حیوانات است (دهخدا، 1344، ذیل واژه). و در اصطلاح تولید و تكثیر نسل صالح و كاراست.
كنترل موالید از دو نگاه متقابل بحث تنظیم و كنترل موالید در جوامع فعلی از دو جنبه مقابل هم مطرح است. در جوامع به اصطلاح پیشرفته بویژه در دنیای غرب یكی از معضلاتی كه امروزه رخ نموده و دولتها را به فكر جمعیت خود در دهه های بعد انداخته است كه متأسفانه به سبب افراط در این ناحیه، بی توجهی به كانون خانواده، مسأله كثرت انحلال و طلاق و عدم رغبت به سوی تشكیل آن در سنین جوانی و عدم توجیه لازم در زمینه نقش خانواده در ساماندهی شخصیت افراد و جامعه پیش آمده است. توسعه نگرش های فمینیستی و بی رغبتی زنان به مسوولیت های مادری و همسری، توسعه آزادی جنسی و بی بند و باری و كاهش میزان ازدواج و مواردی دیگر از این قبیل دست به دست هم داده و سبب شده بسیاری از كشورها كه دهه های قبل مسأله كنترل موالید و شعار فرزند كمتر را مطرح می كردند، امروزه جهت گیری عكس داشته باشند و افراد جامعه را به تشكیل خانواده و به دنیا آوردن فرزند حتی بطور موقت ترغیب و تشویق نمایند و حتی برای مردانی كه می خواهند پدر شوند مرخصی زایمان اختصاص دهند. آمار فزاینده در اخبار روزانه حاكی از نگرانی فراوان در این گونه كشورهاست. و اینكه جمعیت جوان كشورها رو به نقصان و میزان میانسالان و یا كهن سالان بیشتر از میزان جمعیت جوان است.
مواردی از وضعیت نگران كننده فعلی
1ـ افزایش30 درصدی میزان طلاق نسبت به سال1970، كاهش40 درصدی میزان ازدواج از همان سال و صعود سرسام آور میزان كودكان نامشروع از 5 درصد در سال 1940 به 33 درصد در حال حاضر.
2ـ بی رغبتی عمومی به فرزندآوری و كـاهش چشمگیر رشد جـمعیت و تهدید نیروی كارآمد جوان در آینده بویژه در كشورهای اروپایی.
3ـ افزایش تعداد خانوارهای علاقه مندی كه سرپرستی آنها را زنان بر عهده دارند از 3 میلیون مورد در سال 1970 به 8 میلیون مورد در حال حاضر.
4ـ علی رغم افزایش30 درصدی كل جمعیت از 5/25 میلیون به 25 میلیون كاهش پیدا كرده است تنها حدود نیمی از فرزندانی كه دارای والدین ازدواج كرده هستند با هر دو والدین حقیقی خود زندگی می كنند. بقیه یا با یكی از آنها كه مجدداً ازدواج كرده بسر می برند یا با ناپدری و نامادری زندگی می كنند و خانواده میدان كارزاری شده است كه در آن والدین بر سر هزینه ها ی نگهداری از فرزند و حق ملاقات با او به ستیز با یكدیگر می پردازند.
5ـ عبرت آمیز است كه 87 درصد كسانی كه در زندان های آمریكا بسر می برند یا اصلاً نمی دانند پدرشان كیست و یا سال هاست كه هیچ گونه تماس با پدر خود نداشته اند.
همچنین زنان مطلقه به نسبت همتایان متأهل خود بیشتر مستعد پذیرش دیدگاه های فمینیستی می باشند. بحران خانواده در زندگی اقتصادی نیز بروز و ظهور داشته است. فروپاشی خانواده عامل ایجاد شكاف میان غنی و فقیر است. به این ترتیب كه ثروتمندان اكثراً از خانواده های با ثبات برمی خیزند و فقرا معمولاً محصول خانواده های دارای سرپرست زن هستند. در زمینه دارا بودن یا ندار بودن، ثروت كمتر از نحوه زندگی خانوادگی دخیل است. بدون هیچ شبهه ای فساد خانواده معضل شماره یك اجتماعی در آمریكاست.
با این حال بسیاری منكر این واقعیت می شوند و استدلال می كنند كه حقوقی كه زنان امروز بدست آورده اند، آزادیی را كه قبلاً هرگز نداشته اند به آنان داده است. اما فرزندان دارای یك تریبون سیاسی نیستند. این خودخواهی كه مادر یا پدر به دنبال آن هستند، اثر مخربی بر كودكان دارد؛ در عصر لذت آنی، كودكان غالباً در محاسبات به فراموشی سپرده می شوند. فرزندان نامشروع كارآیی مدارس را كمتر و خیابان ها را ناامن تر می سازند. آزادی برای طلاق آسان، اغلب منجر به قطع روابط دوستی و همسایگی می شود و شبح فروپاشی خانـواده، بی مـیلی به تشكـیل خانواده و ترس از ازدواج و بچه دار شـدن را دامن می زند (محمدی، 1383، ص45).
سابقه تاریخی مسأله تنظیم خانواده
حیات بشر در روی زمین با خلقت آدم ابوالبشر و هبوط او و زندگی مشترك با حوا آغاز شده است. تولید و تكثیر نسل از همان زمان شروع شد و تا مدتهای مدید ادامه یافت، در زمان های قدیم هیچ وقت مشكل جمعیت به حدی نرسیده بود كه انسان را به فكر كنترل آن وادارد. بین منابع بالقوه و بالفعل زمین كه مورد نیاز و استفاده بشر بود، و مواهب طبیعی و جمعیت انسانی توازن نسبی وجود داشت، و از طرف دیگر، كنترل طبیعی جمعیت با عواملی چون زلزله، سیل، آتش فشان و ... وجود داشته است.
مسأله كنترل جمعیت یا تنظیم خانواده كه در بسیاری از كشورهای جهان اجرا می شود، یكی از مسائل اجتماعی دو قرن اخیر
ست كه خصوصاً پس از جنگ جهانی دوم بصورت جهانی مطرح شد، اصولاً مسأله تنظیم خانواده مسأله ای نیست كه مطلقاً قابل طرد یا قبول باشد؛ بلكه با توجه به شرایط جامعه و هدفهای آن در زمینه های مختلف می توان درباره این موضوع فكر كرده، اظهار نظر نمود.
متأسفانه شرایط كنونی زندگی اجتماعی به ویژه كشورهای در حال رشد و جهان سوم مسائلی را برای مردم پیش آورده و نیازها و خواسته هایی را طلب كرده است كه بسیار متفاوت با گذشته می باشد. برخی از این مسائل مانند توجه بیشتر به تغذیه، بهداشت، درمان و آموزش جنبه مثبت نیازها و خواست هاست، اما نكته مهمی كه وجود دارد، گرایش به ضروری دانستن آنها در زندگی فردی و اجتماعی خانواده است كه خواه ناخواه موجب دگرگونی در رفتار و تنظیم برنامه زندگی آنها شده است، در نتیجه شكل زندگی و رفتار مردم نسبت به مسوولیت پذیری و داشتن فرزند تغییر یافته است.
تنظیم خانواده در قرن 19
در سال 1878 آنی بیزانت كتابی تحت عنوان «قانون جمعیت» نوشت كه بر اساس افكار مالتوس تنظیم یافته بود و درباره تنظیم نسل بحث می كرد.
در سال 1885 خانم دكتر ایتاچاكوبس؛ در هلند «جمعیت مالتوس» را تشكیل داد كه هدف آن تنظیم نسل بود؛ در حال حاضر این جمعیت به فعالیت های خود ادامه می دهد.
در سال 1911 در آمریكا «ویلیام رابینسون» درباره تنظیم نسل و اهمیت آن سخنرانی كرد و در سال 1931 سرانجام جمعیت های مختلف تنظیم نسل بهم پیوسته، جمعیت واحدی به نام جمعیت تنظیم نسل را به وجود آوردند. در همین سال در بوداپست، ژنو و پاریس، مرکزی به همین منظور تأسیس گردید (شهبازیان، 1377، ص65). و در سال 1948 زمامداران ژاپن به علت کثرت و افزایش جمعیت، قانون حمایت از خانواده را از تصویب گذراندند و به مردم حق دادند که به علتهای اقتصادی یا جسمی از آوردن فرزند جلوگیری کنند (همو). سابقه کنترل جمعیت به نظریه مالتوس بر میگردد. وی در سال 1797 میلادی کتابی به نام «رساله در اصل جمعیت» منتشر کرد که پس از آن در سالهای 1803 تا 1821 میلادی به صورت مستدل تر از چاپ نخستین، پنجبار تجدید چاپ گردید.
با گذشت زمان این نظریه در جهت جلوگیری از رشد جمعیت تقویت گردید، زیرا از سال1830 تا سال 1930 یک میلیارد نفر بر جمعیت قبلی جهان افزوده شد و تا سال 1960 یک میلیارد دیگر اضافه گشت و تا سال 1975 یعنی در مدت 15 سال جمعیت جهان به چهار میلیارد رسید (بهشتی، 1973م، ج1، ص 253).
یکی از مشکلات اجتماعی که جامعه ایران به ویژه طی دو دهه گذشته با آن دست به گریبان بوده، رشد نامتناسب و بیرویه جمعیت نسبت به امکانات موجود در جامعه حاکم است.
افزایش چشمگیر زاد و ولد از یك سو و عدم توجیه كافی در ناحیه فرهنگ بهره وری از مواهب طبیعی و انسانی و محدودیت منابع مالی و امكانات رفاهی از سوی دیگر، مشكلات بسیاری را هم در قلمرو عمومی، یعنی برنامه ریزی های توسعه اقتصادی و فرهنگی و هم در حوزه خصوصی، معینی تنظیم امور خانواده های ایرانی پدید آورده است.
از سوی دیگر در ناحیه تعامل میان فرهنگها، و به ویژه سلطه گری و توسعه فرهنگ غرب و نفوذ فرهنگ بیگانه در ایران مشكلاتی را در راه حركت از سنت به مدرنیزه شدن ایجاد نمود كه تأثیراتی را در خانواده و توالد نیز به دنبال داشت. از طرف دیگر، واقعیتها حاكی از آن است كه اكثریت قریب به اتفاق مردم ایران خواهان آن هستند كه امور اجتماعی خود را به گونه ای تنظیم كنند و سامان بخشند كه با قوانین اسلامی و موازین شرعی مغایرت نداشته باشد، آنان این پایبندی را بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی خود می شمارند مسائلی كه در زمینه بهداشت و تنظیم خانواده پیش آمد، شناسایی حكم اسلام در این زمینه را ضروری نمود و سؤالاتی از این قبیل مطرح شد، به كار بردن عوامل ضد باروری بخصوص قرصهای ضد بارداری از نظر اسلامی جایزاست یا نه؟ آیا عقیم كردن پدر یا مادر به وسیله ابزارهای گوناكون پزشكی جایز است؟ حكم سقط جنین در مراحل گوناگون از نظر اسلام چیست؟ آیا اصولاً فكر كم بچه داشتن بر خلاف آنچه ما از اسلام می دانیم، نیست؟