اخلاق پرستاری/ بخش دوم

اختلاط پرستاران مرد و زن در بیمارستانها و مراکز بهداشتی، درمانی مشکلی است که باید به همت مسئولین و تلاش خواهران جهت بدست گرفتن همه شئون مربوط به خود بزودی حل گردد، چرا که همیشه نمی توان کشور را  با ضرورتها اداره کرد

عوامل موثر در ایجاد تقوای کاری در رفتار پرستاری:

۱- توجه به اهمیت و ارزش کار پرستاری از نظر انسانی.
۲- عشق و علاقه شخصی به حرفه پرستاری.
۳- توجه به اینکه این وظیفه به عنوان وظیفه انسانی مطرح است نه کسب و مال اندوزی.
۴- تشویق و ترغیب مسئولین و دست اندرکاران امر پرستاری و مدیریتهای مربوطه.
۵- توجه به مقررات و قوانین پرستاری.

اخلاق اسلامی و پرستاری:

یک مسلمان بعنوان اینکه پایبند عقاید اسلامی است باید کلیه رفتارهائی که در اسلام بر آن تاکید شده است را مورد توجه قرار دهد. برخی از رفتارها با برخی از حرفه ها تناسب بیشتری دارد، لذا آن قشر خاص باید در آن موارد دقت بیشتری مبذول دارد. جداکردن اخلاق پرستاری حرفه ای از اخلاق اسلامی به معنی عدم تائید آن از نظر اسلام نیست بلکه آنها نیز مورد توجه اسلام می باشد ولی آنها اموری هستند که اگر شخصی مسلمان  هم نباشد  وبه اسلام نیز تقیدی نداشته باشد بعنوان یک وظیفه باید آنها را رعایت نماید، اما برخی از امور است که در روایات و آیات الهی قرآن مورد تاکید قرار گرفته و به حرفه تقدس و عضویت و ارزش الهی داده شغل را به صورت عبادت در می آورد. در اینجا به برخی از آنها اشاره می نمائیم:
۱- اخلاص و توکل: اخلاص انجام وظیفه برای رضای خداست و  انسانی که وظایف خویش را فقط برای رضای خدا انجام دهد، در زندگی درنخواهد ماند. مشکلات و رنج و سختی کار او را از پا در نخواهد آورد و علاوه بر سود و منافع دنیوی به منافع اخروی نیز دست خواهد یافت و خدا همیشه یار و مددکار او خواهد بود و با هر قدمی که بر می دارد یک درجه تعالی معنوی پیدا خواهد کرد.
۲- توکل اعتقاد قلبی: بر این است که همه کارها به دست خداست و موثر حقیقی خداست، لذا پرستار با اعتقاد بر اینکه همه چیز در دست خداست همه تلاش علمی و عملی خود را در انجام وظیفه بکار می گیرد و نتیجه و اثر و عاقبت کار را که در دست او نیست به خدا واگذار می سازد و با  همین خصلت در خویش آرامش قلبی نیز پدید آمده، اضطراب و نگرانی پیدا نمی کند. و من یتوکل  علی الله فهو حسبه (طلاق- ۳)
۳- امانت و درستکاری: کسی که در بیمارستان یا مراکز بهداشتی و درمانی با پرستار  مواجه می شود، به علت اعتمادی که به پزشک و پرستار دارد، عزیزترین و ارزنده ترین بخش وجود خود یعنی سلامتی،  جان و ناموس خود را به امانت در درست پزشک و پرستار قرار می دهد، لذا پرستاران باید به بهترین نحو از این امانت حفاظت و نگهداری نمایند و تمام تلاش خویش را در ادای امانت بکار گیرند. بشر هنگامی که حالت ضعفی به خود می گیرد و سوء استفاده های شغلی یا رفتاری از خود بروز می دهد، در دیدگاه مردم این بدنامی به ضعف سرایت می کند یعنی عملکرد هر پرستار معرف مقام معنوی همه پرستاران است. امام صادق می فرمایند:
کل ذی صناعه مضطر الی  ثلاث خصال یجتلب بها المکسب و هو ان یکون حاذقا بعلمه مودیا لامانه فیه مستمیلا لمن استعمله[1].
صاحب هر حرفه ای باید سه ویژگی داشته باشد تا کار او رونق گیرد:
۱- در کار خود مهارت علمی داشته باشد.
۲- امانتدار باشد.
۳-  نسبت به مراجعه کنندگان علاقمند باشد.
۴- عفّت و پاکدامنی: یک ارزش اخلاقی مورد نیاز پرستاران رعایت هر چه بیشتر عفت و پاکدامنی است که در روایات آن را از جمله بالاترین عبادات برشمرده اند.[2] این مسئله به ویژه برای کسانی که  با جنس مخالف به لحاظ ضرورت شغلی سرو کار دارند بیشتر مورد تاکید است.
اختلاط پرستاران مرد و زن در بیمارستانها و مراکز بهداشتی، درمانی مشکلی است که باید به همت مسئولین و تلاش خواهران جهت بدست گرفتن همه شئون مربوط به خود بزودی حل گردد، چرا که همیشه نمی توان کشور را  با ضرورتها اداره کرد.
پرستاران باید به احکام شرعی در مورد نگاه کردن و لمس توجه بیشتری مبذول داشته، از بوجود آمدن شرایطی که باعث خلاف شرع گردد جلوگیری نمایند، لذا با توجه به اعتقادات مردم از برداشتن حجاب یا بیرون آوردن لباس بیماران بطوری که در مرئی و منظر نامحرم قرار گیرد جدا خودداری نمایند، افراد را با پوشش کامل از بخشی به بخش دیگر منتقل سازند. در انتقال بیمار بویژه قبل و بعد از اتاق عمل و هنگام بیهوشی که بیمار قادر به پوشانیدن خود نیستند از آنها مواظبت به عمل آورند.
اسلام در مورد رابطه با بیگانه، به مسائلی می پردازد که جنبه پیشگیری از خطرات جنسی داشته و وظیفه شرعی نیز محسوب می گردد و باید رعایت کرد از جمله:
* حتی الامکان مرد و زن تنها در یک اتاق نباشند مگر با شخص ثالث، در صورتی که دیگری نمی تواند به آنجا راه یابد باید درب اتاق باز نگه داشته شود.
* نگاه کردن و لمس کردن بدن نامحرم حرام است و امور مربوطه را باید همجنس انجام دهد.
* در صورت ضرورت بدون قصد لذت با اکتفا به حد ضرورت نگاه و لمس اشکال ندارد.
۵- تواضع و فروتنی: معمولا انسان هنگامی که نیاز کمتری به مردم  پیدا کرد و بیشتر مردم بودند که به او نیازمند شدند در خود احساس غرور کرده خود بزرگ بین می شود و پرستار از جمله اقشاری است که جامعه به او نیازمند است و تکبر دامی است که بر او مهیا گشته است.
شخص صاحب غرور انتظار احترام و توجه دیگران را داشته و در صورتی که این کار انجام نشود به بیمار و وظائف خویش بی اعتنا می گردد و از طرف دیگر اطمینان بیمار از او سلب می شود.
هرچه موقعیت بشر بالاتر رود نیاز به تواضع بیشتری دارد از اینرو پیامبران که بالاترین مقام را داشتند و قاعدتاً باید در خود احساس غرور نمایند، متواضعترین اقشار جامعه بوده اند و دستور داشتند که نسبت به مومنین تواضع به خرج دهند. از امام صادق (علیه السلام) نقل شده که می فرمود: کسی که تواضع نماید خدا درجات وی را بالا می برد و کسی که تکبر نماید خدا درجات وی را پایین قرار می دهد.[3]
تواضع سـر رفعـت افرازدت ***** تـکبـر به خـاک انـدر انـدازدت
بزرگان نکردند در خود نگاه ***** خدا بینی از خویشتن بین مخواه
تواضع کند هوشمند گـزین ***** نهـد شـاخ پرمیوه سر بر زمین
۶- حلم و بردباری: نظر به اینکه پرستاران غالبا با اشخاصی روبرو می شوند که در اثر بیماری و گرفتاری صبر و طاقت معمول را ندارند، ممکن است کمترین برخورد تند و نامناسب و بی اعتنائی باعث شود از کوره بدر روند. لذا پرستاران نباید تحت تاثیر برخوردهای نامناسب بیمار قرار گرفته، کینه آنها را بدل گیرد بلکه چون خواهر و برادر خود با آنان رفتار نمایید.
چو پرخـاش بیـنی تحمـل بیار ***** کـه سهـلی ببندد در کارزار
بشیرین زبانی و لطف و خوشی ***** توانی که پیلی به مـوئی کشی
بیمار از مشکلات بیمارستان کمبود کادر و امکانات بی اطلاع است غالبا فقط خود را می بیند و احساس نمی کند که همه بیماران نیازمند به یاری پرستار می باشند و احساس می کند بی توجهی نسبت به او بی اعتنائی نسبت به جان اوست و عکس العمل ناشایست از خود نشان می دهد از این رو پرستاران همواره باید خود را به جای بیمار یا همراه بیمار قرار دهد و از این رفتار با متانت گذر نماید. البته آنها هم نباید رفتاری از خود نشان دهند که این احساس را تشدید نماید، بلکه باید همیشه حرمت خود و کادر پرستاری را حفظ نماید.
به لطافت چو برنیاید کار ***** سر به بی حرمتی کشد ناچار
پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) با آن همه عظمت در دعاهای خویش از خداوند حلم بیشتر می خواهد.

اهمیت و ارزش انسانیت انسان نه به مال است نه به مقام و قدرت و نه به میزان شهوت رانی که هر سه نهایت دنیاداری است. غفلت و معصیت دو آفت بزرگ برای دو عامل اصلی مصونیت درونی انسان یا تقوای الهی که آخرت گرائی و عشق و محبت خدا است، می باشد. بلکه ارزش انسانی انسان به میزان باور حضور خدا در صحنه زندگی و توجه به سرنوشت آینده و سیر انسان بسوی زندگی جاودان اخروی است تا هیئت وجود خویش را بوسیله عمل برای آن زندگی تنظیم نماید. این دو باور بطور اتوماتیک رفتار را کنترل می نماید

اللهم اغننی بالعلم و زینی بالحلم … از خود ایشان یعنی پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) است که:
کار تمام نیست مگر اینکه سه چیز همراه داشته باشد:
تقوائی که شخص را از معاصی الهی بازدارد.
خلق نیکوئی که بوسیله آن با مردم مدارا کند.
حلم و بردباری که عمل جاهلانه با آن دفع گردد.[4]
در فرهنگ اسلام عصبانی شدن و غضب کلید شر دانسته شده است و بر عکس فروخوردن خشم اجر عظیم اخروی و نجات از عذاب قیامت را بدنبال دارد.[5]
۷- خوشروئی و خوش خلقی: آنچه که نقش تعیین کننده در روابط اجتماعی داشته و اعتماد متقابل ایجاد می کند برخورد صحیح خوب و خوشروئی و خلق نیک است از اینروست که در فرهنگ اسلامی خوش خلقی باعث کمال ایمان[6]، بهشت[7]، باعث بخشش گناه[8] شده و یا روزه داری و عبادت[9] برابری می کند و شادکردن مومن و تبسم بر او از حسنات[10] و امری که موجب خشنودی خدا می گردد[11] محسوب شده است.
بدوزخ بـرد مـرد را خـوی زشـت ***** که اخلاق نیک آمدست از بـهشت
مکن خواجه بر خویشتن کار سخت ***** که بـدخوی بـاشد نـگنسار بـخت
گرفتـم که سـیم و زرت چیز نیست ***** چو سعدی زبان خوشت نیز نیست؟
بیمار به همان میزان که به دارو نیازمند است به محبت و عطوفت و خوشروئی برای بهبود خویش نیازمند است.
۸- احساس مسئولیت نسبت به بشریت: یک ارزش بسیار والا در فرهنگ اخلاقی اسلام خدمت به خلق خدا و خیرخواهی برای آنهاست. این خصلت در رابطه با کسانی که در مسئولیت مرتبط با کاری مردم خدمت می کنند بسیار قابل توجه است. در احادیث پیامبر اکرم (صلی الله علیه وآله) نقل شده است که: برترین مردم نزد خدا کسانی هستند که دوندگی و تلاش بیشتر برای مردم می کنند[12] و خیرخواهی یک وظیفه شرعی و دینی است و هرکس خدمتی به مردم ارائه دهد به میزان آن در بهشت به او خدمت می شود.
۹- خوش زبانی: پرستار در اثر مشکلات فراوان و دشواریهائی که معمولا بیمار برای او فراهم می کند علاوه بر رفتارهای نامناسب ممکن است کلام و سخن نامناسب نیز به بیمار بگوید که باعث کدورت، ضعف روحی و از بین رفتن روحیه بیمار گردد. بد سخن گفتن، تحقیر و سرزنش نمودن در فرهنگ اسلامی ستم و نفاق شمرده شده[13] و شخص در همین دنیا ممکن است گرفتار آن گردد.[14]

عوامل موثر جهت تقوای الهی در پرستاری

به حسن فعلی و فاعلی، بستگی و مرتبط است تا اینجا ما به حسن فعلی پرداختیم و اما حسن فاعلی یعنی آنچه به انگیزه فعل مرتبط است. بدیهی است که هرکاری انگیزه و هدفی دارد، انگیزه ها ممکن است از قداست و شرافت متفاوتی برخوردار باشد.
انتخاب یک حرفه ممکن است به جهت پول سازی و معیشت دنیوی و احترام و موقعیت اجتماعی انجام گیرد و یا جهت خدمت جامعه و رفع نیاز نیازمندان و محرومان انجام پذیرد و یا ثواب اخروی انگیزه شود و یا رضایت خدا و عشق و محبت نسبت به بندگان خدا باعث آن شود.
فمن الناس من یقول ربنا آتنا فی الدنیا و ما له فی الاخره من خلاق و منهم من یقول ربنا آتنا فی  الدنیا حسنه و فی الاخره حسنه و قنا عذاب النار، اولئک لهم نصیب مما کسبوا. (بقره- ۲۰۲ تا ۲۰۰)
اهمیت و ارزش انسانیت انسان نه به مال است نه به مقام و قدرت و نه به میزان شهوت رانی که هر سه نهایت دنیاداری است. غفلت و معصیت دو آفت بزرگ برای دو عامل اصلی مصونیت درونی انسان یا تقوای الهی که آخرت گرائی و عشق و محبت خدا است، می باشد. بلکه ارزش انسانی انسان به میزان باور حضور خدا در صحنه زندگی و توجه به سرنوشت آینده و سیر انسان بسوی زندگی جاودان اخروی است تا هیئت وجود خویش را بوسیله عمل برای آن زندگی تنظیم نماید. این دو باور بطور اتوماتیک رفتار را کنترل می نماید.
امام سجاد (علیه السلام) در مناجات خمسه عشر می فرماید:
اسئلک حبک و حب من یحبک و حب کل عمل یوصلنی الی قربک؛
یعنی:
خدایا از تو عشق و محبت به خودت و دوستداران خودت و اعمالی که  مرا به تو می رساند را مسئلت دارم.
هر چه جز عشق خدای احسن است ***** گر شکر خواری است آن جان کندن است.

پی نوشت:
[1] تحف العقول (ص ۲۳۸)
[2] عن ابی جعفر (علیه السلام) قال: ما عبدالله بشیء افضل من عفه بطن و فرج (همان، ص ۱۲۵)
[3] ع ابی عبدا… (علیه السلام) قال: فمن تواضع لله رفعاه و من تکبر وضعاه. (همان، ص ۱۸۵)
[4] عن النبی (صلی الله علیه وآله) قال:  ثلاث من لم یکن فیه لم یتم عمل: ورع- یعجزه عن معاصی الله و خلق یداری به الناس و حلم یرد به جهل الجاهل.  (همان، ص ۱۷۹)
[5] قال ابوعبدا… (علیه السلام): الغضب مفتاح کل شر. (همان، ص ۴۱۲)
عن ابی جعفر (علیه السلام) قال: من کظم غیظا و هو یقدر علی امضائه  حشاالله قلبه امنا و ایمانا یوم القیامه. (همان، ص ۱۷۱)
عنه: من کف غضبه عن الناس کف الله عنه عذاب یوم القیامه. (همان، ص ۴۱۵)
[6] عن ابی جعفر (علیه السلام) قال: ان الکمل المومنین ایمانا احسنهم خلقا. (کافی، ج ۳، ص ۱۵۶)
[7] عن ابی عبدا… قال: قال رسول ا… : اکثر ما تلج به امتی الجنه تقوی الله و حسن الخلق. (همان، ص ۱۵۷)
[8] عن ابی عبدا… (علیه السلام) قال: ان الخلق الحسن یمیث الخطیئه کما تمیث الشمس الجلید. (همان)
[9] عن ابی عبدا… (علیه السلام) قال: قال رسول ا… : ان صاحب الخلق الحسن له مثل اجرالصائم القائم. (همان، ص ۱۵۷)
[10] عن ابی عبدا… (علیه السلام) قال: من تبسم فی وجه اخیه کانت له حسنه. (همان، ص ۲۹۳)
[11] ما عبدا… بشیء: احب الی الله من ادخال السرور علی المومن. (همان، ص ۲۷۱)
[12] عن ابی عبدا… (علیه السلام) قال رسول ا… (صلی الله علیه وآله): الخلق عیال الله فاحب الخلق الی الله من نفع عیال الله. (همان ص ۲۳۹)
[13] قال ابو عبدا… (علیه السلام): البذاء من الجفاء و الجفاء فی النار. (همان، ج ۴، ص ۱۷)
[14] من اثب  مومنا انبه الله فی الدنیا و الاخره. (کافی، ج۴، ص ۵۹)