تصویر کوتاه؛ سیمای شهید صدر از نگاه دیگران

آیة الله شهید سیدمحمد باقر حکیم(ره):

شهید صدر (ره) در میان روشن فکران اسلامی، چه در جهان تشیع و چه در کل جهان اسلام، از یک مقبولیت ویژه و بالایی برخوردار بود. شاهد این مقبولیت ممتاز، ارتباطی است که بین شهید صدر (ره)، با اطراف و اکناف جهان اسلام برقرار بود. همچنین دعوت هایی که از شهید صدر برای حضور در کنفرانس های فرهنگی و سیاسی می شد و یا فرستادن نمایندگانی از سوی ایشان جهت حضور در این کنفرانس ها، همه شاهد موقعیت ویژه و مقبولیت این شهید بزرگوار است.[1]

شهید صدر (ره) پایه گذار فعالیت های فکری و طرح های تشکیلاتی حرکت اسلامی در عراق است. حتی می توان گفت او پدید آورنده ی انقلاب اسلامی در عراق است. از لابه لای کتاب ها و نظریه هایی که ایشان از مکتب اسلام بیرون کشیده و ارایه داده است؛ و از نظریات اسلامی ایشان که جوانب گوناگون زندگی را در بر می گیرد؛ و نیز از تصورات ایشان از زندگی و جهان شمولی اسلام و مشخص سازی این تصورات در محورهای مشخص و معین، روشن می شود که چگونه شهید صدر (ره) پایه گذار فکر حرکت اسلامی در عراق بود.[2]

شهید صدر سهم بزرگی در ایجاد انقلاب داشت و پدید آورنده و آغازگر انقلاب اسلامی بود؛ چرا که او مجموعه ای از اقدامات خویش را در ارتباط با ایجاد حرکت اسلامی در عراق به کار گرفت که آخرین آن، همان اقدام انقلابی است که باعث شد شهید صدر تصمیم بگیرد از مرجعیت و رهبری امام خمینی (ره) دفاع کند. او انقلاب اسلامی ایران و جمهوری اسلامی را تأیید کرد؛ چرا که انقلاب به رهبری مرجعیت بود و سرآغاز آن، حوزه علمیه بود. شهید صدر برای ایستادگی در برابر نظام طغیان گر عفلقی از ملت عراق خواست تا با بذل قربانی ها و خون های ارزشمند در این راه، یعنی در راه نابودی طاغوت ها و آزادسازی اراده ملت های محروم و مستضعف و اقامه حکومت خدا بر زمین، قدرتمند بایستند.[3]

آیة الله مصباح یزدی:

بدون شک شهید صدر (ره) نوآوری هایی در علوم اسلامی داشته اند که بسیار مورد استفاده واقع شده و بعداً هم واقع خواهد شد. شهید صدر (ره) باب هایی گشودند و قصد داشتند که آن ها را ادامه دهند و شایسته است که شاگردان ایشان ادامه دهنده ی راه آن شهید باشند و مقاصدی را که داشتند، دنبال کنند.

آیة الله شهید صدر (ره) انتظار دارند که شاگردان، نظریات ابداعی ایشان را نقادی نموده تا پخته تر شود و ما نیز باید در پیشگاه این استاد عظیم الشأن تواضع داشته باشیم و فرمایشات ایشان را نقل کنیم؛ ولی فکر می کنم که روح شهید از ما انتظار و توقع دیگری داشته باشد و آن، این که ما درباره این بحث ها مناقشه کنیم. برخی از دیدگاه ها و نظریات جدیدی که ایشان ارایه داده اند، امروز برای جامعه بیشتر مورد حاجت است.[4]

آیة الله شیخ محمدعلی تسخیری (از شاگردان شهید و دبیرکل کنگره بین المللی آیة الله شهید صدر (ره)):

مرحوم آقای صدر (ره) از آن استادهایی بودند که از یک طرف هم ماده ی علمی و هم منطق و هم منهج بحث را به شاگردان می دادند و از طرف دیگر، آنان را تربیت اخلاقی می کردند. این خصوصیات باعث می شد که شاگرد مجذوب استاد شود. به همین دلیل بود که خیلی ها عاشقانه در این دروس شرکت می کردند؛ ضمن این که فعالیت های شاگردان شهید صدر (ره) در حرکت اجتماعی که خود آن بزرگوار هدایت می کرد، کاملاً نمایان بود. شاگردان شهید صدر (ره) آن قدر مجذوب ایشان می شدند که خود شهید صدر (ره) توصیه می کردند که اگر نسبت به استادی عشق و علاقه داشتید، شخصیت مستقل خودتان را از دست ندهید و در او حل نشوید؛ چرا که وقتی آدم خودش را حل کند و جلوی استادش از بین برود، در این صورت، اگر خدای ناکرده استادش انحرافی پیدا کرد، شاگرد هم به طور طبیعی به آن انحراف کشانده می شود. به این جهت، مرحوم آقای صدر (ره) توصیه می کردند که شخصیت خود را حفظ کنید.

مرحوم آقای صدر (ره)، پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، نامه ای به شاگردان خود در ایران که بنده کوچک ترین آن ها بودم، فرستادند و در آن نامه تأکید کردند که شما باید در امام خمینی (ره) ذوب شوید به مقداری که امام در اسلام ذوب شده است. آقای صدر وقتی دیدند که آرزوی دیرینه اش که همانا برپایی نظام اسلامی بود به دست امام خمینی (ره) تحقق یافته است، به امام عاشقانه می نگریستند، و لذا عاشقانه به شاگردان خود نوشتند که: ذوبوا فی الامام الخمینی کما ذاب فی الاسلام.

ببینید این جا هم با این که عشق و ذوب وجود دارد، ولی ذوب آگاهانه است. به مقداری که امام در اسلام حل شده، شما هم در امام حل شوید. این نکته ی جالبی است که شهید صدر (ره) هم دایماً به آن تأکید می کرد.[5]

ـ در مورد شیوه های تربیتی فرزندانشان شنیدیم که به همسرشان می فرمودند که ما باید تقسیم نفس کنیم در تربیت بچه هایمان. اگر من یک شدتی با بچه ها داشتم، شما رؤوف باش و اگر من رأفتی با بچه ها داشتم، شما جنبه ی شدتی داشته باش تا این ها فقط یک بعد از زندگی را نبینند.

ـ شهید صدر (ره) وقتی احساس کرد بعثی ها دارند ریشه دین را می زنند، طبق آموزشی که خودشان از تاریخ و نیز از روحیه مردم عراق داشتند، فرمودند: من احساس می کنم که این وضعیت مردم نیاز به یک خون پاک و مؤثر دارد و من از خدا می خواهم که آن خون باشم.[6]

آیة الله سیدعلی شفیعی:

استاد شهید [شهید صدر] نه تنها در کشف معضلات علمی و استخراج گوهرهای ذی قیمت از دریای بی کران خدادادی، نابغه است؛ که در روش ها و سبک ها و متدها نیز فردی بی نظیر و یا کم نظیر و مبتکری سازنده و معماری فکور و اندیشمند است که این ابتکار و سازندگی، یکی از مؤثرترین ابزارهای دست یابی به آفاقی جدید و نورانی از علم و دانش خواهد بود.[7]

مرحوم شهید صدر (ره) که خود فقیهی بزرگ و علامه ای عالی قدر در اسلام شناسی، تحقیق، پژوهش، نوآوری، ابتکار و خلاقیت است، در اکتشافات علمی و فکری خویش، خودبینی و خود محوری نمی کند و خویشتن را حاکم بر مدارک و نصوص شرعی نمی بیند. چه بسا نظریه ای را اسلامی معرفی می کند، هر چند مورد استنباط شخصی خود وی نباشد، یا خود استنباط دیگری داشته باشد که فواید این روش، بر فرهیختگان و ارباب تحقیق پوشیده نیست. عظمت روح، اوج فکر و اندیشه، سعه ی صدر، بها دادن به آرا و افکار دیگران، آگاهی بر نظرات صاحب نظران، اجتناب از مطلق گرایی و خود محوری در سخنان شهید صدر (ره) موج می زند و بزرگ ترین درس علمی و عملی را به دست اندرکاران پژوهش و کاوش می دهد.[8]

حجة الاسلام والمسلمین شیخ محمدرضا نعمانی:

شهید صدر (ره)، خود و همه ی وجود خود را، از آن مسلمانان شیعی و سنی به طور یکسان می دانست و با روحی فراخ و از جایگاه پدرانه، همه را مورد خطاب قرار می داد؛ این شهید والامقام، این باور را داشت که اختلافات عقیدتی و سیاسی بین مسلمانان، نباید مانع همکاری و همیاری آنان در راه خدمت به اسلام باشد و برای این امر دو مثال می زد: مثال اول، جنگیدن حضرت علی(ع) در زیر پرچم خلیفه اول، و مثال دوم، دفاع علمای شیعه ی عراقی از حکومت عثمانی عراق، هنگامی که با ارتش استعمار انگلیس در جنگ بود.[9]

حجة الاسلام والمسلمین سیدعلی اکبر حائری یکی از شاگردان شهید

شهید صدر (ره) خود را تنها در یک بخش خاص از علوم اسلامی متوقف نکرده است، بلکه در همه شعب علوم اسلامی وارد شده و بسیار عمیق و با دقت هم وارد شده است و در هر بخش که وارد می شود، جوانب آن را هم در نظر می گیرد؛ از همین رو می بینید که دوره تدریس علم اصول ایشان، به عنوان نمونه، حدود سیزده، چهارده سال طول می کشد. این بدان علت بود که در هر موضوع و مسأله اصولی که وارد می شد، تا تمامی جوانب آن را استیعاب نمی-کرد، از آن موضوع رد نمی شد. ایشان در عین حال که به فقه سنتی معتقد بود، اما به گونه ای همین فقه سنتی را کاملاً با نیازهای فکری زمان و مکان تطبیق می داد. شهید صدر (ره) مباحث خود را به صورت کاملاً فنّی، دسته بندی می کرد و دقیقاً می دانست که از چه نقطه ای وارد و از چه نقطه ای خارج شود تا نتیجه دلخواه خود را بگیرد.[10]

در مورد کیفیت رابطه ایشان با شاگردان، باید گفت که ایشان نه تنها یک استاد بودند، بلکه برای شاگردان خودشان یک پدر و یک مربی به حساب می آمدند. تلاش شهید صدر بر این بود که بر کار شاگردان خود نظارت داشته باشند و آن ها را از همه لحاظ تربیت کنند. به عنوان مثال، ایشان معتقد بودند برای این که طلبه به گونه ای تربیت شود که به درد اسلام بخورد و در آینده بتواند خدمت گذار خوبی برای اسلام باشد؛ باید حتی استراحت و خوابش هم دارای نظم و برنامه باشد و خودشان هم همه این مطالب را تذکر می دادند. به خاطر می آورم که زمانی برنامه درسی و روزانه ام را برای شهید صدر بازگو کردم. برای ایشان توضیح دادم که مثلاً از صبح تا ظهر چه درس هایی را دارم. بعد به ایشان گفتم که بعد از نماز و ناهار دو ساعت استراحت می کنم. مرحوم شهید صدر تا این حرف را شنیدند، تشری به من زدند و گفتند که چرا باید بعد از ظهرها عمرت را تلف کنی، برای استراحت ظهر نیم ساعت بس است. دو ساعت عمرت را تلف می کنی که چه؟ این تذکر پدرانه برای این بود که من از فرصت های خود به نحو شایسته ای استفاده کنم. به هر حال ایشان شاگردان خویش را از نزدیک زیر نظر داشتند و در زمانی که لازم بود، تذکرات دلسوزانه خود را از آن ها دریغ نمی کردند.[11]

همه ی جوانان و افراد جامعه را مانند فرزندان خود می دانست، به مشکلات و سؤالات آنان رسیدگی می کرد و حتی نسبت به مخالفین خود این اخلاق پدرانه را داشت. هیچ گاه برای امور شخصی خود ناراحت نمی شد؛ ناراحتی و تأثر او برای مسلمانان بود. آن شهید در همه ی جنبه های زندگی زاهد بود؛ در تهیه ی خوراکی ها و پوشیدن لباس به ساده ترین چیزها اکتفا کرد و تا آخر عمر خانه ی شخصی تهیه نکرد.[12]

استاد حسن التل:

اولین مسأله ای که شهید صدر (ره) به آن تکیه نمود، پایه ها و اساس سلوک اسلامی بود که این حقیقت، در شخصیت وی در ابعاد مختلف از جمله دعوت به سوی حرکت و رهبری و تفکر جمع گردیده بود؛ از این رو به روش دفاعی برای حفظ اسلام اکتفا ننمود و از این حالت خارج و به مبارزه طلبی زبانی فکری رو آورد و نشاط اسلامی را از خندق دفاع به درگیری رو در رو و نمایان کشانید؛ به طوری که انعکاس این روش شهید صدر (ره)، دشمنان را به حالت تدافعی و مقابله با اسلام وادار نمود.[13]

دکتر احمد محمدعلی (رییس بانک توسعه ی اسلامی):

شهید صدر (ره) به ملکیت شخصی که تضادی با روابط اجتماعی نداشته باشد، اهمیت می-داد؛ برارزش معنوی انسان به عنوان جانشین خدا در زمین تأکید نموده و برای اخلاق اسلامی در اقتصاد نیز اهمیت قایل بود. شهید صدر (ره) ملکیت شخصی را حق مطلق نمی دانست و معتقد بود که این مسأله باید ارتباط تنگاتنگی با وحی داشته باشد... . توسعه باید در ارتباط با ارزش های معنوی انسان بوده و تولید و مصرف باید به عنوان ابزاری جهت خدمت به امت باشد.[14]

حجةالاسلام والمسلمین محمدباقر ناصری:

شهید صدر (ره) معتقد بودند: ما یک نظریه داریم و یک عمل، در بعد نظریه ما اسلام را داریم که به صورت نظری احکام را بیان نموده است. ولی نباید فراموش کرد که اصلاح در اسلام راه ندارد؛ چون زمان و مکان، اسلام را تحت تأثیر قرار نمی دهد و قواعد اسلام فوق تمام زمان ها و مکان هاست. قواعد اسلام برای تمام زمان ها و مکان ها وضع شده است؛ ولی از نظر عملی ما نیاز به اصلاح داریم. ما همیشه نوعی تمایل به استصحاب گرایی داریم و دوست داریم اوضاع در عمل یک نوع باشد؛ مردم به یک حال بمانند و امت تغییر نکند؛ در حالی که مردم امروز، مردم دیروز نیستند و با زبانی که ما با مردم دیروز سخن می گفتیم، دیگر نمی توان با مردم امروز سخن گفت، پس در وهله ی اول باید جامعه ی خود را شناخت و راه های تلاش و عمل را فهمید؛ از مسایل اجتماعی خود آگاهی کامل داشت تا از راه ممارست و ارتباط بتوانیم بفهمیم که مردم امروز چه چیزی نیاز دارند و با چه شرایطی و ...[15]

دکتر خدیجه عبدالهادی المحمید از کویت:

امروز از مفهوم آزادی سوء استفاده می شود و این مفهوم باعث بی بند و باری می گردد... خواهش می کنم همان گونه باشید که شهید صدر (ره) بود. او حکمت عالی و جوهر اسلام را آورد. شهید صدر (ره) قلب ها و عقل های ما را تسخیر کرد. بعد از شهادت ایشان ما توانستیم راهمان را از طریق امام خمینی (ره) و حضرت آیة الله خامنه ای ادامه دهیم. شهید صدر (ره) مسأله آزادی را به عنوان یک روش مطرح کردند، نه به عنوان یک راه درمان موقت.[16]

منبع: نامه جامعه - فروردین و اردیبهشت 1386، شماره 31 و 32 - تصویر کوتاه؛ سیمای شهید صدر از نگاه دیگران
--------------------------------
پی نوشت:
[1] اندیشه ماندگار، ش 2، ص 18.
[2] همان، ش 2، ص 14.
[3] همان، ش 6 ، ص 17.
[4] همان، ص 21.
[5] همان، ش 4، ص 8 .
[6] همان، ص 8 و 18.
[7] همان، ش 1، ص 18.
[8] همان، ص 18.
[9] همان، ش 2 ، ص 40.
[10] همان، ش 3، ص 5 .
[11] همان، ص 15.
[12] همان، ش 5 ، ص 30.
[13] همان، ش 1، ص 26.
[14] همان، ش 6 ، ص 17.
[15] همان، ص 47.
[16] همان، ص 23.