کیفیت نماز شب و فضائل آن/ ذکر عوامل توفیق در نماز شب

پرسش:
کیفیت نماز شب خواندن چگونه است و دعاهای وارده قبل و بعد هر دو رکعت چیست؟ و آیا لازم است آنها را هم بخوانیم و نکات مهم آن را ذکر کنید و اگر یک وقت با دست در قنوت رکعت آخر (العفو) می گوید کم یا زیادتر شود چگونه است و این بحث چهل مؤمن چگونه است که یک عدّه ذکر می کنند و یک عدّه هم نمی گویند؟ لطفاً نام چهل تن از مؤمنین (علماء) را بنویسید و در رکعت آخر در قنوت اول چه چیزی است و بعد آن. نحوه ترتیب را مثلاً اول (استغفرالله) بعد (العفو) یا برعکس، و چون در جمع خانواده یا دانشجویی هستیم و نمی توانیم ساعت را کوک کنیم و چطور بیدار شویم که با سر و صدای ما بقیه بیدار نشوند؟ آیه آخر سوره کهف قبل خواب می خوانیم ولی سر ساعت بیدار نمی شویم. در ضمن دو رکعت نافله صبح هم جزء نماز شب است که باید بخوانیم یا خیر؟

پاسخ:
در اوج جوانی و نوجوانی، صحبت از نماز شب و به فکر نماز شب بودن، واقعاً حکایت از «پاکی روح» و «صفای نیت» شما دارد و از این که خداوند متعال چنین عشق به عبادت به شما مرحمت نموده تبریک و تهنیت می گویم. امّا در پاسخ به سؤال شما باید عرض شود: انسان برای عملی که از او سر می زند باید شوق و علاقه شدید داشته باشد. و شوق از راه علم به فضیلت و فواید عمل برای انسان حاصل می شود. پس اگر شناخت و آگاهی پیدا شود. احساس نیاز زنده می شود و در نتیجه، انسان محتاجانه به استقبال آن می رود و آن را به هر صورت ممکن، انجام می دهد. اینک مقداری از فضیلت و اهمیت نماز شب و نقش اساسی آن در سعادت بشر را، از نظر آیات و روایات اسلامی و از لسان بزرگان عالم عرفان و سیر و سلوک، جهت تنبه خویش و شما دوست عزیز که مشتاق نوای دل شب و حضور در مجلس انس حضرت حق می باشید متذکر می شویم که انشاء الله توفیق عمل پیدا کنیم.
فضیلت نماز شب
فضیلت و اهمیت نماز شب تا به آن اندازه است که خداوند متعال آن را بر بنده برگزیده و رسول گرامیش حضرت محمد ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ واجب ساخته و می فرماید: وَ مِنَ اللَّیلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَک...(1) پاسی از شب را به عنوان نافله، به تهجّد و عبادت بپرداز. در یک حدیث قدسی، خداوند متعال چنین می فرماید: کذِبَ مَنْ زَعَمَ اِنّهُ یحِبُّنی فَاِذا جَنَّةُ اللّیلُ نامَ عَنّی، اَلَیسَ کلَّ مُحِبٍّ یحِبُّ خَلْوَةَ حَبیبِهِ. دروغ می گوید هر که می پندارد مرا دوست دارد و آن گاه شب فرا می رسد و می خوابد، آیا نه این است که هر محبی دوست دارد همنشین خلوت های دوستش باشد».(2)
امام صادق ـ علیه السلام ـ محرومان از سحرخیزی و تهجّد را افرادی مغبون در زندگی معرفی می فرمایند.(3) و امام رضا ـ علیه السلام ـ می فرمایند: نماز شب، رضوان و خشنودی خدا را به همراه دارد.(4)
مرحوم علامه طباطبایی درباره برکت نماز شب می فرمودند: «چون برای تحصیل به نجف اشرف مشرف شدم از نقطه نظر قرابت و خویشاوندی گاهگاهی به محضر علامه قاضی شرفیاب می شدم، تا یک روز در مدرسه ای ایستاده بودم که مرحوم قاضی از آن جا عبور می کردند، چون به من رسیدند دست خود را روی شانه من گذاردند و گفتند: ای فرزند! دنیا می خواهی نماز شب بخوان، آخرت می خواهی نماز شب بخوان».(5) مرحوم قاضی در دستور العمل عرفانی خویش می نویسد: «امّا نماز شب پس هیچ چاره و گریزی برای مؤمنین از آن نیست و تعجب از کسی است که می خواهد به کمال دست یابد، در حالی که برای نماز شب قیام نمی کند و ما نشنیدیم که احدی بتواند به آن مقامات دست یابد مگر به وسیله نماز شب».(6)
رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله خامنه ای دامت ظله العالی در اهمیت نماز شب می فرمایند: «نماز شب بخوانید و آن هم نماز شب با توجه، نماز شبی که می فهمید چه می کنید، نه نمازی که در آن توجه نباشد، نماز شب باید با توجه و عنایت باشد. اثر نماز شب در شما که جوان هستید، بسیار زیادتر از نماز شبی است که «من» می خوانم. این اثرات را حفظ کنید و چیزهایی را که بر هدف و تکاملتان لازم است فرا بگیرید و ایام را از دست ندهید که این ایام و این فرصت ها قابل بازگشت نیستند».(7)
با توجه به مقدمه فوق و بیان شمه ای از فضیلت و اهمیت نماز شب، به عوامل توفیق تهجد و شب زنده داری به صورت مختصر اشاره می کنیم و مطالعه بیشتر در این باره را به خود شما واگذار می کنیم. امیدواریم با مراجعه به دستورالعمل های بزرگان دین اسلام و علمای عامل به نماز شب و بکارگیری آن ها، توفیق الهی رفیق شما گردیده و ما را نیز از دعای خیر فراموش نفرمایید.
برخی از عوامل توفیق در نماز شب
1. ترک گناه: باید دقت کرد یکی از موجبات عدم توفیق و بلکه از مهم ترین عواملی که انسان را از شب زنده داری و مناجات دل شب باز می دارد آلوده شدن به گناه در روز می باشد. در حدیث آمده که شخصی به سلمان فارسی خطاب کرد و گفت: ای «ابوعبدالله» (کنیه سلمان فارسی) من کسی هستم که توانایی خواندن نماز شب را در شب ندارم. سلمان پاسخ داد روز گناه نکن تا شب را به نماز شب توفیق یابی. و افزود مردی نزد امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ اظهار داشت از خواندن نماز شب محروم مانده ام. امام پاسخ داد: تو شخصی هستی که گناهانت تو را در اسارت خود دارد.(8) در حدیث دیگری امام صادق ـ علیه السّلام ـ می فرماید: گاه یک دروغ موجب می شود کسی که اهل نماز شب است از خواندن آن محروم گردد.(9)
2. اجتناب از پرخوری (به ویژه شب): یکی دیگر از مهم ترین عوامل بیداری دل و صفای باطن و نشاط برای مناجات در دل شب نخوردن غذای زیاد می باشد. چگونه آدمی که در طول شبانه روز دایماً در فکر خوردن غذاهای لذیذ بوده و انبار شکم را از انواع غذاها انباشته ساخته است، می تواند با خدای خویش خلوت کند و با او انس بگیرد؟ استاد شهید علامه مطهری می گوید: «اگر ما خودمان را غرق در لذت مادی کنیم مثلاً سر شب بنشینیم دور هم و شروع کنیم به گفتن و خندیدن و... بعد هم سفره را پهن کنیم و آن قدر بخوریم که نفس کشیدن برای مان دشوار شود، بعد مثل یک مرده در رختخواب بیفتیم. آیا در این صورت توفیق پیدا می کنیم که سحر از دو ساعت مانده به طلوع صبح بلند شویم و بعد، از عمق روح خودمان «یا رب یارب» بگوییم؟(10) امیر المؤمنین ـ علیه السّلام ـ در این باره می فرماید: با سه چیز طمع به سه چیز نداشته باش. طمع به شب زنده داری مدار با سیر غذا خوردن و طمع به چهره شاداب و نورانی نداشته باش با خوابیدن شب و... .(11) هم چنین پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمود از پرخوری بپرهیزید زیرا پرخوری برای سلامتی بدن زیان دارد و موجب بیماری است و در انجام عبادت انسان را کسل می کند.(12)
3. عزم و اراده: تصمیم و عزم از لوازم ضروری جهت انجام عملی یا ترک آن است و تا خواستن نباشد، هیچ کاری با اختیار صورت نمی گیرد، تهجّد و شب زنده داری هم از این قاعده مستثنی نیست - بلکه با توجه به اهمیت شایانی که نماز شب دارد و در سعادت انسان تأثیر به سزایی می گذارد شیطان تمام سعی خود را صرف می کند تا ما را از انجام آن محروم سازد ـ و تا زمانی که تصمیم بر انجام تهجّد و شب زنده داری نگرفته باشیم به این عمل موفق نخواهیم شد. از این رو بسیار بجاست آداب و ادعیه قبل از خواب(13) که از طریق امامان معصوم و بزرگان دین به ما رسیده است ،تا حد امکان مراعات نمود و از ابتداء شب به فکر آماده ساختن خود برای انجام نماز شب بود. چنان که استاد مطهری درباره پدر خود که انسانی متهجّد و اهل ذکر و سلوک و عبادت بوده می گوید: «این مرد شریف، هیچ گاه نمی گذاشت که وقت خوابش از سه ساعت از شب گذشته، تأخیر بیفتد. حداقل دو ساعت به طلوع صبح مانده و در شب های جمعه از سه ساعت به طلوع صبح بیدار می شد و حداقل قرآنی که مطالعه می کرد، یک جزء بود و با چه فراغت و آرامشی نماز می خواند».(14)
4. وقت نماز شب: وقت نماز شب از نیمه شب تا اذان صبح می باشد و بهترین هنگامه آن، سحر، یعنی یک سوم پایانی شب می باشد. اگر به جای آوردن نماز شب در وقتش برای شما دشوار باشد و نمی توانید بیدار شوید، می توانید نماز شب را قبل از نیمه شب به جا بیاورید.
نافله شب و مستحباتش(15)
نافله شب هشت رکعت است، با چهار سلام، مستحب است که در دو رکعت نخست، در هر رکعت، پس از حمد سی بار سوره توحید خوانده شود. در اَمالی الصدوق، از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت است که فرمود: «هر کس چنین کند، در حالی منصرف گردد که میان او و خدای عزّوجل هیچ گناهی نماند (مگر آن که آمرزیده شود)». این را شیخ طوسی(ره) نیز در مصباح المتهجِّد نقل کرده و گفته است: «اگر سی بار خواندن سوره توحید ممکن نباشد، در رکعت نخست، پس از حمد، توحید و در رکعت دوم کافرون را بخواند و در شش رکعتِ باقی، هر سوره ای را که خواست». مستحب است در نماز شب، سوره های بلند قرآن همچون: انعام، کهف، انبیا، یس و حوامیم (سوره های حا.میم دار: مؤمن، فصّلت، شوری، زخرف، دخان، جاثیه و احقاف) و مانند آن خوانده شود و اگر وقت تنگ است، به حمد و توحید بسنده گردد. هر کس دشمنی دارد که از او در رنج است، در سجده دوم دو رکعت نخست بگوید: «اللهم إن فلان بن فلان قد شهرنی، و نوَّةَ بی، و عرَّضنی للمکاره، اللّهمَّ فاصرفه عنّی، بسقم عاجلٍ یشغله عنّی، اللّهمّ و قرّب أجله، و اقطع أثره، و عجِّل ذلک یا ربِّ السّاعة السّاعة. و هر کس تندرستی می خواهد، در این سجده بگوید: یا علی یا عظیم، یا رحمان یا رحیم، یا سمیع الدّعوات، یا معطی الخیرات، صلّ علی محمدٍ و آله، و أعطنی من خیر الدّنیا و الآخرة ما أنت أهله، و اصرف عنّی من شرّ الدّنیا و الآخرة ما أنت أهله، و أذهب عنّی هذا الوجع. ـ و درد را نام ببرد ـ فإنّه قد غاظنی (أغاظنی ـ خ ل) و أحزننی. پس در خواهش پافشاری کند که خداوند به زودی او را تندرست می گرداند، انشاء الله. آن گاه پس از هشت رکعت نماز شب، دو رکعت نماز شفع و یک رکعت نماز وتر به جای آورد.
دو رکعت شفع
در این دو رکعت و یک رکعت وتر، پس از حمد سوره توحید را بخواند، تا آن در مرتبه یک ختم قرآن باشد، زیرا سوره توحید یک سوم قرآن است. یا در رکعت نخست نماز شفع، پس از حمد سوره ناس و در رکعت دوم، سوره فلق را بخواند. و چون از دو رکعت شفع فارغ گردید، مستحب است این دعا را بخواند: إلهی تعرّض لک فی هذا اللّیل المعترضون (تا پایان) متن آن. در اعمال شب نیمه شعبان ص687 گذشت. سپس برخیزد و یک رکعت وتر را به جای آورد.
یک رکعت وتر
در این رکعت، پس از حمد، سه بار سوره توحید و یک بار سوره فلق و سوره ناس را بخواند. اگر دوست دارد که پس از حمد تنها یک سوره را بخواند، بی مانع است. پس دستهایش را بلند کند و قنوت بگیرد.
شیخ طوسی(ره) در مصباح المتهجّد می گوید: «نیایش های این قنوت بی شمارند و هیچ یک را وقتی خاص نیست که خلافش جایز نباشد». طولانی کردن این قنوت، مستحب است.
در من لایحضره الفقیه، رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ فرمود: «آن که در این جهان قنوتش طولانی تر باشد، در موقفِ رستاخیز آسوده تر است». خواندن این دعا در قنوت مستحب است، که شیخ صدوق(ره) آن را در من لایحضره الفقیه روایت کرده است که پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در قنوت وتر خود می گفت: «أللّهمَّ اهدنی فی من هدیت، و عافنی فی من عافیت، و تولّنی فی من تولّیت، و بارک لی فیما أعطیت، و قنی شرّ ما قضیت، فإنَّک تقضی ولا یقضی علیک، سبحانک ربّ البیت، أستغفرک و أتوب إلیک، و او من بک و أتوکل علیک، لا (وَ لا ـ خ ل) حول ولا قوّة إلاّ بک یا رحیم». مستحب است که انسان در قنوت، از ترس خدا و بیم عذابش بگرید، یا خود را به گریه بزند. گریستن به خاطر چیزی از گرفتاری های دنیا، روا نیست. آن گاه برای برادران مؤمنش دعا کند و مستحب است برای این کار، چهل نفر (مرد ـ خ ل) یا بیشتر را نام ببرد و بگوید: اللّهمَّ اغفر لفلانٍ. در عدّة الدّاعی، از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت است که فرمود: هر کس چهل مؤمن را مقدم بدارد، سپس برای خود دعا کند، دعایش به اجابت رسد».
پس هفتاد بار بگوید: أستغفرالله ربّی و أتوب إلیه. در من لایحضره الفقیه، از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت است که فرمود: «هر کس هفتاد بار استغفار کند و تا یک سال بر این کار مداومت نماید، خداوند او را در نزد خود، از آمرزش خواهان وقت سحر می نویسد، و بهشت و آمرزش خدای عزّوجل بر او واجب می گردد». و روایت شده است که ذکر استغفار، صد بار گفته شود. بجا است که ذکر استغفار را با دست راست بشمارد و دست چپش را در حالت قنوت نگه دارد.
در من لایحضره الفقیه، از امام صادق ـ علیه السلام ـ روایت است که فرمود: «رسول خدا ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ در وتر، هفتاد بار از خدا آمرزش می طلبید». و هفت بار بگوید: هذا مقام العائذ بک من النّار. سپس هفت بار آن چه را شیخ در مصباح المتهجّد ذکر کرده است، بگوید: استغفر الله الّذی لا إله إلاّ هو الحی القیوم، لجمیع ظلمی و جرمی و إسرافی علی نفسی و أتوب الیه. سپس سیصد بار بگوید: العفو.
در من لایحضره الفقیه: «علی بن حسین ـ علیهم السلام ـ در سحرگاهان، در نماز وتر خود سیصد بار می گفت: العفو». سپس بگوید: ربّ اغفرلی و ارحمنی و تب علی، إنّک أنت التّواب الرَّحیم. سپس به رکوع رود و سر بلند کند و بگوید: هذا مقام من حسناته نعمة منک و شکره ضعیف، و ذنبه عظیم، و لیس لذلک إلاّ رفقک و رحمتک، فإنَّک قلت فی کتابک المنزل علی نبیک المرسل ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ : کانُوا قَلِیلًا مِّنَ اللَّیلِ مَا یهْجَعُونَ ـ وَبِالْأَسْحَارِ هُمْ یسْتَغْفِرُونَ(16) طال هجوعی و قلّ قیامی، و هذا السّحر و إنا إستغفرک لذنوبی، استغفار من لا یجد لنفسه ضرّاً ولا نفعاً ولا موتاً و لاحیاة و لا نشورا. پس دو سجده به جای آورد و تشهد بخواند و سلام دهد و پس از گفتن تسبیح زهرا ـ علیها السلام ـ بگوید: الحمد لرّب الصّباح، الحمد لفالق الإصباح. و سه بار بگوید: سبحان ذی الملک، القدوس العزیز الحکیم. و بگوید: یا حی یا قیوم، یا برّ یا رحیم، یا غنی یا کریم، ارزقنی من التّجارة أعظمها فضلا، و أوسعها رزقا، و خیرها لی عاقبة، فإنّه لا خیر فیما لا عاقبة له.
آنگاه «دعای حزین» را که امام زین العابدین ـ علیه السلام ـ پس از نماز شب خود می خوانده است، بخواند: اناجیک یا موجودا فی کلّ مکان لعلّک تسمع ندائی، فقد عظم جرمی، و قلّ حیائی، مولای یا مولای، أی الأهوال أتذکر و أیها أنسی، و لو لم یکن إلاّ الموت لکفی، کیف و ما بعد الموت أعظم و أدهی، مولای یا مولای، حتّی متی و إلی متی أقول لک العتبی مرّةً بعد اخری، ثمّ لا تجد عندی صدقا و لاوفاءً، فیاغوثاه ثمّ و اغوثاه بک یا الله من هوی قد غلبنی، و من عدوٍّ قد استکلب علی، و من دنیا قد تزینت لی، و من نفسٍ أمارة بالسّوء إلاّ ما رحم ربّی، مولای یا مولای، إن کنت رحمت مثلی فارحمنی و ان کنت قبلت مثلی فاقبلنی، یا قابل السّحرة أقبلنی، یا من لم أزل (لا أزال ـ خ ل) أتعرف منه الحسنی، یا من یغذِّینی بالّنعم صباحاً و مساءً، ارحمنی یوم اتیک فردا، شاخصاً إلیک بصری، مقلّداً عملی، قد تبرّأ جمیع الخلق منّی، نعم و أبی و امّی و من کان له کدّی وسعیی، فإن لم ترحمنی فمن یرحمنی، و من یؤنس فی القبر وحشتی، و من ینطق لسانی إذا خلوت بعملی، و ساءلتنی عمّا أنت أعلم به منّی، فإن قلت نعمت فأین المهرب من عدلک، و إن قلت لم أفعل قلت ألم أکن الشّاهد علیک، فعفوک عفوک یا مولای قبل سرابیل القطران، عفوک عفوک یا مولای قبل جهنّم و النّیران، یا مولای(17) قبل أن تغلّ الأیدی إلی الأعناق، یا أرحم الرّاحمین و خیر الغافرین. پس به سجده رود و پنج بار بگوید: سُبُّوحٌ قُدُّوسٌ، و بنشیند و آیة الکرسی را بخواند و بار دیگر سجده کند و پنج بار ذکر پیشین را بگوید.
از پیامبر ـ صلی الله علیه و آله و سلم ـ برای این سجده پاداشی کرامند وارد شده است که ذکر آن، سخن را به درازا می کشاند. البته این در صورتی است که وقت فراخ باشد، و گرنه به دو رکعت شفع و یک رکعت وتر و دو رکعت نافله صبح، اگر چه پس از فجر و پیش از نماز صبح خوانده شود، بسنده می شود. روایت رسیده است که هر کس پیش از دمیدن صبح برخیزد و یک رکعت وتر و دو رکعت نافله صبح را بخواند، برایش پاداش نماز شب را می نویسند.
مستحب است که انسان پس از نماز شب، سه بار سوره قدر را بخواند و ده بار بگوید: اللّهم صلِّ علی محمَّدٍ و آل محمّدٍ. و ده بار سوره توحید را بخواند و در پایانش بگوید: کذلک الله ربّنا. سپس بگوید: محمّدٌ بین یدی و علی ورائی، و فاطمة فوق رأسی، و الحسن عن یمینی، و الحسین عن شمالی، و علی بن الحسین ـ و امامان پس از او را نام ببرد ـ پس بگوید: یا ربّ ما خلقت خلقاً خیراً منهم، اجعل صلاتی بهم مقبولة، و دعائی بهم مستجابا، و حاجاتی بهم مقضیة، و ذنوبی بهم مغفورة، و رزقی بهم مبسوطاً. سپس بر محمد و خاندانش درود فرستد و حاجت خویش بخواهد و برخیزد.
نکات مهم:
1. دوست گرامی در بالا کیفیت و مستحبات نماز شب به صورت کامل ذکر گردید اما توجه به این نکته ضروری است که به جا آوردن تمام این مستحبات ضرورتی ندارد. بلکه انجام این مستحبات برای همه توصیه نمی شود. در مورد نماز شب حتی می توان هر رکعت را فقط با یک سوره حمد (بدون سوره توحید) به جا آورد و قنوت ها را مختصر خواند. حتی می توان به سه رکعت آخر (شفع و وتر) اکتفا نمود یازده رکعت نخواند. و یا قنوت آخر را با چند کلمه العفو و استغفار به پایان رساند، نام چند مؤمن را ذکر نمود یا اصلاً با یک صلوات قنوت را تمام نمود.
2. بهتر است در ابتدا نماز شب را به صورت سبک، در عرض چند دقیقه به جا بیاورید تا از افراط و تفریط جلوگیری گردد و موجب دلسردی شما نگردد.
3. البته اعداد در نماز شب خاصیت خاص خود را دارند، مثلاً سیصد بار العفو. اما در ابتدا، به جای آوردن نماز خلاصه تر بهتر می باشد.
4. در مورد قسمت آخر سئوال باید عرض کنم که نافله نماز صبح جدا از نافله نماز شب می باشد.

پی نوشت:
1. اسراء : 79.
2. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج13، ص329، باب 11، روایت 7.
3. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج87، ص146، باب 6، روایت 20.
4. من لایحضره الفقیه، ج1، ص412.
5. فریادگر توحید، قم، موسسه تحقیقاتی اهل بیت، چاپ اول، 1378ش، ص106.
6. مبلغان، ذیقعده 1423ق، شماره 37، سه دستور العمل عرفانی از آیت الله علی آقا قاضی، ص81.
7. باقی نصر آبادی، علی، رمز موفقیت استاد مطهری، قم، لوح محفوظ، چاپ اول، 1377ش، ص65.
8. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج87، ص151، باب 6، روایت 27.
9. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج87، ص145، باب 6، روایت 9.
10. مختاری، رضا، سیمای فرزانگان، قم، دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ نهم، 1375ش، ص219، به نقل از احیاء تفکر اسلامی، ص93ـ95.
11. خسروی، موسی، نماز شب، تهران، ستاد اقامه نماز استان تهران، چاپ اول، 1375ش، ص41.
12. مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج62، ص266، باب 88، روایت 41.
13. جهت مطالعه بیشتر ر.ک: ملکی تبریزی، میرزا آقا جواد، اسرار الصلوة، ترجمه رضا رجب زاده، تهران، پیام آزادی، چاپ اول، 1363ش، ص454 تا 472.
14. باقی نصر آبادی، علی، رمز موفقیت استاد مطهری، قم، لوح محفوظ، چاپ اول، 1377ش، ص36.
15. تمام مطالب به نقل از: آیت الله سید عباس کاشانی، مصابیح الجنان، ترجمه محمد مهدی رضایی، قم، مؤسسه فرهنگی انتشاراتی جمال، 1384ش.
16. ذاریات : 17ـ18.
17. عَفوَکَ عَفوَکَ (نسخه بحار).
------------------------------------------
معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
1ـ ملکی تبریزی، میرزا جواد آقا ، اسرار الصلوة، ترجمه رضا رجب زاده، تهران، پیام آزادی، 1363.
2ـ خسروی، موسی، نماز شب، ستاد اقامه نماز استان تهران، چ اوّل، 1375.
3ـ مبتکر سرابی، اسفندیار، اشتیاق حضور، تهران، ستاد اقامه نماز، چ اوّل.
4ـ ادیب بهروز، محسن، چهل حدیث نافله، قم، دار الحدیث، چ اوّل، 1375.