از زرد به سرخ(در چهارشنبه سوری)

درباره جشن آیینی چهارشنبه سوری 

شاید اگر از هرکدام از ما بپرسند که کدام شب های روزگارتان ایرانی تر بوده است بی درنگ یاد یلدا و چهارشنبه سوری بیفتیم؛ شب هایی که هرکدام به رنگی در خانه های یاد ما نشسته اند و به ویژه در آن چه از کودکی هایمان در یاد داریم. نیازی به بازگوکردن نیست که در بین این دو شب، ما چهارشنبه سوری را بیشتر جشن می پنداریم تا یلدا؛ دلیلش هم می تواند این باشد که به هرحال تکاپوها و جست وخیزهای این شب بیشتر با آن چه ما از جشن می شناسیم هم خوانی دارد و افزون بر آن اینکه آیین چهارشنبه سوری بیشتر بیرونی است و یلدا، اندرونی. اما چه خوب است که این تکاپو را یکسره بازی نپنداریم و در آستانه ی نوروز به آن چه مایه و پایه ی بنیادین چنین جشن هایی بوده است نیز بیندیشیم؛ با همین خواست، پای سخن دکتر میرجلال الدین کزازی نشستیم.
● جناب دکتر کزازی ! گمان می کنم اگر پیش از هر صحبتی اشاره ای داشته باشید به پیشینه ی پدیده ی «آتش» در فرهنگ ایرانی، می توانیم از گذرگاه خوبی وارد بحث شویم.
- آیین و جشن چهارشنبه سوری یکی از آیین ها و جشن های ایرانی است که خاستگاه آن گرامی داشت روشنایی و گرماست که در آتش نمادینه شده است؛ هم از این روست که در این جشن و آیین، آتش جای گاهی ویژه دارد. ایرانیان در واپسین چهارشنبه ی سال کهن یا به گفته ای روشن تر، در سه شنبه شب یا شب چهارشنبه آتشی برمی افروزند، از فراز آن برمی جهند، به هنگام جستن از آتش می گویند «زردی من از تو / سرخی تو از من». در نمادشناسی ایرانی، سرخی که یکی از رنگ های خورشید است و رنگی است گرم، نماد به روزی و تندرستی و شادکامی است؛ از این روی در زبان پارسی، سرخ روی کنایه ای شده است از نیک بخت و تندرست. در استعاره ای تمثیلی نیز ما همین نکته را می بینیم. آن استعاره این است: «فلان، با سیلی روی خود را سرخ می گرداند.» خواست گوینده از این استعاره آن است که آن کس می کوشد خود را نیک بخت و به روز و بی نیاز نشان بدهد. در برابر، زردی، نماد بیماری و تهیدستی و بینوایی است. روی زرد را می باید به هر شیوه، به روی سرخ دگرگون کرد. از سوی دیگر زردی و سرخی هردو از رنگ هایی است که در آتش یافته می شود. بر این پایه ایرانیان به هنگام پریدن از فراز آتش می گویند که زردی روی من از آن تو باد و سرخی روی تو از آن من؛ بدین سان آرزو می برند که سالی را که در پیش است، در به روزی و نیک بختی و فراخ دستی و بی نیازی بیاغازند و به پایان ببرند.

● ایرانیان همواره در بنیان جشن ها و آیین هایشان انگیزه هایی نهفته داشته اند و از سوی دیگر برخی آیین های ایرانی نیز بنا به رخدادهای تاریخی گرامی داشته می شوند؛ در مورد آیین چهارشنبه سوری نیز می توان نشانه ای از این دست یافت یا تنها رفتن به پیش باز نوروز و آماده شدن برای گرامی داشت زاده شدن دوباره ی خورشید، بهانه ی این جشن بوده است؟
- به درستی روشن نیست که چرا این جشن و آیین در شب چهارشنبه برگزار می شود، از این روی چهارشنبه سوری نامیده شده است اما آن چه در پاسخ به پرسش شما می توانم گفت، این است که سه شنبه در باورشناسی ایرانی روزی آیینی و ارزشمند شمرده می شده است. آن را روز بازخوانده و وابسته به ناهید می دانسته اند. یکی از نام های ناهید در ایران نو «بی بی سه شنبه» است که گاهی برای بزرگ داشت وی حتی خوانی(سفره ای) آیینی می گسترند که بیشتر رفتاری است زنانه؛ تنها زنان بدین خوان، بدین سفره فراخوانده می شوند. این ویژگی خود یادآور پیوند این روز و آن رفتار آیینی است با ناهید. اما در آبشخورها و متن های کهن به روشنی و فراخی، سخنی از جشن چهارشنبه سوری نرفته است. واژه ی «سوری» در نام این جشن می تواند نشانه ای بر دیرینگی این نام باشد زیرا به گمان بسیار، واژه ی سوری در چهارشنبه سوری به معنی سرخ است. یکی از معناهای سوری در زبان پارسی سرخ فام است؛ بر همین پایه است که «وَرد» یا گل سرخ، گل سوری نامیده می شود یا در متن های کهن گاهی باده ی سرخ فام را «مِیِ سوری» خوانده اند. سور در این معنا ریختی است از «سُهر» یا «سُخر» که در پارسی با ریخت «سرخ» به کار برده می شود. بر این پایه ی چهارشنبه سوری به معنی چهارشنبه ی سرخ خواهد بود. این ویژگی سرخ نیز بازمی گردد به آن کارکرد و نقشی که آتش در این آیین دارد. اما بدان سان که گفته شد، چهارشنبه سوری نیز جشنی است که مانند بسیاری دیگر از جشن های ایرانی، در آن روشنایی و گرما که در آتش نمادینه شده است، بزرگ داشته می شود. یکی از نامورترین این جشن ها که هنوز در ایران زمین به گونه ای برگزار می گردد، جشن سده است؛ جشنی که در زمستان، صد روز پس از آغاز زمستان بزرگ در گاه شماری کهن ایرانی، بر پای داشته می شود. در این جشن هم بر خرمن های بلند و باشکوه آتش می افروخته اند به گونه ای که روشنایی و شرر آن را می توانسته اند از چندین فرسنگ آن سوتر ببینند. جشن سده هم ویژگی ها و رسم و راه هایی دارد که می باید در جای خود، از آنها سخن گفت. از دیگر سوی، یکی از خاستگاه های جشن و آیین نوروز که چهارشنبه سوری، نویدگر و پیش درآمد آن شمرده می شود، بزرگداشت روشنایی و گرما یا خورشید است. جشن نوروز هم زمان است با یکی از خجسته ترین رخدادهای گاه شمارانه و کیهانی که ترازمندی بهاری یا اعتدال ربیعی است. در آغاز نوروز و بهار، خورشید به برج حمل درمی آید؛ بدین سان شب و روز هم ساز و هم تراز می شوند؛ از آن پس بر روز می افزاید و از شب می کاهد. به گونه ای نمادین، ترازمندی بهاری نشانه ی آن است که چیرگی تیرگی و سرما و شب به فرجام رسیده است، چیرگی روشنایی و گرما و روز، آغاز گرفته است. تا چندی پیش به هنگام چهارشنبه سوری در روستاهای کردستان و کرمانشاه آتشی بلند بر بام خانه ها می افروختند که این آتش را آتش نوروزی می نامیدند؛ بدین معنی که این جشن و آیین و افروختن آتش، آیین و جشنی است که ایرانیان با برگزاری آن به پیش باز جشن و آیین نوروز می روند که بزرگ ترین جشن فراگیر و میهنی ایرانیان است.
● آیا در نوشته های کهن ما اشاره ی مشخصی به آیین چهارشنبه سوری وجود دارد یا نه؟ 
- نه، تا جایی که من می دانم در سروده ها و نوشته های کهن پارسی سخنی از چهارشنبه سوری نرفته است؛ از دیگر جشن های ایرانی مانند نوروز، سده، مهرگان، بهمنگان، فراوان سخن در میان آورده شده است اما از چهارشنبه سوری نه.
● خوب است که نگاهی هم داشته باشیم به آیین هایی که هم زمان با چهارشنبه سوری برگزار می شده؛ از قبیل قاشق زنی یا کاسه زنی. 
- جشن و آیین چهارشنبه سوری مانند بسیاری از دیگر جشن ها و آیین های ایرانی مانند نوروز یا جشنی که جشن شب یلدا نامیده می شود، خوانی ویژه دارد که ایرانیان هنوز در این جشن آن خوان را می گسترند. یکی از ویژگی های این خوان ویژه، آجیلی است که بر آن می نهند که آجیل شیرین نامیده می شود. آجیل شیرین بدین معنی است که گذشته از دانه ها، از شیرینی هم در این آجیل بهره می برند. ویژگی دیگر این آجیل آن است که دانه ها مانند بادام، پسته، فندق، باید که به شیوه ی خام یا دراصطلاح «بونداده» در این آجیل نهاده بشوند. این آجیل مانند آجیل شب یلدا به شیوه ای نمادین و رازآلود، گرامی داشت طبیعت و فرآورده های آن را آشکار می دارد چون به هنگام شب یلدا هنوز درختان به بار ننشسته اند و میوه ی تروتازه در دسترس نیست؛ فرآورده های گیتی یا طبیعت را در نمود این آجیل گرامی می دارند. از دیگر آیین های چهارشنبه سوری، کاسه زنی یا قاشق زنی است که بیشتر، جوانان خانواده آن را به انجام می رسانند؛ قاشق را بر کاسه می کوبند، به در خانه همسایگان می روند تا هنگامی که در خانه ی همسایه گشوده نشود و او ارمغانی در کاسه قاشق زنان ننهد، قاشق زنی همچنان می پاید. این رسم وراه ها که در همه ی جشن های ایرانی دیده می شود، رفتارهایی است برای آنکه پیوند در میانه ی مردمان به بهانه های گوناگون استوار داشته بشود. برای نمونه اگر دو خانواده، دو همسایه از یکدیگر رنجیده و آزرده هستند، به بهانه ی آیین قاشق زنی، آن رنجش و آزردگی را به کناری بنهند و مهر و آشتی به جای دشمنی و کینه بنشیند.
● هنگامی که ما به آیین های ایرانی نگاه می کنیم، می بینیم که ایرانیان به طبیعت نگاهی ویژه دارند، تا اینجای سخن ما هم درباره ی آتش بود؛ یکی از پدیده های طبیعی، لطفا سخنی هم داشته باشید درباره ی دیگر جشن های ایرانی که به گونه ای با آخشیج های چهارگانه (آتش، آب، باد، خاک) پیوند داشته اند؛ جشن هایی از قبیل آب پاشان و... .
- ما جشن هایی هم داریم که در پیوند با بزرگداشت آب یا خاک است. من هم اکنون جشنی را که در آن باد گرامی داشته شده باشد، در یاد ندارم.

● آیا می توانیم جشن های خرمن را به بزرگداشت باد هم نسبت بدهیم؟
- جشن های خرمن هنگامی که کشاورزان دستاورد تلاش پی گیر خود را می ستانند و گندم یا جو یا دیگر فرآورده ها را توده می کنند در خرمن، بیشتر برمی گردد به این فرآورده و دستاورد تا باد. درست است که برای گسستن دانه از خوشه از باد بهره می برند، آن را در باد می افشانند، یا چنان که گفته می شود در بوم های باخترینه ایران، «شَن» می کنند (شَن واژه ای است که از افشاندن به یادگار مانده است) اما نمی توان این جشن ها را در پیوند با بزرگداشت باد دانست.
به گمان بسیار ایرانیان کهن جشن ها و آیین هایی در بزرگداشت باد هم که یکی از چهار آخشیجان است داشته اند اما آن جشن ها از یاد رفته است؛ به همان سان که جشن هایی که در پیوند با خاک است هم آن چنان نمودی گسترده در فرهنگ امروزینه ی ایران ندارد. جشن هایی که به یادگار مانده است، بیشتر جشن هایی است که با آب یا آتش در پیوندند به ویژه جشن های آتشین. پاسخی به این پرسش که چرا در میانه ی این جشن ها جشن های آتشین بیشتر بر جای مانده اند این است که در باورشناسی ایرانی، آتش، آخشیج برترین است. دو آخشیج، آخشیج های فرودین یا این سری یا گیتیگ (یعنی وابسته به گیتی) شمرده می شوند؛ خاک و آب. دو آخشیج، آخشیج های فرازین، آن سری یا مینوی؛ باد و آتش. از این روی برترین آخشیج های چهارگانه، آتش است. در باورهای کهن، جان از گونه ی باد است؛ دمی ایزدی است که در کالبد خاکی دمیده می شود، بدان جان و زندگانی می بخشد. مینویان، فرشتگان، باشندگان آسمان هم از آتش آفریده شده اند. آتش به راستی مرزی است در میانه ی جهان آشکار و جهان نهان یا زمین و آسمان؛ از این روی خاقانی در بیتی سپهر آتش یا کره ی آتش را پل آتش نامیده است زیرا آسمان و زمین را به یکدیگر می پیوندد. گفته است که «بگذرند از پل آتش که اثیرش خوانند/ تا به صحرای فلک جای تماشا بینند.» این بیت درباره ی دیدارگران از خانه ی کعبه سروده شده است.
● و سفارش شما به جوانان ایرانی درباره ی این آیین کهن چیست؟
- سخنی که من با جوانان برومند ایرانی دارم این است که این جشن ها و آیین های نیاکانی را به شایستگی، به همان سان که گذشتگان برگزار می کرده اند بر پای بدارند. این جشن ها همه انگیزه و بهانه ای بوده است برای شادمانی، برای بهره بردن از زندگی، برای استوارگردانیدن پیوندهای انسانی و اجتماعی. اگر از این جشن ها به درستی بهره نبریم، آن آرمان هایی را که بر پایه ی آن ها این جشن ها پدید آمده است، فروبگذاریم، این جشن ها نه تنها سودمند نخواهند بود، زیان مند هم خواهند شد. آن آتشی که افروخته می شود، باید مایه ی شادمانی و تندرستی و بهروزی باشد. اگر آتشی بیفروزند که مایه ی رنج و اندوه و خدای ناکرده سوگ و ماتم بشود، آسیبی، زیانی به کسی برساند، آرامش و آسایش را از مردمان بستاند، آن رفتار به هیچ روی رفتاری ایرانی، پسندیده و نیاکانی نیست.
این جشن ها، این آیین ها همه از آن روی پدید آمده اند که ما به یاری آن ها شیوه ی درست و بسامان زیستن را بیاموزیم؛ بکوشیم انسان هایی باشیم که همواره دیگران را دوست می داریم، در پی پیوند با آنان هستیم، می خواهیم که دلشان را به دست بیاوریم و گرهی از کارشان بگشاییم. کمابیش همه ی جشن های ایرانی سرشتی مردمی و اجتماعی دارند.
اگر ما این جشن ها را بدان سان که می باید، برگزار نکنیم، این جشن ها به هیچ روی آن کارکرد فرهنگی و اجتماعی را که می باید داشته باشند و انگیزه و پایه ای شده است که هزاران سال بپایند، نخواهند داشت؛ پس بکوشیم که جشن ها را به راستی به شیوه ای «آیینی» برگزار کنیم.

منبع: هفته نامه پنجره
--------------------------------
خبرنگار : ابراهیم اسماعیلی اراضی
نام گفت و گو شونده : میرجلال الدین كزازی