جنبه اجتماعی حج

مقدمه

هر سال در اين كنگره عظيم جهاني، مسلمانان بي ‏شماري از كشورهاي گوناگون، در روزهاي مشخص دور هم جمع مي ‏شوند. اگر به درستي به اهداف حج عمل شود، تحولات ويژه ‏اي در جامعه مسلمانان رخ مي ‏دهد و بسياري از مشكلات مسلمانان جهان حل مي ‏شود و منافع بي‏ شماري خواهد داشت: «لِيَشْهَدُوا مَنَافِع لَهُمْ.» [1] حج در عين آنكه خودسازي است، وسيله ‏اي براي جامعه ‏سازي هم به شمار مي ‏رود.[2] افزون بر رشد اخلاقي، سبب رشد اجتماعي هم مي ‏شود. «حج يك كنگره اجتماعي و جهاني، كنگره ‏اي نه در يك تالار در بسته كه در يك تنگه كوهستاني باز، نه در زير يك سقف كوتاه كه در زير آسمان بلند بي ‏در، بي ‏ديوار، بي ‏قيد، بي ‏بند، بي‏ تشريفات. كنگره‏ اي نه از رؤساي كشورها، نه از نمايندگان رسمي، نه از ديپلمات‏ هاي حرفه ‏اي، نه از رهبران سياسي، نه از دبير كل‏ هاي حزبي، نه از اساتيد دانشگاه‏ ها، نه از علماي روحاني، نه از روشن‏ فكران برجسته و نه... كنگره ‏اي از خود مردم.»[3] اين اجتماع باشكوه، نه تنها مي ‏تواند مسائل و مشكلات مسلمانان را حل كند، بلكه براي مستضعفان جهان هم مي ‏تواند راه‏ گشا باشد.

شناخت حجّاج كشورهاي ديگر؛ مقدمه ارتباطات بعدي

در اجتماع سالانه حج، زائران به دور از هرگونه اختلاف طبقاتي، نژادي و تعصب مذهبي گرد هم مي‏ آيند و به هدف مقدس و مشخصي توجه مي ‏كنند. اين امتيازي است كه منافع بسياري دارد: از جمله بهترين منافع اجتماعي حج، آشنايي زائران با يكديگر است كه زمينه را براي رفع مسائل و مشكلات زائران فراهم مي‏ كند و آنان بهتر مي‏ توانند در كنار يكديگر پيوند برقرار كنند و به تقويت پيوند اجتماعي ‏شان بپردازند.

تبادل افكار و انتقال اطلاعات

امام صادق عليه ‏السلام يكي از فلسفه‏ هاي حج را چنين بيان مي ‏كند:
خداوند اين بندگان را آفريد... و دستورهايي را در طريق مصلحت دين و دنيا به آنها داد و از آن جمله اجتماع مردم شرق و غرب را در آيين حج مقرر داشت تا مسلمانان يكديگر را به خوبي بشناسند و از حال هم آگاه شوند.[4]
همچنين امام خميني رحمه ‏الله در اين باره گفته است:
حج، بهترين ميعادگاه معارف ملت‏ هاي اسلامي است كه مسلمانان با برادران و خواهران ديني و اسلامي خود از سراسر جهان آشنا مي‏ شوند و در آن خانه ‏اي كه متعلق به تمامي جوامع اسلامي و پيروان ابراهيم حنيف است، گرد هم مي ‏آيند و با كنار گذاردن تشخص ‏ها و رنگ ‏ها و مليت‏ ها و نژادها به سرزمين و خانه اولين خود رجعت مي‏ كنند و با مراعات اخلاق كريمه اسلامي، اجتناب از مجادلات و تجملات، صفاي اخوت اسلامي و دورنمايي از تشكيل امت محمد صلي ‏الله‏ عليه ‏و‏آله را در سراسر جهان به نمايش مي‏ گذارند.[5]

حل مشكلات جهان اسلام و تقويت روابط اجتماعي

اين پيوند نزديك سبب تفاهم و تقويت روابط اجتماعي و ارتباط بهتر و بيشتر، همراه با مهرباني مي ‏شود و بهتر مي ‏توانند درباره مسائل گوناگون سخن بگويند. بدين ترتيب، زمينه مناسبي براي حقايق و معارف دين اسلام فراهم مي ‏شود و هر كدام از آنان به عنوان نمايندگان كشورهايشان مي‏ توانند مسائل خود را به گوش ديگر مسلمانان و هم ‏وطنان در ديگر نقاط جهان برسانند و پس از بازگشت از اين سفر الهي، بهتر بتوانند به جامعه خويش كمك كنند.
در حقيقت، اين آموزه‏ ها و آشنايي معنوي، سرآغازي براي چاره‏ انديشي و چاره‏ جويي خواهد بود. در اين اجتماع عمومي كه مسلمانان فرقه‏ هاي گوناگون دور يكديگر حلقه زده ‏اند، راحت ‏تر مي ‏توانند درباره آينده اسلام و مدينه فاضله دنيوي مشورت و براي رشد و تكامل جامعه مسلمانان چاره انديشي كنند؛ درباره منابع و دست‏ آوردهاي علمي ـ فرهنگي كشورشان نظر دهند و شرايط را براي ترقي و پيشرفت يكديگر فراهم آورند و با بيان كاستي ‏هاي يكديگر، براي حل آن بكوشند؛ زيرا سرنوشت همه آنها يكي است.
در دنياي امروز كه مسلمانان جهان مشكلات بسياري دارند، اين اجتماع باشكوه به آنان فرصت مي ‏دهد تا از مشكلات كشور خود و كشورهاي مسلمان ديگر، آگاه شوند و علت مشكلات و گرفتاري ‏هاي خود را دريابند. امام صادق عليه‏ السلام در اين باره مي ‏فرمايد:
... خواسته ‏هاي مردم اطراف و بلاد مختلف بر اثر گردهم‏ آيي در جاهايي كه وسيله تجمع فراهم مي ‏گردد، بررسي و حل و فصل مي ‏شود.[6]
مسلمانان در موسم حج مي ‏توانند كمبودها و نواقص خود را بيان و دست نياز به سوي مسلمانان دراز كنند و از آنان ياري بطلبند. همچنين به كمك ديگر مسلمانان مي‏ توانند مشكلات خود را رفع كنند و براي مسائل ديگر جامعه بزرگ اسلامي تصميم بهتر و جدي ‏تر بگيرند. امام صادق عليه ‏السلام در جاي ديگر فرموده است: «هرگاه مسلماني صبح كند و به فكر اصلاح مسلمانان نباشد، مسلمان نيست».[7]
«اين همايش بزرگ سالانه، مظهر اقتدار مسلمانان جهان و همچنين زمينه ‏اي است تا آنان اختلاف ‏هاي فرعي خود را كنار زده و به خود آيند و يك هدف مشترك را كه همانا اعتلاي كلمه الله است، وجهه همت خود سازند و هويت اسلامي خويش را بازيابند و به مصالح جهان اسلام بينديشند تا عظمت اسلامي را آن ‏گونه كه شايسته امت محمد صلي ‏الله‏ عليه ‏و‏آله است، به ارمغان آورند».[8]

ايجاد هم ‏بستگي ميان مسلمانان

يكي از مهم‏ ترين مسائل در كشورهاي اسلامي، اتحاد و هم‏ دلي مسلمانان است.  ازاين ‏رو، هدف بسياري از اعمال در مراسم حج، هدايت مسلمانان در مسير اتحاد و هم ‏دلي است. «فلسفه بزرگ حج، رمز وحدت مردم و مركزي براي اجتماع دل ‏ها و استحكام هميشگي و هم ‏فكري پيوندهاي گوناگون جوامع و ملل اسلامي است».[9]
انجام يك سلسله اعمال عبادي سبب شكل ‏گيري اتحاد و وحدت و هم‏ دلي مي ‏شود و به حل مسائل كمك مي ‏كند و آثار فرخنده بسياري دارد: «لِيَشْهدُوا مَنافِعَ لَهُم.» [10] حج، اتحاد، دوستي، تفاهم و هم ‏فكري را در بين مسلمانان نهادينه مي‏ كند و سوءتفاهم‏ ها را از بين مي‏ برد و سبب مي ‏شود با استحكام پيوند آنان، اختلاف‏ هاي كوچك از ياد برود و در نتيجه، دين اسلام در سراسر جهان گسترش يابد.
«به هم پيوستن مسلمانان و نزديك شدن آنان به يكديگر و برقرار ساختن ارتباط همه جانبه، براي ايجاد وحدت و هم‏ بستگي، همكاري و هم‏ گرايي و هم ‏دلي و هم‏ فكري بين امت‏ هاي اسلامي است. آگاه شدن نسبت به احوال همديگر و آشنايي از استعدادهاي گوناگون نهفته در تك ‏تك جوامع اسلامي، از بركات اين اجتماع مهم است».[11]

حل اختلاف مسلمانان

مسلماناني كه در مراسم باشكوه حج شركت مي ‏كنند، با وجود پيروي از مذاهب گوناگون، نبايد به اختلاف ‏هاي جزيي بپردازند؛ زيرا سبب جدايي و پراكندگي آنان مي‏ شود.
مراسم حج، زمينه را براي آشنايي مسلمانان با يكديگر و حل مشكلات فراهم مي ‏سازد، عظمت آنان را نشان مي ‏دهد و سبب تقويت اعتماد به نفس بيشتر مسلمانان مي ‏شود و احساس ضعف و حقارت را در بين آنان از بين مي ‏برد. در واقع، حج يك مانور سياسي است. وحدت و هم‏ دلي مسلمانان، سبب تحكيم امنيت و برادري در بين مسلمانان مي ‏شود و محيطي صميمي را پديد مي ‏آورد.
امت واحد اسلامي، همانند دانه‏ هاي زنجير هم ‏فكر و هم‏عقيده ‏اند. آنان يك پروردگار، پيامبر، قبله، كتاب و هدف مشترك دارند. ازاين ‏رو، همه مسلمانان بايد به ريسمان الهي چنگ بزنند و مراقب باشند پراكنده نشود: «وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللّهِ جَميعًا وَ لا تَفَرَّقُوا.» [12]
«اينجا كه رمز وحدت و پايگاه و زادگاه و جايگاه توحيد است، واجب است براي حفظ وحدت اسلامي همه اقليت ‏ها، مسلمانان خود را در اين امواج اكثريت مسلمين ادغام كنند و حساب خود را جدا نگيرند».[13]
اين نمايش بي ‏نظير، عظمت و عزت و شكوه مسلمانان را نشان مي ‏دهد و شرايط را براي تشكيل دولت بزرگ اسلامي مهيا مي ‏سازد. براي تقويت هم ‏دلي و وحدت و استحكام، بايد در همه مراسم عبادي شركت كرد و با حضور در اجتماع ‏هاي ديني گوناگون و هماهنگي با مسلمانان، خود را نيرومند ساخت و نيز براي انسجام و تقويت فرهنگ برابري و برادري از تك ‏روي پرهيز كرد.

منبع: نگاهی عرفانی اخلاقی به مناسک حج/مركز پژوهش‏هاي اسلامي صدا و سيما
---------------------
پی نوشتها:

[1] حج: 28
[2] تحليلى از مناسك حج، ص 188.
[3] همان، ص 188.
[4] علل الشرايع، ج 2، ص 406، ح 7.
[5] امام خمينى رحمه ‏الله، صحيفه نور، انتشارات شركت سهامى انتشار، 1361، ج 20، ص 13.
[6] وسائل الشيعه، ج 8، ص 7، ح 15.
[7] اصول كافى، ج 2، ص 63.
[8] ابعاد سياسى و اجتماعى حج، ص 178.
[9] آثار تربيتى و معنوى حج، ص 54
[10] حج: 28
[11] آثار تربيتى و معنوى حج، ص 54
[12] آل عمران: 103
[13] محمد صادقى تهرانى، درس‏ هايى از فقه سياسى اسلام اسرار، مناسك و ادله حج، نشر صوت اسلام، ص 435.