تأملی روان شناختی در سخنان امام جواد علیه السلام

جدال ایمان و هوس

امواج بیگانه درصدد شعله ورسازی تنور هوس و تنوع خواهی در مردمان این زمانه اند تا دیگر رضایتی باقی نماند و دیواری برای ایستادن وجود نداشته باشد. هجمه های فرهنگی با ادعای دروغین سرگرم سازی و ایجاد فضای تفریحی برای جامعه هدف، ولی با نیت شوم فروپاشی تمدن ها و ارزش ها وارد این کارزار شده و از ابزارهایی چون ماهواره، اینترنت، تلفن همراه و مانند آن نهایت بهره وری را می کند.
در این میان، شیوه های مقابله ای گوناگونی وجود دارد که به دو گروه مقابله سخت افزاری و نرم افزاری تقسیم می شود. به نظر می رسد روش های نرم افزاری مانند تقویت ارزش های بومی، آموزش های اخلاقی خلاقانه، توجه دادن به پی آمدهای تهاجم فرهنگی و نیز تغییر بافت فکری هر کدام از افراد جامعه، اثرگذاری بیشتری داشته باشد.
در نگاه درون دینی نیز، بر روش مقابله نرم افزاری تأکید بیشتری شده و انسان ها به جنگ تمایلات ناصحیح خویش می روند، به جای آنکه از بیرون کنترل شوند که البته آن هم در پاره ای از موقعیت ها، از وظایف حکومت اسلامی شمرده شده و نوعی مرزبانی از حریم های ارزشی است.
در سخنی از امام جواد علیه السلام، به نمونه ای از مواجهه فکری و عاطفی با هوس گرایی اشاره شده است: «لَن یسْتَکمِلَ العبدُ حقیقةَ الإیمانِ حتّی یؤْثِرَ دِینَهُ علی شَهْوَتِهِ، و لَن یهْلِک حتّی یؤْثِرَ شَهْوَتَهُ علی دِینهِ؛ بنده، هرگز حقیقتِ ایمان را به کمال نمی رساند، مگر آن گاه که دینش را بر هوس خود ترجیح دهد، و هرگز به هلاکت درنمی افتد، مگر زمانی که هوس خود را بر دینش ترجیح دهد. » (محمدی ری شهری، 1377، ج 1: 428: ح 1435)
زمانی که هوس در برابر ایمان قرار می گیرد، بدیهی است که رشد ایمانی هم یکی از وظایف فعالان فرهنگی و دینی جامعه به شمار می آید؛ بدین معنا که همپای محدود سازی، بهره گیری از روش هایی که به افزایش سطح ایمان و رشد معنوی جامعه می انجامد، ضروری است تا این جدال به نفع سلامت ایمانی افراد به پایان رسد.

مال حرام

زمانی که فزون خواهی مالی، همانند ویروسی به جان اقتصاد فرد و جامعه وارد شود، ممکن است نوع مالی که به دست می آید و روش به دست آوردن آن، از اولویت و ملاک فاصله گیرد. هنگام مسابقه مالی افراد جامعه با یکدیگر، این غفلت می تواند آسیب زا و حتی دودمان برانگیز باشد.
برای مثال، زمانی که رقابت های مالی به کسب حرام بینجامد، این مال آلوده در تولید نسل، روابط خانوادگی و نیز ارتباط اجتماعی صحیح، لطمه ای اساسی وارد می کند تا آنجا که فرموده اند لقمه حرام، تخریبی به درازنای هفت نسل آدمیان با خود دارد. از این رو، بر تقوای مالی بسیار تأکید و خطر انفجار مالی که از حرام به دست می آید، در اخلاق و ایمان افراد گوشزد شده است.
امام جواد علیه السلام فرمود: « إنّ الحرامَ لا ینْمی، و إنْ نَمی لا یبارَک لَهُ فیهِ، و ما أنْفَقهُ لَم یؤجَرْ علَیهِ، و ما خَلّفَهُ کانَ زادَهُ إلَی النّارِ؛ مال حرام رشد نمی کند و اگر هم رشد کند، برای صاحبش برکت ندارد. اگر از آن چیزی انفاق کند، پاداشی نخواهد دید و آنچه پس از خود بر جای گذارد، ره توشه او به سوی دوزخ است. » (کلینی، 1401ق، ج 5: 125: ح 7)

توبه بهنگام

توبه، یعنی بازگشت به تعادل و سلامت. فرد خاطی تا زمانی که از رنج احساس گناه رهایی نیابد، به نیرویی قابل تبدیل نمی شود و ممکن است دوباره به سوی ارتکاب و نافرمانی کشیده شود. رهایی از احساس گناه هم تنها به زبان نیست، بلکه در بعد عاطفی به انزجار قلبی، و در بعد رفتاری به جبران با رفتارهای شایسته یا همان اعمال صالح نیازمند است.
در آموزه های دینی، توبه، واجبی فوری است تا سمّ مُهلک گناه در جان و دل افراد نفوذ نکند و از آسیب های بعدی و پیشروی این بیماری معنوی جلوگیری شود. در سخنی از امام جواد علیه السلام در این باره می خوانیم: «تأخیر التَّوبةِ اغْتِرارٌ، و طُولُ التّسْویفِ حَیرَةٌ؛ به تأخیر افکندن توبه، فریب و غفلت است و طولانی شدن و امروز و فردا کردن، مایه حیرت و سرگشتگی. »(حرّانی، 1404ق: ٤٥٦)

قوانین دوستی

تفرّد به معنای تک روی، خودمحوری و زندگی فردی، آسیبی است که با رشد رسانه هایی چون تلفن همراه دامن افراد را گرفته است. هر قدر، انسان ها از همدیگر دورتر شوند و حس نوع دوستی و دگرخواهی در آنها کمرنگ تر شود، حال و روز نامناسب تری پیدا می کنند؛ زیرا سرشت انسان ها بر تعامل و با هم بودن بنا نهاده شده است. توجه به رفتارهایی که رنگ و بوی انسان دوستی در آنها بیشتر به مشام می رسد، از سفارش هایی است که در سیره و سخن خوبان می توان فراوان دید و شنید.
در نمونه ای امام جواد علیه السلام، برخورداری از سلامت نفسانی را در کنار نوع دوستی قرار می دهد و چنین می فرماید: «ثلاثُ خِصالٍ تُجْتَلَبُ بهِنَّ المَحبَّةُ: الإنْصافُ فی المُعاشَرَةِ، و المُواساةُ فی الشِّدّةِ، و الانْطِواعُ و الرُّجوعُ إلی قَلبٍ سَلیمٍ؛ سه ویژگی است که به وسیله آنها جلب محبت می شود: رعایت انصاف در معاشرت با دیگران، هم یاری دیگران در سختی، و برخورداری از قلبی سلیم و مهربان. » (محمدی ری شهری، 1377، ج 2: 409: ح 3213)

آغاز خوب

داشتن برنامه برای انجام یک کار، قانونی است که در مدیریت پروژه ها به آن توجه می شود. زمانی که از نامزد کاری، طرح و برنامه خواسته می شود، گواه این مطلب است که وی درباره حوزه مسئولیتی که قصد اداره آن را دارد، به خوبی اندیشیده و از ورود و خروج مناسب به آن حیطه به خوبی باخبر است.
از سوی دیگر، آن گاه که خشت اول یک کار کج نهاده شود، چنین کاری به سرمنزل مقصود نخواهد رسید و بار کجی است که منزل نهایی را تجربه نخواهد کرد. از دیدگاه روان شناسی نیز، داشتن طرح برای اجرای یک برنامه و حرکت بر اساس نقشه از پیش تعیین شده، اعتماد به نفس مجری را افزایش می دهد و توان او را در اجرای هر چه بهتر نقشه متمرکز می کند.
امام جواد علیه السلام به این نیاز چنین اشاره می فرماید: «مَن لَم یعْرِفِ المَوارِدَ أعْیتْهُ المَصادِرُ؛ هر کس نداند کاری را از کجا آغاز کند، از به سرانجام رساندن آن درمی ماند. » (مجلسی، 1403ق، ج ٧١: ٣٤٠: ح 13)

منبع:
--------------------
حرّانی، حسن بن علی (ابن شعبه)، 1404ق. تحف العقول. تحقیق علی اکبر غفاری. قم: مؤسسة النشرالاسلامی.
کلینی، محمد بن یعقوب، 1401ق. الکافی. بیروت: دارصعب و دارالتعارف.
مجلسی، محمد باقر، 1403ق. بحارالانوار. بیروت: مؤسسة الوفاء.
محمدی ری شهری، محمد، 1377. میزان الحکمه. قم: درالحدیث.

برگرفته از: اشارات - پاییز سال 1392 شماره 152 - شهادت امام محمد تقی علیه السلام