شرح دعای وداع امام سجاد(علیه السلام) با ماه رمضان

امام سجاد (سلام الله علیه) ماه مبارك رمضان را عید اولیاء الله می داند. در صحیفهٴ سجّادیه دعایی دربارهٴ مقام دعا و وداع ماه مبارك رمضان وجود دارد كه در مقدمهٴ این دعا حضرت كلیّات نعمتهای الهی را می شمارد و اینكه بخششهای خدای سبحان ابتدایی است، نه از روی استحقاق. بعد از آن مقدمه می فرماید: یكی از بهترین بخششهای خداوند سبحان، ماه مبارك رمضان و روزهٴ این ماه است .
این كه در آخر ماه مبارك رمضان عید فطر می گیرند، چون جایزه های یك ماه را به ما می دهند، كه در حقیقت محصول ماه مبارك رمضان است. ضیافة الله، لقاء الله را به دنبال دارد. پس عظمت از آن ماه شوال نیست؛ بلكه عظمت از آن ماه مبارك رمضان است كه نتیجهٴ یك ماهه را در روز عید می دهند.
روز عید است و من مانده در این تدبیرم / كه دهم حاصل سی روزه و ساغر گیرم
امام سجاد (علیه السلام) ابتدا اشاره به نعمتهای پروردگار كرده به خدا عرض می كند: «وأنت جعلت من صفایا تلك الوظائف وخصائص تلك الفروض شهر رمضان … وقد أقام فینا هذا الشهر مقام حمدٍ وصحبنا صحبة مبرور»[1] خدایا نعمتهای فراوانی به ما دادی. یكی از برجسته ترین نعمتها، ماه رمضان و یكی از بهترین فضیلتها روزهٴ این ماه است كه نصیب ما كردی؛ و هیچ زمانی، به عظمت زمان ماه مبارك رمضان نیست. گذشته از آنكه شب قدر را در آن قرار دادی، این ماه را ظرف نزول قرآن كریم قرار دادی كه چنین فیضی در این ماه نازل شده است. اگر كسی با قرآن باشد همراه قرآن بالا می رود و این را بر ملّت مسلمان منّت نهادی؛ زیرا ملتهای دیگر در ماه رمضان روزه نمی گیرند و این نعمت را مخصوص مسلمانان نمودی.
وداع برای كسی است، كه با ماه مبارك رمضان مأنوس بوده و این ماه دوست او باشد وگرنه آن كس كه با این ماه نبوده، وداعی ندارد. انسان از دوستش و یا كسی كه مدّتی با او مأنوس بوده خداحافظی می كند. كسی كه اصلاً نمی داند چه وقت ماه مبارك رمضان آمد و چه وقت سپری شد، چرا آمد و چرا سپری شد وداعی ندارد.
امام سجاد (علیه السلام) آخر ماه مبارك رمضان كه می شد، با سوز و گداز این دعا را می خواند و می فرمود: ماه رمضان در بین ما اقامت داشت و جای حمد و ثنا بود؛ زیرا به همراه خود رحمت آورد. و رفیق بسیار خوبی برای ما بود. ما در صحبت و همراهی با او به فضایل و نعمتهایی رسیدیم. دوستی بود كه به همراهش رحمت و مغفرت و بركت آورد.

بهترین استفاده از ماه خدا
سپس فرمود: «وأربحنا أفضل أرباح العالمین». ما ربح وسودی كه در این ماه بردیم، هیچ تاجری در هیچ گوشهٴ دنیا نبرده و هیچ كس در سراسر عالم به اندازهٴ ما ازاین ماه استفاده نكرده است. انسان مسافری است كه سفر ابد در پیش دارد. ره توشهٴ آن سفر ابد را باید همین چند روزه تهیه كند. در این ماه درهای آسمان بر روی مؤمن باز می شود، و مؤمن می تواند با وارستگی، به باطن عالم راه پیدا كند و اگر بهترین فرصت، ماه مبارك رمضان است، پس بهترین سود را ماه رمضان و اهلش دارند.
برای گروهی آغاز سال، اول فروردین است. یك نوجوان اول فروردین تلاش می كند برای خود لباس نو تهیه كند. درختها اول سالشان فروردین است كه لباسهای نو و تازه دربر می كنند. اول سال كشاورز پاییز است كه درآمد مزرعه را حساب می كند. تاجر وصنعتگر، هر كدام فرصت دیگری را به عنوان اول سال تعیین می كنند، مرحوم سید بن طاووس می گوید: اهل سیر وسلوك، اول سالشان، ماه رمضان است.[2] حسابها را از ماه مبارك، تا ماه مبارك بعد بررسی می كنند؛ كه ماه مبارك رمضان گذشته چه درجه ای داشته و امسال در چه درجه ای هستتند. چقدر مطلب فهمیده و چه مسئله های برای آنها حل شده است. چقدر در برابر گناه قدرت تمكّن داشته و چقدر در برابر دشمن قدرت تصمیم دارد. ماه مبارك رمضان برای سالكان الى الله، ماه محاسبه است.

ناله از فراق و جدایی
در ادامه دعا فرمود: «ثم قد فارقنا عند تمام وقته وانقطاع مدّته ووفاء عهده [عدوه] ونحن مُودّعوه». این ماه بعد از آنكه پایانش فرا رسید، از ما مفارقت و هجرت كرد و ما را تنها گذاشت. و ما هم اكنون با ماه خدا وداع می كنیم. «وداعَ مَن عزّ فراقه علینا» چه وداعی؟ وداع تشریفاتی؟ نه؛ وداع با دوست عزیزی كه مفارقتش برای ما توانفرساست؛ آن كس كه اهل معنا بود خیرش در این ماه بیشتر شد و آن كس كه گرفتار گناه بود از گناهش كاسته شد. ما كسی را وداع می كنیم كه رفتنش برای ما بسیار گران و سخت است و ما را غمگین می كند، ماهی كه شب و روزش رحمت بود.
بزرگان فقه ما نظیر مرحوم صاحب جواهر الكلام (رضوان الله علیه) فرموده اند: در فضیلت روزهگرفتن همین بس كه انسان ازنظر ترك بسیاری از كارها، شبیه فرشته می شود. به همان اندازه كه انسان از فكر شكم رها شود به فرشته شدن نزدیك می گردد .[3]
گفته اند: پس از عید فطر، شش روز از اوایل ماه شوال را به عنوان بدرقه، روزه بگیرید؛ زیرا اگر كسی دوست عزیزی را بخواهد بدرقه كند، چند قدم به همراه او می رود. امام سجاد (علیه السلام) فرمود: «وأوحشنا انصرافه عنّا» و از اینكه منصرف شد و از ما فاصله گرفت، ما را به وحشت انداخت. ما دوست مهربان و پربركتی را از دست می دهیم، لذا به وحشت می افتیم. از این رو بود كه آخر ماه مبارك رمضان كه می شد، اولیای خدا احساس غربت می كردند.

رمضان و آموزش دعا
«السلام علیك من شهرٍ قُربت فیه الآمال ونشرت فیه الأعمال» سلام ما بر تو ای ماهی كه آرزوها در این ماه نزدیك شد و ما فهمیدیم كه چه بخواهیم. لذا آرزوهای طولانی نمی طلبیم، ماهی كه در آن بر آمدن آرزوهای مشروع نزدیك شد.
در دعای سحر ماه مبارك رمضان نیز از امام سجاد (سلام الله علیه) رسیده است، كه: خدایا آنها كه تو را نمی شناسند و عبادت نمی كنند، روزی می دهی، مار و عقربها روزی خور خدا هستند، پس حیف است كه انسان تمام حاجتها را در محور مادّه و مادّیات خلاصه كند. خداوند همه كفّار و منافقین را در عالم، تأمین می كند، پس آیا صحیح است انسان تلاش و كوشش خود را بر این صرف ند كه از خدا طبیعت و دنیا بطلبد؟ از این روست كه امام می فرماید: سلام بر ماهی كه فهمیدیم در آن از خدا چه بخواهیم. آرزوهای طولانی نداشته باشیم؛ بلكه چیزی بخواهیم كه برای ما بماند.
فرمود: ما در این ماه فهمیدیم از خدا چه بخواهیم؛ جلو آرزوهایمان را گرفتیم و به عبادت پرداختیم.

وداع با صفای باطن ونشاط
«السلام علیك من قرینٍ جلّ قدرُه موجوداً وأفجع فقدُه مفقوداً» سلام بر تو ای نزدیگی كه وقتی بودی گرامی بودی و حال كه در آستانهٴ رفتن هستی، رفتنت فاجعه است و ما را غمگین می كند. همچون كسی كه عضو خانواده اش را از دست می دهد.
«ومرجوٍّ آلمٌ فراقه» سلام بر توای تكیه گاه امید، كه در هنگام مفارقت، ما را متألم و رنجور كردی.
آن ماه كه در جان انسان رسوخ داشت، وقتی از جان فاصله می گیرد، جایش را غم پر می كند؛ زیرا از آن صفای ضمیر دیگر خبری نیست و آن نشاطی را كه انسان در ماه مبارك رمضان برای نثار و ایثار دارد، در غیر این ماه ندارد. اگر انسان در این ضیافت حق از خدا غنا و بی نیازی طلب كند، چیزی او را متوجه و مشغول نمی كند، نه از كسی می ترسد و نه از بذل جان دریغ می كند.
«السلام علیك من ألیف اُنسٍ مُقبلاً فسَرّ وأوحش منقضیاً قد مضّ» سلام بر تو ای دوست با الفت كه وقتی آمدی ما را مسرور، و وقتی رفتی ما را گداختی و داغ زدی.[4] این حرف انسانی است كه با باطن روزهٴ این ماه و با باطن لیله قدر در تماس بوده است.

دل های رقیق و اندیشه های زلال
باز فرمود: «السلام علیك من مجاورٍ رقّت فیه القُلوب وقلّت فیه الذنوب» سلام بر تو ای همسایهٴ عزیز كه ما در جوار رحمت تو بودیم. تو همسایه ای بودی كه در این مدّت در اثر حُسن همجواری با تو دلها رقیق و گناهان كم شد. آری، انجم مكروهات و گناهان كوچك، كم كم راه انسان را می بندد.

امام سجاد (علیه السلام) فرمود: دلها در این ماه نرم و رقیق و گناهان در این ماه كم است.

ماه تسلّط بر شیطان
«السلام علیك من ناصرٍ أعان علی الشیطان وصاحبٍ سهّل سُبُل الإحسان» سلام بر تو ای رفیقی كه كم كردی تا ما بر شیطان مسلط شدیم. به راستی انسان در این ماه بر شیطان مسلّط می شود و به خاطرات شیطانی گوش فرا نمی دهد. تو برای ما مصاحب خوبی بودی، كه ما توانستیم بر شیطان پیروز شویم.

ما نه تنهادر بُعدِ سلبی از دست شیطان نجات پیدا كردیم و كار بد نكردیم، بلكه در بُعد اثباتی هم پیروز شدیم و راههای خیر را به خوبی و آسانی طی طردیم. اگر در غیر ماه مبارك رمضان، كار خیر را به سختی انجام می دادیم، در این ماه به آسانی انجام دادیم. تو باعث شدی كه ما راه احسان را با سهولت طیّ كردیم.

آزادی از بند شهوات و تأمین سعادت
در ادامه فرمود: «السلام علیك ما أكثر عتقاء الله فیك». سلام بر تو ای ماه، چه بسیار بنده هایی را كه خدا در زمان تو آزاد كرده است. خدا آنان را كه گرفتار آتش و رذایل اخلاقی بودند، از این بندها آزاد كرده و چه نعمتی بهتر از آزادی است؟
امام صادق (علیه السلام) در بیان صفات انسان دیندار فرمود: «ورفض الشهوات فصار حرّاً».[5] او شهوت و بی بند و باری را ترك می كند در نتیجه آزاد می گردد. نعمتی بالاتر از آزادی و آزادگی نیست، كه انسان گرفتار شهوت و غضب و بردهٴ هوى نباشد و زمامش را به دست هوس نسپارد.
«وما أسعد من رعی حُرمتك بك» چقدر سعادتمند شد كسی كه احترام تو را حفظ كرد و مواظب بود تا در این ماه حرف بد نزند، خیال و گناه بد نكند.
«السلام علیك ما كان أمحاك للذّنوب وأسترك لأنواع العیوب» سلام بر تو ای حقیقت ماه مبارك رمضان كه محو كنندهٴ گناه هستی. عیب را می پوشانی و گناه را محو می كنی. اول پوشاندن و ستر، و بعد مغفرت است. ابتدا خدای سبحان می پوشاند كه آبروی انسان محفوظ بماند، سپس می بخشد، ستّاربودن زمینهٴ مغفرت غفّار را فراهم می كند.
چقدر خوب است انسان تا می تواند، آبروی دیگران را حفظ كند، خدا هم آبروی او را حفظ می كند.
«السلام علیك ما كان أطولك علی المُجرمین» سلام بر تو ای ماه مبارك رمضان كه برای افراد تبهكار، بسیار طولانی هستی. ماه رمضان برای چنین افرادی حكم چندین ماه را دارد.
«وأهیبك فی صدور المؤمنین» ماه مبارك رمضان، در دلهای مؤمنان با نوعی هیبت و جلال و هیمنه و شكوه، تلقّی می شود.

تطهیر و تغسیل نه خستگی و رنج
«السلام علیك غیر المصاحبة ولا ذمیم الملابسة» سلام بر تو، در این مدّتی كه مهمان ما بودی، یا ما در خدمت تو بودیم، هیچ رنجی ندیدیم. از مصاحبت با شما خسته نشدیم. در حضور تو لذّت بردیم و تو مهمان خوبی برای ما بودی.
«السلام علیك كما وفدتَ علینا بالبركات وغسلت عنّا دنس الخطیئات» سلام بر تو، ای ماه گرامی رمضان كه بركت آوردی، ما را شستشو دادی و رفتی. اگر بعدها آلوده شدیم، به دست خود آلوده شده ایم و گرنه تو ما را تطهیر كردی و اكنون احساس سبكی می كنیم.
«السلام علیك غیر مودّع برَماً ولا متروك صیامه سئماً» سلام بر تو كه پس از یك ماه مهمانی در هنگام تودیع، ما احساس خستگی نكردیم. انسان وقتی مهمان را برای مدّتی مدید و با تشریفات پذیرایی می كند خود در این مدّت خسته می شود؛ امّا حضرت می فرماید: از پذیرایی طولانی و روزه گرفتن، هرگز خسته نشدیم و رنجی احساس نكردیم؛ بلكه برای ما گوارا بود.

وداع های آخرین
«السلام علیك من مطلوبٍ قبل وقته ومخزونٍ علیه قبل قوته» سر بر تو، كه كقل از آمدن انتظارت را داشتیم، هم اكنون نیز كه می خواهی بروی ما را غمگین كرده ای.
«السلام علیك كم من سوءٍ صُرف بك عنّا وكم من خیرٍ أُفیض بك علینا» سلام بر مهمان گرانقدری كه به بركت تو خدا بسیاری از بلاها را از ما برداشت و بسیاری از بركات را به ما عطا كرد. در حقیقت ما مهمان تو بودیم نه تو مهمان ما.
«السلام علیك وعلی لیلة القدر الّتی هی خیرٌ من ألف شهر». (این سلام تودیع است). سلام بر تو ای ماه، سلام بر تو و لیلة القدر تو، آن شبی كه از هزارماه، تقریباً هشتاد سال، بالاتر است.
«السلام علیك ما كان أحرصنا بالأمس علیك وأشدّ شوقنا غداً إلیك». سلام بر تو ای ماهی كه دیروز حریص بودیم كه بیایی. و فردا هم بسیار مشتاقیم كه تو را زیارت كنیم. این مراسم تودیع را تنها به عنوان ادای وظیفه، انجام نمی دهیم.
«السلام علیك وعلی فضلك الّذی حُرمناه وعلی ماضٍ من بركاتك سُلبناه». سلام بر تو وفضیلت تو، سلام بر تو و بركات تو كه دریغا امروز از آن فضیلت محروم شدیم.
آنگاه حضرت در ادامه به خدا عرض می كند: «اللّهم إنّا أهل هذا الشهر الّی شرّفتنا به ووفّقتنا بمنّك له حین جهل الأشقیاء وقته وحُرموا لشقائهم فضله» خدایا تو آن توفیق را دادی كه ما اهل این ماه باشیم در حالی كه عدّه ای از فضیلت این ماه محروم شدند. و منشأ حرمان آنها نیز شقاوتشان بود كه به سوء اختیار خودشان فراهم شد.
«أنت ولی ما آثرتنا به من معرفته وهدیتنا له من سنّته». پروردگا تو مولی و سرپرست مایی در آنچه ما را به شناخت آن برگزیده ای و راهنمایی كردی كه روش آن را طی كنیم.
«وقد تولّینا بتوفیقك صیامه وقیامه علی تقصیرٍ وأدّینا فیه قلیلاً من كثیرٍ». و در پرتو توفیق تو به روزه و نماز آن با اعتراف به تقصیر نایل آمدیم و اندكی از وظایف بسیار را ادا كردیم.

«اللّهم فلك الحمد إقراراً بالإسائة واعترافاً بالإضاعة ولك من قلوبنا عقد الندم ومن ألسنتنا صدق الاعتذار». پروردگارا تو را در حالی ستایش می كنیم كه، به بد رفتاری خود اقرار و به ضایع نمودن نعمت احكام تو و عمر خویش اعتراف داریم. و برای توست، از ناحیه دلهای ما پیمان پشیمانی و از ناحیهٴ زبان، پوزش طلبی صادقانه.

«فأجرنا علی ما أصابنا فیه من التفریط أجراً نستدرك به الفضل المرغوب فیه ونعتاض به من أنواع الذُخر المحروص علیه». پس اجر مصیبت بر تفریط در این ماه را چیزی قرار ده تا به وسیله آن فضیلتی را كه مورد رغبت است، نایل شویم و عوض خیری را كه از آن ممدوح است برسیم.
«وأوجب لنا عُذرك علی ما قصرنا فیه من حقّك». پذیرش پوزش را برای ما مقرر نما تا حق تقصیر شدهٴ تو بخشوده شود.
چه اینكه خود، در قرآن كریم فرمود: ﴿كَتَبَ رَبُّكُمْ عَلَی نَفْسِهِ الرَّحْمَةَ﴾[6] خدای سبحان رحمت را بر خویش واجب كرده است.
«وأبلغ بأعمارنا ما بین أیدینا من شهر رمضان المُقبل فإذا بلّغتناه فأعنّا علی تناول ما أنت أهله من العبادة وأدّنا إلی القیام بما یستحقّه من الطاعة». و عمر ما را تا ماه مبارك آینده طولانی بفرما و هنگامی كه ما را به سال آینده رساندی كمك كن تا آنچه در خور توسط عبادت كرده و آنچه سزاوار توست طاعت كنیم.
«وأجر لنا من صالح العمل ما یكون دَرَكاً لحقّك فی الشهرین من شهور الدّهر». و توفیق انجام كار نیك را به طور جاری و مستمر بهرهٴ ما فرما، تا آنچه حق و شایسته مقام توست در تمام ماه مبارك رمضان در مدّت عمر ما پیش می آید جبران شود. «واجبُر مصیبتنا بشهرنا وبارك لنا فی یوم عیدنا وفطرنا».
پروردگارا هچران ماه مبارك را كه مصیبت ماست برای ما در روز عید فطر بابركت جبران فرما.
هر پاداشی كه به افراد شایسته و واجب شرایط این ماه مرحمت می كنی به ما نیز لطف فرما؛ زیرا فضل تو تمام شدنی نیست؛ بلكه همواره جوشان است.
ثواب همهٴ كسانی كه تا قیامت در این ماه روزه می گیرند یا عبادت می كنند، برای ما نیز مقدّر فرما.

منبع:  حكمت عبادات، ص۱۶۶-۱۸۰، با تلخیص.

————————————-

پاورقی:
[1] صحیفهٴ سجادیه، دعای ۴۵.
[2] إقبال الأعمال، ص۲۵۰.
[3] جواهر الكلام، ج۱۶، ص۱۸۱.
[4] «مضّ» درد گدازنده را گویند. همچون رنجش از گداختگی آهن سرخ شده ای كه به انسان اصابت كند.
[5] امالی شیخ مفید، ص۶۴، مجلس۶، ح۱۴.
[6] سورة انعام، آیة ۵۴.