بانوی عشق و صبر

سطری از کمالات علمی حضرت زینب(س)

با مروری هرچند سطحی بر کمالات و ویژگی های حضرت زینب(س) این نکته رخ می نماید که تمام ویژگی های یک انسان کامل در شخصیت آن بانوی گرامی در حد و درجات عالی وجود داشته و البته هرکدام از ویژگی ها در صحنه ای از صحنه های زندگی حضرتش فرصت نمود یافته است.
آن چه در زندگی حضرت زینب(س) عمومیت ویژه ای یافته، همراهی ایشان با برادر بزرگوارش در حادثه عاشورا و مدیریت کاروان حسینی پس از این حادثه بزرگ است؛ در صورتی که نقش آن بانوی مکرمه در زندگی پدر بزرگوار و برادرش امام حسن مجتبی(ع) و نیز امام حسین(ع) برجسته و غیرقابل چشم پوشی است.
جای آن دارد که در بررسی ابعاد شخصیت حضرت زینب کبری(س) به صبر و مدیریت آن بانو و ویژگی هایی که عموماً پس از نهضت عاشورای سال 61 هجری فرصت بروز و ظهور یافت، بسنده نکنیم، بلکه به سایر ویژگی ها و کمالات آن حضرت نیز نیم نگاهی افکنده شود.

مراتب علمی

مراتب علمی و کمالات والای حضرت زینب(س)، قدرت آن بزرگوار در تفسیر آیات وحی، و بیان احکام و فصاحت و بلاغت آن بانو که بدون تردید رنگ و بوی فصاحت و بلاغت پدر بزرگوارش را داشته، از شاخص ترین ابعاد وجودی آن حضرت است.
مستند این ادعا را در چند کلمه از امام سجاد(ع) تقدیم می کنیم:
پس از آن که حضرت زینب(س) در کوفه، خطبه معروف خود را خواند، امام سجاد(ع) خطاب به آن بانو فرمود: «یا عمه ! اسکت انت بحمدالله عالمه غیرمعلمه و فهیمه غیرمفهمه؛ ای عمه! سکوت اختیار کن! تو به حمدالله دانشمندی هستی بدون آموزگار و دانایی هستی بدون یاد دهنده.
با عنایت به این که امام سجاد(ع) براساس تعارفات معمولی چنین لقبی را به کسی هرچند به عمه خود عطا نمی کند؛ بدون تردید، رمز و رازی در عالم بودن زینب بدون معلم و آگاه بودن ایشان بدون یاد دهنده و استاد نهفته است.
براین اساس، حضرت زینب(س) از یک سو عالم و دانشمند است (که در بخش اول مطالب زیر به آن اشاره شده است) و از سوی دیگر علم و دانش او از راه غیرمعمول (نادیده معلم) فراهم آمده است (که بخش دوم مطلب را تشکیل می دهد)

بخش اول

حضرت زینب(س) عالم و دانشمند است. تأمل در شخصیت آن حضرت و گذری بر فعالیت های علمی و فرهنگی ایشان، مراتب علمی آن بانو را روشن می سازد. حضرت زینب شش سال داشت که مادرش زهرا(س) خطبه ای در مسجد النبی درباره «فدک» خواند. زینب(س) در آن سن و سال کم، این خطبه را حفظ کرد. بعدها ابن عباس، از مفسران بزرگ که بعضاً لقب دریای علم را به او داده اند، این خطبه را از حضرت زینب (س) نقل کرده است. علاوه بر این، ابن عباس از حضرت زینب به «عقیلتنا» تعبیر کرده است؛ چنان که در ابتدای خطبه فدک می گوید: «این خطبه را عقیله ما، زنیب (س) دختر علی(ع) برای ما روایت کرد.»
تعبیر عقیله ( دانشمند و فهیم) از سوی ابن عباس که خود دریای علم و به تعبیر محمد حنفیه، عالم ربانی است، گویای مراتب و کمالات علمی حضرت زینب(س) است.
مصداق دیگری از کمالات علمی حضرت زینب(س) که ضمناً گویای فطانت و خوش حافظه بودن ایشان در سنین کودکی است، در حدیث معروف به حدیث «ام ایمن» آشکار است. توضیح این که رسول خدا(ص) درباره حوادث عاشورا (که سال ها بعد اتفاق افتاد) مطالبی به ام ایمن بیان کردند. ام ایمن آن حدیث را برای زینب عنوان کرد.
حضرت زینب این حدیث را در اواخر عمر حضرت علی(ع) بر آن حضرت عرضه کرد و درستی آن را دریافت؛ در حالی که سال ها می گذشت از آن روز که این حدیث را از ام ایمن شنیده بود.
جالب توجه این که حضرتش این حدیث را سال ها بعد (11 عاشورای سال 61 هجری) برای برادرزاده اش (حضرت سجاد) بیان کرد و به این طریق مرهمی بر دل داغ دار برادرزاده نهاد.

حلقه درسی

سال ها یکی پس از دیگری گذشتند، پس از ماجرای جمل و صفین که حضرت علی(ع) با خانواده خود به عراق مهاجرت کردند، حضرت زینب(س) هم چندسالی را در کوفه اقامت کرد.
زنان کوفه که به مراتب علمی، کمالات روحی و فصاحت و بلاغت زینب آگاه بودند، کسانی را نزد امام علی(ع) فرستادند، تا بدین واسطه حضرت زینب را به تشکیل کلاس های تفسیر و درس و بحث مشتاق سازند.
این کلاس ها تشکیل شد و زنان کوفه مشغول خوشه چینی از خرمن پرفیض علم و دانش زینب (س) شدند.
در این خصوص، مطلب ذیل شنیدنی است و آن مربوط می شود به یکی از جلساتی که حضرت زینب(س) مشغول تفسیر «کهیعص» (حروف مقطعه ابتدای سوره مبارکه مریم) بود.
در این حال، حضرت علی(ع) وارد مجلس شدند و خطاب به دخترشان زینب(س) فرمودند:«نور چشمم! شنیدم که مشغول تفسیر کهیعص هستی!» زینب(س) فرمود: «آری!»
امام علی(ع) فرمودند: «این حروف رمز مصایب جانسوزی است که در کربلا پیش خواهد آمد.» آن گاه شمه ای از آن حوادث را بر شمردند، به طوری که حضرت زینب(س) از شنیدن این حادثه که سال ها بعد به وقوع پیوست، گریه کرد.
این بخش را با چند جمله از نویسنده اهل سنت دکتر بنت الشاطی به پایان می بریم که نوشته است:
«از یک سو زینب را می بینیم که در لطف و مهربانی مانند مادر و در دانش و پارسایی همتای پدرش، علی(ع) است و در برخی روایات است که او (زینب) را مجلس علمی بوده و زنان به قصد آموختن احکام دین نزد او می رفتند؛ او (زینب) را عقیله بنی هاشم می گفتند و از وی حدیث می آموختند. ابن عباس از او حدیث نقل می کند و می گوید: عقلیه ما زینب دختر علی(ع) حدیث کرد؛... فرزندان او را بنی عقیله می خواندند.»

بخش دوم

نکته دوم که از مطلب امام سجاد(ع) بر می آید این که آن بزرگوار این مراتب علمی را بدون شاگردی در محضر شخصی خاص به دست آورده است و معنای غیر معلمه و غیرمفهمه نمی تواند جز این باشد؛ اگرچه حضور (ولو در سنین کودکی) در محضر رسول خدا(ص) و در سال های بعد استفاده از محضر پدر و دو برادر بزرگوارش امام حسن و امام حسین(ع) نمی تواند در شکل گیری این مراتب علمی بی تأثیر باشد؛ اما تردیدی نیست که نمی توان کمالات علمی زینب را بی بهره از افاضات الهی دانست.
آن حضرت دانشمندی بود که دانش او از سنخ آموزش های عرفی و معمولی نبوده است. تأمل در سخن حضرت سجاد(ع) (غیرمعلمه) ما را به این نکته رهنمون می سازد که علم و دانش حضرت زینب(س) جدای از بخش هایی که می توانسته آن ها را در محضر پدر بزرگوارش بیندوزد، از زمره دانش هایی است که خدای متعال به بندگان خاص خود عطا می کند، نه از نوع دانش های اکتسابی و اندوخته های عرفی. مضافاً این که اگر خداوند وعده داده است به نیکوکاران «فرقان» که خود علم و دانش است عطا کند؛ چه کسی پرهیزکارتر و نیکوکارتر از زینب(س) ولاجرم چه کسی سزاوارتر از زینب کبراست که این عطیه و موهبت به او داده شود؟
براین اساس، جدای از اصالت و ریشه خانوادگی و استفاده از نفس گرم رسول خدا(ص) و استفاده از محضر پدر بزرگوار(ع) و هم نشینی با دو سید جوان اهل بهشت (امام حسن و امام حسین) عنایات و تفضلات الهی را بایستی در اندوخته های علمی و کمالات فرهنگی و معنوی زینب مؤثر دانست.

فصاحت و بلاغت

عنایات الهی، به علم و دانش و مراتب معنوی زینب کبری منحصر نمی گردد، فصاحت و بلاغت آن بانوی گرامی نیز بدون شک عطیه ای الهی بوده است. آن بزرگوار پس از حادثه عاشورا در برابر ابن زیاد خطبه ای خواند که حاضران شدیداً تحت تأثیر قرار گرفتند، و ابن زیاد برای این که جو جلسه را در دست بگیرد، دست به نوعی واکنش دفاعی زد و خطبه آن بانو را سجع گویی خواند! و گفت: «به راستی که این زن در هنر سجع گویی زبردست است، پدرش هم سجع گو و شاعر بود.»
حضرت زینب(س) در جواب او فرمود: «زن را با سجع گویی چه کار؟! مرا به آن دل بستگی نیست؛ آن چه شنیدی سوز سینه ام بود که بر زبان جاری شد.»
این مطلب از آن سو ادعای ما را مبنی بر اعطایی بودن فصاحت و بلاغت حضرت زینب(س) استحکام می بخشد، که اصولاً گوینده زمانی می تواند مطلبی را فصیح و بلیغ ادا کند که مطلب را تمرین و تکرار کرده باشد، و این نکته درباره حضرت زینب (س) منتفی است؛ زیرا در حادثه عاشورا فرصتی نبود تا زینب کبری چنین تمرین و تکراری داشته باشد. لاجرم نمی توان این خطبه وسایر خطبه های حضرت زینب را از عنایات و تفضلات پروردگار خالی دانست.
آری! کمالات و ابعاد شخصیت حضرت زینب(س) به مدیریت آن بانو در حادثة عاشورا خلاصه نمی شود؛ بلکه ده ها ویژگی ممتاز دیگر را می توان در وجود آن حضرت یافت، ویژگی هایی که آمیخته با تفضلات و عنایات خداوند بوده است. آن بزرگوار عالمی بوده که علم و دانش او از سرچمشة علمی الهی بود و فصاحت و بلاغت حضرتش، تجلی کلام خداست.

منابع

1. زینب قهرمان؛ دختر علی
2. حضرت زینب، فروغ تابان کوثر
3. عقیله بنی هاشم، زینب کبری
4. زن در آینه جلال و جمال
5. زینب؛ عقیله بنی هاشم
6. شیرزن کربلا

منبع : مجله ماهنامه د یدار آشنا، شماره 55 و 56 , الف عبداللهی